1. Физиология пәні, басқа ғылымдармен байланысы, медицинадағы маңызы. Уник 100%
Эндокриндік жүйенің функционалды ұйымдастырылуы. Эндокриндік бездердің
жүктеу/скачать 0,93 Mb. Pdf көрінісі
|
физиология сессия Nazarkul E.S. 2021surak
| 39.Эндокриндік жүйенің функционалды ұйымдастырылуы. Эндокриндік бездердің
жалпы сипаттамасы. 98.33% Эндокриндік бездердің 2 түрі: 1) ішкі және сыртқы секрецияны қатар жүзеге асыратын аралас функциясы бар бездер (жыныс бездері және ұйқы безі) 2) ішкі секреция органдарының қызметін ғана атқаратын бездер - гипофиз, - қалқанша және паратироидты бездер, - бүйрек үсті бездері (кортикальды және церебральды зат), - тимус және мүмкін қарағай денесі (эпифиз). Сыртқы секреция бездері өз өнімдерін (секрецияларын) сыртқы ортаға немесе канал арқылы қуыс мүшелеріне шығарады. Оларға тер бездері, сілекей бездері, асқазан, ішек қабырғаларының бездері жатады. Гормондар-бұл тікелей қанға енетін және метаболизмге, организмнің өсуіне, дамуына және әртүрлі органдар мен жүйелердің жұмысына әсер ететін биологиялық белсенді заттар. Химиялық құрылымы бойынша гормондар бөлінеді: 1. ақуызды 2. өзгертілген амин қышқылдары (адреналин, тироксин) 3. стероидтар (глюкокортикоидтар, минералокортикоидтар, жыныстық гормондар) Физиологиялық әсерге сәйкес гормондар қоздырғыш (адреналин, окситоцин, вазопрессин) және тежегіш (инсулин) болып бөлінеді. Организмдегі метаболикалық процестерге әсері бойынша гормондар бөлінеді: 1. анаболикалық - организмдегі заттардың синтезін күшейтеді (жыныстық, соматотропин) 2. катаболиктер-заттардың ыдырауын күшейтеді (тироксин, триодотиронин). Әрекет ету орны бойынша гормондар бөлінеді: 1. жүйелік-бүкіл денеге (қалқанша безінің гормондары, бүйрек үсті бездері) биологиялық сұйықтықтардың ағымымен тасымалданады) 2. жергілікті-секреторлық белсенділігі бар әртүрлі органдардың жасушалары шығарады, олар пайда болған жерде әрекет етеді (асқазан-ішек гормондары). Әсер ету механизміне сәйкес гормондар мембраналық әсер ету механизмі және жасушаішілік әсер ету механизмі бар гормондарға бөлінеді. Мембраналық әсер ету механизмі бар гормондар жасушаға енбейді, бірақ оның мембранасындағы арнайы рецепторлармен байланысады. Олар негізінен ферменттердің синтезіне әсер етеді, сондықтан тез әрекет етеді. Бұл әрекет барлық ақуыз гормондарына, сондай-ақ адреналинге ие. Жасушаішілік әсер ету механизмі бар гормондар жасушаға еніп, ақуыз синтезіне тікелей әсер етеді. Сонымен қатар, олардың әсері бірден көрінбейді, бірақ ұзаққа созылады. Қалқанша безінің гормондары, сондай-ақ стероидтар бұл әсер ету механизміне ие. Эндокриндік бездердің физиологиялық рөлі: 1. гормондар дене функцияларын реттеуге қатысады. Жануарлар организмдерінде реттеудің екі механизмі бар – жүйке және эндокриндік. Екі механизм де бір-бірімен тығыз байланысты және біртұтас нейроэндокринді реттеуді жүзеге асырады. 2. гормондар денені дененің ішкі және сыртқы ортасының өзгеретін жағдайларына бейімдейді. Мысалы, гипергликемия (қандағы глюкозаның жоғарылауы) ұйқы безінің инсулин секрециясын ынталандырады, бұл қандағы глюкоза деңгейінің қалпына келуіне әкеледі. 126ЖМ Назарқұл Еркебұлан 3. гормондар дененің ішкі ортасының өзгерген тепе-теңдігін қалпына келтіреді. Мысалы, қандағы глюкоза деңгейінің төмендеуімен (гипогликемия) адреналиннің көп мөлшері бүйрек үсті безінің ми қабатынан шығарылады, бұл бауырдағы гликогенолизді (гликогеннің глюкозаға айналуы)күшейтеді, нәтижесінде қандағы глюкоза деңгейі қалыпқа келеді. Гипофиз. Гипофиз сүйек денесінің гипофиз фоссасында яғни шұңқыршасында орналасқан. Ол екі бөліктен тұрады — алдыңғы және артқы. Алдыңғы гипофиз безі (аденогипофиз) барлық басқа эндокриндік бездердің секрециясын реттейтін гормондар шығарады. - Өсу гормоны (соматотропты гормон) дененің өсуін реттейді. - Адренокортикотропты гормон бүйрек үсті безінің қабығының рөлін және кортизол секрециясын қамтамасыз етеді. - Гонадотропты гормондар: - Фолликулалардың жұмысын күшейтетін аналық бездің фолликулаларының дамуын бастайды, сонымен қатар ұрықта сперматозоидтардың пайда болуына ықпал етеді. - Лютеонизация гормоны аналық бездегі эстроген мен прогестерон секрециясын және аналық бездегі тестостеронды бақылайды. - Лютеотропты гормон (пролактин) сүт секрециясын реттейді және жүктіліктің сары денесін сақтауға көмектеседі. Гипофиздің артқы бөлігінде (нейрогипофизде): бүйрек арқылы өтетін сұйықтықтың мөлшерін реттейтін антидиуретикалық гормон, сондай-ақ босану кезінде жатырдың жиырылуын күшейтетін және емшек сүтінің пайда болуына ықпал ететін окситоцин шығарылады. Гипофиздің аралық бөлігі пигмент алмасуын реттейтін және иммунитет процестеріне қатысатын гормон – интромедин шығарады. Қалқанша безі. Ол трахеяның екі жағында орналасқан және оның екі бөлігі бар. Ірі бездердің бірі. Мойын аймағында кеңірдектің алдында орналасқан ірі без. Қалқанша безі тироксин, триодотиронин, тирокальцитонин деген гормондарды шығарады. Алғашқы екі гормон негізгі метаболизмді, соңғысы кальций мен фосфор алмасуын реттейді. Қалқанша безінің гормондары қан ағымына тікелей немесе лимфа жүйесі арқылы енеді. Қалқанша безінің секреторлық белсенділігі алдыңғы гипофиздің қалқанша қоздырғыш гормонын реттейді. Өз кезегінде қалқанша безінің гормондары органдар мен тіндердегі метаболизмді реттейді. Гипосекреция (гипотиреоз). Без гормондарының секрециясының туа біткен жеткіліксіздігі кретинизмнің дамуына әкеледі. Бұл ауру ақыл-ой мен физикалық дамудың кешігуімен көрінеді. Ересек адамда без гормондарының жетіспеушілігі микседеманың дамуына, негізгі метаболизмнің төмендеуімен, салмақтың жоғарылауымен, ұйқышылдықпен, баяу ойлау мен сөйлеумен сипатталатын ауруға әкеледі. Науқастың терісі ылғалды болады, тері астындағы тін қалыңдайды, шашы жұқарады немесе түсіп кетеді. Дене температурасы төмендейді, импульс азаяды. Гиперсекреция. Бездің ұлғаюы және гормондардың жоғарылауы — гипертиреоз микседемаға қарама-қарсы белгілермен көрінеді. Науқас тез салмағын жоғалтады, оның жүйке жүйесі тұрақсыз болады, импульсі жиілейді. Гипертиреоздың тән симптомы-бұл көз 126ЖМ Назарқұл Еркебұлан алмалары сыртқа шыққан кезде экзофтальм (грефф симптомы). Уақытылы басталған емдеу жоғарыда аталған ауру белгілерінің дамуына жол бермейді. Ұйқы безі. Аралас функциясы бар бездерге жатады. Ұйқы безінің эндокриндік бөлігі-бұл негізінен бездің құйрығында орналасқан .Инсулин көмірсулар алмасуын реттеуге қатысады. Гормонның әсерінен қандағы қант концентрациясының төмендеуі байқалады- гипогликемия пайда болады. Инсулиннің түзілуі қандағы глюкоза деңгейімен реттеледі. Гипергликемия инсулиннің қанға енуіне әкеледі. Гипогликемия гормонның түзілуі мен тамыр арнасына түсуін азайтады. Ұйқы безінің секреторлық функциясының жеткіліксіздігі қант диабетінің дамуына әкеледі, оның негізгі көріністері: гипергликемия, глюкозурия (зәрдегі қант), полиурия (зәр шығарудың жоғарылауы), полифагия (тәбеттің жоғарылауы), полидипсия (ашқарақтықтың жоғарылауы). Глюкагон көмірсулар алмасуын реттеуге қатысады. Көмірсулар алмасуына әсер ету сипаты бойынша ол инсулиннің антагонисті болып табылады. Глюкагонның әсерінен бауырдағы гликоген глюкозаға бөлінеді. Нәтижесінде қандағы глюкоза концентрациясы жоғарылайды. Сонымен қатар, глюкагон май тініндегі майдың бөлінуін ынталандырады. Бүйрек үсті бездері. Бүйректің жоғарғы ұштарында орналасқан жұптасқан бездер. Екі бездің массасы 15 г құрайды.әр безде безге еніп, оны екі қабатқа бөлетін тығыз дәнекер тінінің капсуласы бар; сыртқы-кортикальды зат және ішкі - медулла. Кортикальды зат гормондары-кортикостероидтардың 3 аймағы бар: Гломерулярлық аймақ – минерокортикоидтар (альдостерон, дезоксикортикостерон) деген гормондарды шығарады , олар су-тұз алмасуына әсер етеді, осылайша бүйректерге әсер етеді. Бұл гормондардың артық болуы судың сақталуына және қан қысымының жоғарылауына әкеледі, ал олардың жетіспеушілігі дегидратацияға әкеледі. Сәулелік аймақ . Олардың рөлі әсіресе үлкен бұлшықет кернеулерінде. Мұндай жағдайларда глюкокортикоидтардың көп мөлшері шығарылады, бұл дененің төтенше жағдайларға бейімделуін қамтамасыз етеді (стресс реакциясы). 3. Торлы аймақ жыныстық гормондарды шығарады-андрогендер (ерлер) және эстрогендер мен прогестерон (әйелдер). Олар қаңқаның дамуына және екінші жыныстық сипаттамалардың қалыптасуына әсер етеді. Қарама-қарсы жыныстағы гормондардың өндірісі жыныс бездерімен тежеледі. Сондықтан кастрация кезінде (гонадтарды алып тастау) қарама-қарсы жыныстың екінші жыныстық белгілері дамиды. Дәл осындай құбылыстар торлы аймақтың гиперфункциясымен байқалады. Бүйрек үсті безінің гипофункциясы қола немесе адиссон ауруының дамуына әкеледі. Ол терінің қола түсімен (демек, атауы), салмақ жоғалтуымен, бұлшықет әлсіздігімен, гипотониямен сипатталады. Бүйрек үсті безінің медулла катехоламиндер-адреналин және норепинефрин шығарады. Негізгі гормон-адреналин-кең ауқымды әсерге ие. Ол ас қорыту жолдарының қозғалысын тежейді, шаршаған бұлшықеттердің жұмысын қалпына келтіреді, көмірсулар алмасуын жақсартады, тері тамырлары мен басқа перифериялық тамырларды тарылтады. Адреналин қанға үнемі шығарылады, бірақ стресстік жағдайларда оның мөлшері айтарлықтай артады. Стресстік жағдай психологиялық және физикалық стресс болуы мүмкін (жарақат, қан жоғалту, қан қысымының жоғарылауы немесе төмендеуі, мұздату, бұлшықеттердің белсенді жұмысы). 126ЖМ Назарқұл Еркебұлан Адреналин мазасыздық гормоны деп те аталады. Ол ұшуға немесе шабуылға (жүрек-тамыр, тыныс алу, тірек-қимыл) қажетті барлық жүйелердің жұмысын күшейтеді . Жыныстық гормондар. Ерлердегі жыныс бездері-бұл ұрықтар. Олар аралас функциясы бар бездерге жатады: экстрасекреторлық функция – еркек жыныс жасушаларының (сперматозоидтардың) бөлінуі, эндокриндік функция – еркек жыныстық гормондарының бөлінуі. Ерлердің жыныстық гормондарына (андрогендерге) тестостерон және андростерон жатады. Олар жыныстық аппараттың өсуі мен дамуын күшейтеді, қайталама жыныстық сипаттамалардың пайда болуын қамтамасыз етеді, сперматозоидтардың қалыпты жетілуін қамтамасыз етеді, ақуыз мен май алмасуына әсер етеді, организмдегі метаболикалық процестердің қарқындылығын арттырады, жыныстық рефлекстер мен мінез-құлық реакцияларына жауап береді. Әйелдердегі жыныс бездері-аналық бездер. Бұл аралас функциясы бар бездер. Аналық жыныс жасушалары – жұмыртқа жасушалары (сыртқы секреция функциясы) және гормондар (эндокриндік функция) шығарылады. Аналық бездер әйел жыныстық гормондарын (эстрогендер) және прогестерон шығарады. Эстрогендер бастапқы және қайталама жыныстық белгілердің дамуына ықпал етеді. Прогестерон жатырдың шырышты қабығын дайындау және жатырдың сыртқы және ішкі ынталандыруларға сезімталдығын төмендету арқылы жүктіліктің басталуы мен қалыпты ағымын қамтамасыз етеді. Жыныстық жетілген әйелде ай сайын ағзада мүмкін жүктілікке дайындалуға бағытталған циклдік өзгерістер болады. Аналық без мен жатырдағы өзгерістер параллель жүреді, 21-ден 32 күнге дейін созылатын бірыңғай жыныстық цикл жасайды (орташа есеппен 28). Онда 4 кезеңді бөлуге болады: 1. алдын-ала егу (менструация басталғаннан кейін 5-ші күні басталады 2. овуляция (14-ші күні жұмыртқа фолликуладан іш қуысына шығады) 3. босанғаннан кейінгі (етеккірдің 1-ші күнінен басталады; қандағы эстрогендер мен прогестерон мөлшері минималды деңгейде, жатырдың ісінген шырышты қабығынан біртіндеп бас тарту және оның қанмен бірге шығуы-етеккір) 4. демалу кезеңі (босанғаннан кейінгі кезеңмен іс жүзінде ажырамас, жаңа циклдің 1-ден 5- ші күніне дейін). жүктеу/скачать 0,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|