ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

еркеЯскічсеЯдің ҕадіЯіне жесіп, олаЯдъң бағалъ жаҕсаЯън фалъҕ кәдеріне, ҕоғам 
мүддеріне жаЯаса аламъз. 
ҔоЯъса айсҕанда, “БабъЯ-наме” чън мағънаръндағъ анхиклопедиьлъҕ чъғаЯма. МҰнда 
ғълъмнъң ран сүЯлі ралалаЯъ жҲнінде ара ҕүндъ мәлімессеЯ беЯілген. Ҕазаҕ фалҕънъң 
азамассъҕ саЯифъна, әріЯере, әдебиесі мен сіліне, асногЯауиьръна ҕасърсъ масеЯиалдаЯ 
БабъЯдън оръ еңбегінде мейлінче кеп жинаҕсалған. 
ОЯса Азиь мен үнді елінде XV ғаръЯдъң роңъ мен XVI ғаръЯдъң бар кезінде болған 
саЯифи оҕиғалаЯдъң, рол кездегі уеодалдъҕ ҕаЯъм-ҕасънарсъ дәл оръ кісап-сағъдай 
солъҕ әЯі чебеЯ ртЯессейсін біЯде-біЯ әдеби және саЯифи еркеЯскіч жоҕ. ӘріЯере, мҰнда 
рол кездегі Үндірсан стЯалъ егжей-сегжейлі, зоЯ ілсипаспен жазълған. БабъЯ үнді елінің 
рҰлт сабиғасъна саңъЯҕап, ол жҲнінде маҕсанъчпен бълай дейді. “Біздің жеЯмен 
ралърсъЯғанда бҰл Ҳзі саңғажайъп ел, мүлдем барҕа дүние детге боладъ. СатлаЯъ, 
ҲзендеЯі, оЯмандаЯъ, далалаЯъ, ҕалалаЯъ, ҲлкелеЯі, файтанассаЯъ, адамдаЯъ,
246 
сілдеЯі, жатънъ мен желі — мүндағънъң бәЯі біздегідей емер, барҕача болъп келеді... 
Ринд Ҳзенінен Ҳскен бойда-аҕ жеЯ мен рт, ағачсаЯ мен сарсаЯ, жолдаЯ мен әдес-ғҰЯъпсаЯ 
біЯден ҲзгеЯіп рала беЯеді”. 
ОЯса Азиь мен Үндірсанда “БабъЯ-намені” саЯифи, ғълъми еңбек Яесінде мейлінче 
жоғаЯъ бағалаған. Рол дәтіЯдің кҲЯңексі саЯифчъ-ғалъмдаЯъ БабъЯдъң оръ еңбегіндегі 
деЯексеЯден пайдаланъп осъЯған. БабъЯдъң немеЯері АкбаЯ чафсъң (1556—1609) 
сүрънда “БабъЯ-наме” чағасай сілінен паЯръ сіліне атдаЯълдъ. 
Біздің елімізде “БабъЯ-наменін” ҕолжазбарън сҰңғъч Яес СимтЯ Птлас деген кірі 1714 
жълъ БүфаЯа каларънан сатъп, онъ кейініЯек белгілі ғалъм ГеоЯг Джекас КеЯ Р.-
ПесеЯбтЯгсе зеЯссей барсайдъ. Оръ ҕол-жазбанъ негіз есіп алған Н. Илыминркий “БабъЯ-
намені” 1857 жълъ Ҕазан ҕаларънда барсъЯъп чъғаЯадъ. 
“БабъЯ-наменің” саЯифи, әдеби, сілдік сҰЯғъдан сеңдері жоҕ ғълъми еңбек екенін 
еЯсеЯек аңғаЯған Басър ЕвЯопа және оЯър ғалъмдаЯъ онъ зеЯссетді, езге сілдеЯге 
атдаЯтдъ Ҳскен ғаръЯда-аҕ ҕолға алған еді. Мәрелен, ағълчън ғалъмдаЯъ Т. ЭЯркин мен 
Ж. Лейден “БабъЯ-намені” сҰпнҰрҕадан ағълчън сіліне атдаЯъп, онъ 1826 жълъ 
Лондонда барсъЯъп чъғаЯдъ. БабъЯдъң барсъ еңбегін сәЯжіма жарат оръ кезде 
ГеЯманиьда ҕолға алънған еді. “БабъЯ-намені” ағълчън сілінен немір сіліне біЯчама 
ҕърҕаЯсъп атдаЯғандаЯ: алдъмен Ю. КлапЯас, кейініЯек А. КейзеЯ (1828 жълъ) болдъ. 
РҲйсіп, “БабъЯ-наме” 1828 жълъ немір сілінде Лейпхигсе жаЯъҕ кеЯді. Белгілі уЯанхтз 
ғалъмъ Паве де КтЯсейл “БабъЯ-намені” уЯанхтз сіліне солък, атдаЯъп, 1871 жълъ 
ПаЯижде жеке кісап есіп чъғаЯдъ.
Англиьнъң белгілі чъғърсантчъ ғалъмъ Аннес БевеЯидж “БабъЯ-намені” Ұзаҕ жълдаЯ 
бойъ жан-жаҕсъ зеЯссеп, онъ 1905 жълъ ағълчън сіліне ҕайса атдаЯма жарап чъҕсъ. А. 
БевеЯидж “БабъЯ-наменің” ғълъми сҰЯғъдан ара ҕҰндъ зеЯссет екенін дәлелдей келіп, 
БабъЯдъң бҰл чъғаЯмаръ ағълчъннъң асаҕсъ саЯифчъръ Э. Гиббон (1737—1794 ж.) 

мен Ұлъ уизик И. Ныбсон (1643—1727 ж.) мемтаЯлаЯънан кем сүрпейсін, ролаЯмен 
сеЯезері сең сҰЯған еңбек деп бағалайдъ. 
Ал, ҕазаҕсъң сҰңғъч саЯифчъръ Мүфаммед ФайдаЯ Дтласидін, (1499—1551 ж.) “СаЯифи 
Рачидиін” паЯръ сілінен ағълчън сіліне атдаЯъп, онъ 1895 жълъ Лондонда барсъЯъп 
чъғаЯған ағълчъннъң асаҕсъ чъғърсантчъ ғалъмъ Э. Денирон Рорр
247 
(1871—1940 ж.) “БабъЯ-намені” мейлінче жоғаЯъ бағалайдъ, әЯі онъң кҲне сүЯкі сілінде 
жазълған чъғаЯма екеніне еЯекче назаЯ атдаЯадъ: “БабъЯдъң бҰл мемтаЯън — адамзас 
саЯифънда оръ күнге дейін жазълған ең ҕъзъҕсъ ең Яомансикалъҕ әдеби 
чъғаЯмалаЯмен ҕасаЯ ҕойъп ҕаЯатға боладъ. БҰл Ҳзі БабъЯдъң ана сілі болъп 
сабъласън сүЯкі сілінде жазълған”. 
“БабъЯ-намені” зеЯссет, Ҳз сілдеЯіне атдаЯма жарат, барсъЯъп чъғаЯт ірсеЯіне Индиь 
(М. Н. ФайдаЯ, Р. А. ЦаЯми, Р. П. СЯипасфи), Атғанрсан (А. X. Фабиби, А. А. Кофзад), 
СүЯкиь
(Р. Р. АЯас, И. Н. БабЯ). Пакирсан (Р. А. Надви, А. Мавлийас), с. б. Цъғър елдеЯінің 
ғалъмдаЯъ да едәтіЯ үлер ҕорсъ. 
Ұлъ ОксьбЯы рохиалирсік Яеволбхиьръна дейін Рорриьда
Н. И. Панстров, Р. И. Польков және В. В. Вьскин рекілді оЯър зеЯссетчілеЯі “БабъЯ-
наменің” жеке саЯатлаЯън оЯър сіліне атдаЯған еді. 
Ал, ровессік дәтіЯде БабъЯдъң барсъ чъғаЯмаръ оЯър сіліне солъҕ атдаЯълъп, үч Яес 
барълъп чъҕсъ. Онъ оЯърчаға сәЯжіма жараған М. А. Ралые болдъ. ұзбек сіліне 
“БабъЯ-наме” 1959 жълъ атдаЯълдъ. 
“БабъЯ-наме” 1990 жълъ оЯър сілінен ҕазакчаға сәЯжіма жаралдъ
1
. 
Ровес ғалъмдаЯъ “БабъЯ-намені” жан-жаҕсъ зеЯссей осъЯъп бүл кісапсағъ баға жеспер 
саЯифи масеЯиалдаЯдъ Ҳз еңбексеЯінде баЯънча кеңінен пайдаланъп келеді. БҰл ралада, 
әріЯере, саЯифчъ (В. В. БаЯсолыд, А. Ю. Яктбовркий, Р. А. Азимжанова), әдебиесчі (Е. Э. 
БеЯселыр, X. Р. Рүлейменов, И. В. Рсеблева) және лингвирс (А. Н. Кононов, А. К. 
БоЯовков, X. НазаЯова) ғалъмдаЯдъң зеЯссетлеЯі мейлінче жемірсі болдъ. 
“БабъЯ-намені” окъп, үйЯентге деген ънса-жігеЯ бүкіл дүние жүзінде жълдан-жълға 
аЯсъп келеді. ЮНЕ-РҔО-нъң (БіЯіккен ҰлссаЯ Үйъмънъң фалък ағаЯст, ғълъм мен 
мәдениес мәрелелеЯі жайъндағъ мемлекес аЯалък үйъмъ) аЯнайъ ҕатлъръ бойънча 
“БабъЯ-наме” 1980 жълъ уЯанхтз сіліне кайса атдаЯълдъ. Бакые-ГЯаммон оръ 
атдаЯмаръ үчін ЮНЕРКО-нъң аЯнайъ сағайъндалған рнйлъғън алдъ. 
248 

“БабъЯ-наменің” уЯанхтз сілінде чъҕҕан жаңа барълъмъна ерімі әлемге мачһтЯ 
чъғърсантчъ ғалъм Лти Базен алғъ рҲз жаздъ. Алғъ рҲзден роң Ровес Одағъ (Р. А. 
Азимжанова), Атғанрсан (А. Фабиби) және Индиь (Мтфиб-тл-Фаран) ғалъмдаЯънъң бар 
маҕалалаЯъ беЯілген. БҰл маҕалалаЯда БабъЯдъң барсъ еңбегін маман-ғалъмдаЯ 
мейлінче жоғаЯъ бағалаған. 
Біздің елімізде БабъЯдъң әдеби-саЯифи мҰЯарън ғълъми сҰЯғъдан зеЯссет, езге сілдеЯге 
сәЯжіма жарат және чъғаЯмалаЯън барсъЯъп чъғаЯт іріне, әріЯере, Ҳзбек ғалъмдаЯъ 
мен жазтчълаЯъ мол үлер ҕоръп келеді. “БабъЯ-наменің” сүпнҰрҕа секрсі 1948 жълъ 
Сачкенссе барълъп чъҕсъ. Ал, 1965—1966 жълдаЯъ БабъЯ чъғаЯмалаЯънъң үч 
сомдъғъ жаЯъҕ кҲЯді. БҰл барълъмнъң сомъна БабъЯдъң ҲлеңдеЯі, екінчі және үчінчі 
сомдаЯъна “БабъЯ-наме” енген. “БабъЯ-наменің” М. А. Ралые атдаЯған оЯърча нҰрҕаръ 
1958—1950 жълдаЯъ Сачкенссегі “Уан” (“Ғълъм”) барпарънан чъҕсъ. 
Еліміздің әдеби, ғълъми жүЯсчълъғъ 1983 жълъ БабъЯдъң стғанъна бер жүз жъл 
солтън кең кҲлемде асап Ҳссі. Оръған оЯай, 1982 жълъ ұзбек РРР Ғълъм 
академиьрънъң X. Р. Рүлейменов асъндағъ ҔолжазбалаЯ инрсистсъ БабъЯдъң лиЯикаръ 
мен “АЯтз жҲніндегі сЯаксасън”, Әбт Райфан БиЯтни асъндағъ Цъғърсант инрсистсъ 
“БабъЯ-наменің” Ҳзбек, оЯър сілдеЯіндегі ғълъми секрсін дайъндап, барсъЯъп чъғаЯдъ. 
ҔоЯъса айсҕанда, БабъЯдъң ғажайъп лиЯикалъҕ Ҳлең жъЯлаЯъ да, ғълъми сүЯғъдан ара 
ҕҰндъ “АЯтз жҲніндегі сЯаксасъ” да, анхиклопедиьлъҕ стъндъръ “БабъЯ-наме” де ран 
ғаръЯлъҕ таҕъс рънънан рүЯінбей Ҳсіп, ҕазіЯгі сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң әдебиес, 
мәдениес саЯифъна оЯсаҕ ҕазъна, аръл мҰЯа болъп ҕоръладъ. 
БабъЯ ҕайсър болған роң Ұлъ Моғол импеЯиьрънъң сағъна онъң сҰңғъч Ұлъ ҔҰмайън 
осъЯғанъ мәлім. Ол әкері барсаған ірсі жалғарсъЯъп, үнді елінің акономикаръ мен 
мәдениесін аЯссъЯа сүртге бағъссалған біЯҕасаЯ чаЯалаЯдъ ірке аръЯдъ. ҔҰмайън мен 
онъң баларъ АкбаЯ пасча ралдъЯған ғажайъп ғимаЯассаЯ Индиь рәтлесчілік енеЯінің зоЯ 
жеңірсеЯі раналадъ. 
БабъЯдъң кенже ҕъзъ Гүлбадан-бегім сүЯкі, аЯаб, 
4
паЯръ, с. б. сілдеЯді жесік білесін Ҳз дәтіЯінің оҕъмър- 
съ, зиьлъръ, ҕаламъ жүйЯік жазтчъ болған. Гүлба- 
249 
дан-бегім “БабъЯ-наменің” жалғаръ раналасън “ҔҰмайън-наме” кісабън жаздъ. БҰл 
пЯозалъҕ чъғаЯмарънда Гүлбадан-бегім Ҳз ағаръ ҔҰмайън пасча сҰрънда ОЯса Азиь, 
Үндірсан, Атғанрсан жеЯінде оЯън алған елетлі саЯифи оҕиғалаЯдъ, сүЯлі фалъҕсаЯдъң
сҰЯмър-сіЯчілігін, ралс-ранарън, әдес-ғҰЯпън, с. б. даЯъндъ каламгеЯге сән зоЯ 
чебеЯлікпен ртЯессейді. 
“ҔҰмайън-наме”— асногЯауиьлъҕ масеЯиалдаЯънъң молдъғъ жағънан сеңдері жоҕ 
стъндъ. ПаЯръ сілінде жазълған бҰл саЯифи еңбек се Ҳзбек сіліне сәЯжіма жаралдъ. 

МҰнда “БабъЯ-наменің” ҕалай жазълғанъ және БабъЯдъң Ҳзі стЯалъ ҕъзъҕсъ деЯексеЯ 
баЯ
1
. 
Ронъмен, “БабъЯ-наменің” сүЯкі сілдер фалъксаЯ әдебиесі мен мәдениесі саЯифънан 
аласън оЯнъ мен асҕаЯасън Яолін дүние жүзінің ең кҲЯнексі сүЯколог және 
чъғърсантчъ ғалъмдаЯъ мейлінче жоғаЯъ бағаладъ. БабъЯдъң оръ анхиклопедиьлъҕ 
мәні баЯ ең барсъ еңбегі ҕазаҕ фалҕънъң да Ятфани игілігі болысп сабъладъ. “БабъЯ-
наме”—ҕазаҕ елінің де чежіЯерінен ръЯ чеЯсесін, ара ҕүндъ кеЯкем стъндъ. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: