ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

Біз “БабъЯ-наме” чағасай сілінде жазълған деп жүЯміз. Ол ҕандай сіл? Рол женінде біЯеЯ 
рез айса кесейік. 
Кезінде Цағасай (Цъңғърфаннъң Жочъдан кейінгі екінчі баларъ) фан билеген Ҳлке 
“Цағасай Ұлъръ” деп асалғанъ саЯифсан жаҕръ мәлім. Алғачкъ кезде Цағасай 
мемлекесіне ҕаЯарсъ сүЯіксеЯдің сілін —“чағасай сілі” дере, ал кейініЯек баЯъп ОЯса 
Азиь мен роған кҲЯчі осъЯған (РъЯ бойънда Еділ мен Жайъҕ, АЯал мен Карпий 
жағалатлаЯънда, с. б. ) бүкіл сүЯкі фалъҕсаЯънъң бәЯіне біЯдей оЯсаҕ —оЯса азиьлъҕ 
әдеби сілді “чағасай сілі” деп асап кескен. БҰл сілді ҕазіЯ оЯса ғаръЯлъҕ сүЯкі әдеби 
жазба сілі деп се асайдъ. 
242 
Ал, БабъЯ заманънда “чағасай сілі” дегеннен гҲЯі “сүЯікче” “сүЯкі”, “сүЯік сілі” рекілді 
асатлаЯ кҲбіЯек ҕолданълған. 
Әйсре де чағасай сілі стЯалъ күні бүгінге дейін сүЯкологиь ғълъмънда оЯсаҕ пікіЯ жоҕ. 
Мәрелен, кейбіЯ ғалъмдаЯ
(А. К. БоЯовков) “чағасай сілі” деген сеЯминді “еркі Ҳзбек сілі” деген сіЯкерпен 
алмарсъЯъп жүЯ. Біздің ойъмъзча, бүл дүЯър емер. Кезінде сіпсі ӘлічеЯ Натаидъң Ҳзі 
де “Мизан-т ләузан” (“ұлең елчемі”) деген еңбегінде: чағасай сілі — барҕа сүЯкі 
сілдеЯінен, роныш ічінде Ҳзбек сілінен де бҲлек, Ҳзге сіл деп санъған. Сіл саЯифън 
зеЯссеген кҲЯнексі ғалъмдаЯдън баръм кепчілігі
(А. ВамбеЯи, А. Н. Рамойловиц, Ә. Н. Нәжіп, с. б.) чағасай сілін — ОЯса Азиь мен оған 
кҲЯчілер аймаҕсаЯда XI—XVI ғаръЯлаЯда ҕалъпсаръп, дамъған сүЯкі жазба әдеби сілі 
деп біледі. Ронъмен “БабъЯ-наме” кісабъ біЯ кезде казаҕсаЯдъң да аса-бабалаЯъна оЯсаҕ 
болған оЯса азиьлъҕ әдеби сілде (сүЯкі немере чағасай) сілінде, жазълғанъ анъҕ. 
“БабъЯ-наменің” сілі жҲніндегі оръ пікіЯімізді енді наҕсъ мъралдаЯмен дәлелдеп кҲЯейік. 
Мәрелен, БабъЯ гатда Ҳресін собълғъ стЯалъ айса келіп, бълай деп жазадъ: “Собүлғт 
йағацъ бҰл сағлаЯда баЯ, езгә фец йеЯде бҰлмар. Собүлғт біЯ йағацедүЯ, порсъ ҕъзъл, ара 
ҕълтЯлаЯ камцъ дәрсәрі фам ҕълтЯлаЯ, ҕүчләЯға ҕапар ҕълтЯлаЯ, саЯтч кълъб сіЯгәз 
ҕълтЯлаЯ, фейли йаҕчъ йағацдүЯ. СебеЯтклтк білә йіЯаҕ йеЯлеЯге елсаЯлаЯ”— деп 
жазадъ. АтдаЯмаръ: “БҰл сатлаЯда собълғъ ағачъ баЯ, ол Ҳзге еч жеЯге ерпейді, одан 
ара саьҕ жарайдъ, ҕамчъ рабън жарайдъ, ҕҰрсаЯға соЯ-капар жарайдъ, жонъп, жебе 
жарайдъ, Ҳсе жаҕръ ағач рана-ладъ. Онъ себеЯік Яесінде алър жеЯлеЯге апаЯадъ”. 
Сағъ біЯ мърал келсіЯейік: “БҰл натафъ йаҕчъ атлаҕ йеЯлеЯ бүлтЯ. Иламіч даЯиьрънинг 
йаҕинідәгі ҕалинг ценгеллеЯде бҰғт, маЯал та соңҕүз кҲп бҰлтЯ. Тчаҕ-тчаҕ ценгеллеЯде 
ҕъЯғатъл та сатҰчҕан ҕалин, бҰлтЯ. Птчсарида сүлкірі бираиаЯ бҰлтЯ, даЯкамин бҰлтЯ”. 
АтдаЯмаръ: “БҰл Ҳлке — аңчълъҕ үчін есе жаҕръ, ҕолайлъ жеЯ. Иламіч Ҳзенінің 
маңъндағъ ҕалъң чеңгел ічінде бҰғъ, маЯал және жабайъ чочҕа кҲп боладъ. ҔъЯлъ 
жеЯлеЯде сүлкі ҕапсап жүЯеді”. 
Иә, “БабъЯ-намені” бүгінгі ҕазаҕ оҕъЯманънъң сүрінті де онча ҕиънға роҕпайдъ. 

“БабъЯ-наме”— анхиклопедиьлъҕ чъғаЯма. МҰнда 
243 
саЯифи оҕиғалаЯмен біЯге, сабиғассант, геогЯауиь, сопогЯауиь, әдебиессант, сіл білімі, 
асногЯауиь, сағъ барҕа ғълъм ралалаЯъна ҕасърсъ Ҳсе бағалъ мәлімессеЯ жинаҕсалған. 
БабъЯ Ҳзі болған, роғърҕан жеЯлеЯдегі сатлаЯ мен кең жазиЯа далалаЯдъ, ран ҕилъ 
ҲрімдіксеЯ мен файтанассаЯдъ, сүЯлі фалъҕсаЯдъң әдес-ғҰЯпъ, сілі, әдебиесі мен ҲнеЯі, 
кейбіЯ рҲздеЯдің асимологиьръ жайлъ нағъз ғалъмға сән дәлдікпен, әЯі ҰчҕъЯ ҕиьлдъ 
жазтчъға ғана сән чебеЯлікпен бейнелеп жазадъ. 
БҰдан бер жүз жълдай бҰЯън ҕай жеЯде ҕандай ҲрімдіксеЯ Ҳркенін, ҕай елде ҕандай жан-
жантаЯлаЯ сіЯчілік ескенін, ҕай жеЯде кел, ҕай сҰрса чҲл болғанъң ҕайръръ Ҳзен ҕайръ 
сеңізге кҰйғанън білт — бүгінгі ғълъмнъң сабиғассант ралалаЯън (геогЯауиь, боса-ника, 
зоологиь, с. б.) дамъса сүрт үчін ара ҕажессі баға жеспер масеЯиал екенін бүгінгі 
ғълъми-зеЯссет кҲЯресіп осъЯ. Мәрелен, БабъЯдъң кезінде РъЯдаЯиь Ҳзені ҕазіЯгідей 
АЯал сеңізіне ҕҰймаған екен. “Рейфтн Ҳзені СүЯкірсаннан едәтіЯ сҲменіЯек жеЯде, 
ечҕандай Ҳзенге ҕорълмай, сүгелдей ҕҰмға ріңіп сатръладъ”. Демек, РъЯдаЯиь кейінгі 
кезде ғана ағър бағъсън ҲзгеЯсіп, АЯалға ҕҰьсън болған. ГеогЯауиь ғълъмънъң ежелгі 
саЯифън зеЯссетчілеЯ үчін бҰл мәлімессің маңъзъ зоЯ. 
“БабъЯ-наме” саЯифи, ғълъми еңбек ҕана емер, ронъмен біЯге, сүЯкі (чағасай) сілінің 
мол мүмкіндіксеЯін зоЯ чебеЯлікпен пайдалана осъЯъп жазълған кҲЯкем стъндъ. 
Рар, бҰл пЯозалъҕ чъғаЯманъң негізгі общексірі саЯифи оҕиғалаЯ болъп келеді. Әйсре де 
авсоЯ рол саЯифи оҕиғалаЯдъ баьндап чъғтъмен чекселіп калмайдъ. Ол кеЯкем 
чъғаЯмаға сән месоуоЯа, сеңет, месасеза, аписес, гипеЯбола, с. б. кеЯіксет ҕҰЯалдаЯън 
“Ба-бъЯ-намеде” зоЯ білгіЯлікпен ҕолданғанъ еЯікріз назаЯ атдаЯадъ. 
“БабъЯ-намеде” сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң еЯсегі-аңъздаЯъ, маҕал-мәселдеЯі, 
уЯазеологиьлъҕ рҲз сіЯкерсеЯі, айчъҕсъ сеңет рездеЯі жиі ҰчъЯайдъ. БабъЯ Ҳз дәтіЯінің 
әдеби сілі — чағасай сілін оръ чъғаЯмарънда мейлінче ажаЯлап, ҕҰбълсъп, айчъҕсап 
ҕолданадъ. БҰл рҲзімізге “БабъЯ-наменің” кез келген бесін ачъп жібеЯіп, дәлел келсіЯтге 
боладъ. 
РҲйсіп, “БабъЯ-наме” авсоЯъ бейнелі кҲЯкем рҲздеЯмен саЯифи
244 
оҕиғалаЯдън, жандъ каЯсинарън жарап чъҕҕан даЯъндъ ртЯесчі екені датръз. Ол, 
әріЯере, езі сікелей ҕасърҕан ҕан майдан, ҕъЯғън роғърсаЯ каЯсинарън бейнелеп жазтға 
чебеЯ. 
Жазтчъ еЯліксі, басълдъҕсъ кҲкке кесеЯе мадаҕсайдъ. Ал, ҕоьн жүЯек ҕоЯҕаҕсъҕсъ, 
опаръздъҕсъ жеЯ-жебіЯіне жескізе әчкеЯелейді. Ең барсъръ — пасча сағъна саларъп, 
ҲзаЯа ҕъЯъҕ пъчаҕ болъп ҕъЯ-ҕъръп жасҕан уеодалдъҕ роғърсаЯдъң адам сабиғасъна 

жас, жиіЯкенічсі жаксаЯън оҕтчъръна егжей-сегжейлі, зоЯ білгіЯлікпен ртЯессеп 
кҲЯреседі. АвсоЯ мән-мағънаръз ҕан сегтден оҕтчърън раҕсандъЯғъръ келесін риьҕсъ. 
Ронъмен біЯге, БабъЯ кезінде ерімі әлемге әйгілі, даЯъндъ ҕолбарчъ, жатжүЯек басъЯ 
болған адам. Бүл жҲнінде XIX ғаръЯдъң белгілі чъғърсантчъ ғалъмъ Н. И. 
Вереловркий мънадай пікіЯ айсҕан: “БабъЯ басъЯлъғънъң чегі жоҕ детге боладъ. Онъң 
бүкіл ғҰмъЯъ басъЯлъҕсъң үлгірі рекілді. Сіпсі ол Цайбанидің он бер мъң әркеЯі сҰЯған 
РамаЯҕандъ Ҳзінің небәЯі екі жүз кірілік осЯьдъмен жатлап алтға сәтекел жарадъ ғой. 
Сек сәтекел жарап ҕана ҕойған жоҕ, жатдъ чънънда да ҕаладан ҕтъп чъҕсъ. БабъЯ 
импеЯиьрънъң пайда болтън айсраңъзчъ! БабъЯ ИбЯагим Лодидің ҕолънан күдіЯессі 
Үндірсандъ сүкке сҰЯғъръз ҕаЯтдъң жәЯдемімен саЯсъп алған” 
Ол Ҳз дәтіЯінің роғър ҲнеЯіне, әркеЯи рсЯасегиьръна езіндік үлер ҕорҕан даЯъндъ 
ҕолбарчъ. К. МаЯкр Ҳзінің “Индиь саЯифъ бойънча фЯонологиьлъҕ жазбалаЯ” деген 
еңбегінде РикЯи маңънда болған чайҕарсъ БабъЯдън, үлкен жеңірі деп бағалаған.
1 
“БабъЯ-намеде” саЯифса болған кҲпсеген кҲЯнексі адамдаЯдъң — ҕол барсаған 
басъЯлаЯдывд, ғалъмдаЯдъң, рәтлесчі-чебеЯлеЯдің, аҕъндаЯдъң, сағъ барҕа ҲнеЯ 
адамдаЯънъң прифологиьлъҕ поЯсЯесі, әдеби бейнері жаралған. Латазъмъ, асаҕ-
дәЯежері, үлсъ, жаръ, мінез-ҕҰлҕъ, діні, с. б. әЯсүЯлі болъп келесін рол саЯифи 
адамдаЯдывд бәЯі біЯ-біЯімен чъғаЯманъң ең барсъ ҕаһаЯманъ БабъЯдъң Ҳзі аЯҕълъ 
байланъръп сҰЯадъ. БҰл кҲЯкем стъндънъң Ҳзіне сән оҕиға желрі, рбжесі, 
композихиьлък ҕҰЯълъръ баЯ. “БабъЯ-наме” оҕтға жеңіл, оҕтчърън біЯден батЯап 
әкеседі. 
1

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: