Оқулық Алматы, 014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

74
Бұл жаттығулардың қуаттылығы жəне шекті ұзақтылығы сон-
дай, оларды орындау үдерісінде оттегі тасымалдау жүйесі (ЖЖЖ, 
МҚК, ӨВ, О
2
пайдалану жылдамдығы) қызметінің көрсеткіштері 
сол спортшының максималды мəндеріне жуық болуы немесе тіпті, 
оған жетуі де мүмкін. Жаттығу ұзағырақ болған сайын, мəредегі бұл 
көрсеткіштер мəні жоғарырақ жəне жаттығуды орындау кезіндегі 
аэробтық энергия өнімділіктің үлесі де неғұрлым көбірек болады. 
Бұл жаттығулардан кейін жұмыс атқарушы бұлшық ет пен қанда 
20-25 ммоль/л-ге дейін болатын өте жоғары лактат концентра-
цясы тіркеледі. Сəйкесінше, қанның рН 7,0-ге дейін төмендейді. 
Көбіне, қанда глюкозаның 150 мг %-ға дейін концентрациясының 
жоғарылауы, қан плазмасындағы катехоламиндер мен өсу гормонда-
ры мөлшерінің көптігі байқалады.
Жетекші физиологиялық жүйелер мен механизмдерге жұмыс 
атқарушы бұлшық еттің лактацидтік (гликолиздік) энергиялық 
жүйесінің сыйымдылығы мен қуаттылығы, жүйке-бұлшық ет 
аппаратының функциялық қасиеті, сонымен қатар организмнің 
оттегі тасымалдау (əсіресе, жүрек-тамыр жүйесінің) мүмкіндіктері 
жəне жұмысшы бұлшық еттердің аэробтық (тотығу) мүмкіндіктері 
жатады. Сайып келгенде, бұл топ жаттығулары спортшылардың 
анаэробтық сияқты аэробтық мүмкіндіктеріне де аса жоғары талап-
тар қояды.
Аэробтық жаттығулар
Бұл жаттығулардағы жүктеме қуаттылығы жұмысшы бұлшық 
еттердің энергиямен қамтамасыз етілуіне байланысты. Ол оттегінің 
организмдегі үздіксіз пайдаланылуымен жəне жұмысшы бұлшық 
еттермен шығындалуына байланысты тотығу (аэробтық) үдерістері 
есебінен жүруі мүмкін. Сондықтан бұл жаттығулардың қуаттылығын 
оттегіні арақашықтық пайдалану (жылдамдығы) деңгейі бойын-
ша бағалауға болады.
Егер оттегіні арақашықтық пайдалануды сол адамның 
аэробтық қуаттылық шегімен (яғни, оның жеке ОМП-мен не-
месе «оттегілік төбемен») арақатынасын белгілесе, онда оның 
орындаған жаттығуының салыстырмалы аэробтық физиологиялық 
қуаттылығы туралы мəліметтер алуға болады. Осы көрсеткіш бо-
йынша аэробтық циклдік жаттығуларды:

75
1. Максималды аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 95-
100%);
2. Максималдыға жуық аэробтық қуаттылықты жаттығулар 
(ОМП 85-90%);
3. Субмаксималды аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 70-
80%);
4. Орташа аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 55-65%);
5. Аз аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 50% жəне одан 
төмен) деп 5 топқа бөледі (62, 63-беттегі сызбанұсқаны қараңыз).
Аэробтық циклдік жаттығулардың жалпы энергиялық жəне 
эргометрлік сипаттамасы 6-кестеде көрсетілген.
Аэробтық циклдік жаттығулардың орындалуының табыстылы-
ғын анықтайтын жетекші физиологиялық жүйелер мен механизм-
дерге оттегі тасымалдау жүйесінің қызметтік мүмкіндіктері жəне 
жұмыс атқарушы бұлшық еттердің аэробтық мүмкіндіктері жатады. 
Бұл жаттығулардың қуаттылығының төмендеуі (ұзақтылық 
шегінің артуы) барысында энергия өнімділіктің анаэробтық 
(гликолиздік) компоненті үлесі кемиді. Сəйкесінше, қандағы лактат 
концентрациясы жəне қандағы глюкоза концентрациясының өсуі 
(гипергликемия дəрежесі) төмендейді. Ұзақтығы бірнеше ондаған 
минуттық жаттығулар кезінде гипергликемия мүлдем байқалмайды 
(25-суретті қараңыз). Бұл жаттығулардың соңына таман қандағы 
глюкоза концентрациясының төмендеуі (гипогликемия) көрінеді.
Аэробтық жаттығулардың қуаттылығы артқан сайын қандағы ка-
техоламиндер концентрациясы жəне өсу гормондары жоғары бола-
ды (27-сурет). 
Керісінше, жүктеме қуаттылығының төмендеуі кезінде қандағы 
глюкагон мен кортизол сияқты гормондардың мөлшері артып, ал ин-
сулин мөлшері азаяды (25-, 28-суреттерді қараңыз).
Аэробтық жаттығулардың ұзақтығының артуымен жылу реттелу 
жүйесіне жоғары талап қоятын дене температурасының жоғарылауы 
қатар жүреді.

жүктеу/скачать 9,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: