Философия, II бөлім. Онтология. Гносеология. Әлеуметтік философия

«эфирлік» (эфир – бүкіл элемдік кеңістікті толтырып тұратын әлдебір 
үздіксіз орта деген мағынада) концепциясын ұсынды. Оны соңынан 
Максвелл дамытты.
XVIII-XIX ғ.ғ. материяның заттық концепциясы үстемдікке 
жетті. Материя зат, физикалық-химиялық денелер мен эфирлердің 
жиынтығы ретінде түсінілді.
Қазіргі кезде ғылымдардың жаңа жетістіктеріне байланысты 
материяның атрибутивтік түсінігі дамуда. Оның мағынасы барлық 
материалдық объектілерге (Күн жүйесі, жер қыртысы, әлеуметтік 
институттар және т.с.с.) тән «жалпылық» немесе «атрибутты» 
белгілеу.
10

Материя құрылымының элементтері
11
Материя дамуының құрылымдық деңгейлері
табиғат
қоғам
Органикалық емес 
табиғат (өлі табиғат)
Органикалық табиғат 
(тірі табиғат)
Социум
субмикроэлементтік 
(кварктер, глюондар – 
атомнан 
кіші 
жай 
бөлшектер);
микроэлементтік 
(каврктан 
тұратын 
адрондар, 
электрондар);
ядролық 
(атом 
ядросы);
атомдық (атомдар);
молекулалық 
(молекулалар);
жеке заттар деңгейі;
макроденелер деңгейі;
планеталар деңгейі;
планеталар 
жүйесі 
деңгейі;
галактикалар деңгейі;
галактикалар 
жүйесі 
деңгейі;
метагалактикалар 
деңгейі;
Әлем, тұтастай бүкіл 
дүние деңгейі.
клеткаға дейінгі (ДНК, 
РНК, белоктар); 
клеткалық (жасуша);
көпклеткалық 
организмдер деңгейі;
түрлер деңгейі;
популяциялар деңгейі;
биоценоздар;
тұтастай 
биосфера 
деңгейі;
жеке индивид;
отбасы (семья);
топ;
әртүрлі 
деңгейдегі 
ұжымдар;
әлеуметтік 
топтар 
(кластар, страттар);
этностар;
ұлттар;
нәсілдер (расы);
жеке қоғамдар;
мемлекеттер;
мемлекеттер одағы;
тұтастай адамзат.

ҚОЗҒАЛЫС – МАТЕРИЯНЫҢ ӨМІР СҮРУ ТӘСІЛІ
Қозғалыс туралы концепциялар
Метафизикалық концепция
Диалектикалық концепция
Қозғалыс – объектінің кеңістік 
ауысуы
Қозғалыс – бұл кез келген өзгеріс
Қозғалыс – материяның 
тыныштыққа қарама-қарсы жеке 
қасиеті
Қозғалыс – материяның 
атрибуты
Қозғалыс – сыртқы әсердің 
нәтижесі
Қозғалыс – қайшылықты: 
қозғалыстың қайнар көзі ішкі 
және сыртқы қайшылықтар
Тұрақтылық пен 
өзгермешіліктің бірлігі
Салыстырмалылық пен 
абсолюттіктің бірлігі
12
Материяның атрибуттық қасиеттері (белгілері)
қозғалыс
өзіндік ұйымдасу 
(самоорганизация)
Кеңістік пен 
уақытта орналасуы
Бейнелеуге 
қабілеттілік
материяның 
сыртқы күштердің 
қатысуынсыз өзін 
өзі жасауы, 
жетілдіруі, 
қайтадан өндіруі 
(синергетика)
бар объектілердің 
орналасу тәртібі, 
олардың 
созымдылығы, бірін-
бірі ауыстыратын 
құбылыстардың 
тізбектілігі және 
ұзақтығы
Нәрселердің өз 
құрылымында 
(«денесінде») 
басқа нәрселердің 
әсерін, ізін 
қалдыру, белгілеу 
(сыртқы әсерге 
жауабы)
жалпы кез келген 
өзгеріс, қозғалыс 
абсолютті, 
тыныштық 
салыстырмалы 
(қозғалыс 
моменті)

Материя қозғалысының формаларының сипаттамасы
Материя қозғалысының формалары
Әлеуметтік  – қоғамның дамуы: 
индивидуум мен социумның сан 
алуан 
көріністердегі 
материалдық және рухани өмірі
Биологиялық – зат алмасу, көбею, 
тұқым қуалау, бейімделу, өсу, 
регенерация, 
ептілік, 
табиғи 
сұрыптау, 
биоценоз 
және 
басқалары
Химиялық
– 
химиялық 
реакциялар (органикалық емес 
және органикалық), геологиялық 
процестер және басқалары
Физикалық
– 
элементарлық 
бөлшектердің қозғалысы, ядролар 
және атомдар ішіндегі процестер, 
электричество, өрістер, оптикалық 
процестер және басқалары
Механикалық 
– 
қарапайым 
ауысу, 
кеңістікте 
объектінің 
орнының өзгеруі
Жоғары, ең күрделі –
– Төменгі, ең қарапайым
13

Қозғалыс 
формалары
Иесі
Материалдық 
жүйелердің 
типтері
Көрініс тәсілдері
Әлеуметтік
Қоғамдық 
тіршілік 
ретіндегі адам
Қоғам
Адам
практикалық 
қызметінің формаларының
Биологиялық
Ақуыз, 
нуклеиндік 
қышқылдар, 
ақуыздық 
денелер
Тірі табиғат
Органикалық
және 
органикалықтан жоғары 
жүйелердегі
өмірлік 
(тіршілік) процестердің 
жиынтығы: зат алмасу, 
ортада (среда) өзін реттеу, 
ориентация, басқару, қайта 
өндіру процестері
Химиялық
Молекула
Өлі табиғат
Кеңістіктегі
ауысу, 
элементарлық бөлшектер 
мен өрістердің қозғалысы 
(электромагниттік, 
гравитациялық
және 
басқалар), атомдар мен 
молекулалардың қозғалысы 
және
алмасуы, 
макроденелердің 
құрылымындағы әртүрлі 
өзгерістер
(жылулық 
тараулар, дыбыс және 
басқалары), геологиялық 
өзгерістер,
ғарыштық 
денелердің өзгерістері
Физикалық
Атом
Механикалық
Масса
14

МАТЕРИЯНЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚАБІЛЕТІ
(СИНЕРГЕТИКА)
Қозғалыстың типтері
Сапалық  – материяның өзінің 
өзгеруі, ішкі құрылымының қайта 
құрылып, 
жаңа 
материалдық 
объектілердің және олардың жаңа 
сапаларының пайда болуы
Мөлшерлік  – материя мен 
энергияны кеңістікте өрістету
Динамикалық қозғалыс  – ескі 
форма 
шеңберінде 
мазмұнның 
өзгеруі, бұрынғы материалдық 
формалардың 
«потенциалының, 
мүмкіндігінің ашылуы»
Популяциялық 
қозғалыс
– 
объект 
құрылымының 
түбірлі 
өзгеруі, ол жаңа объектінің пайда 
болуына, 
материяның 
бір 
формадан өзге формаға өтуіне 
әкеледі. Популяциялық қозғалыс 
эволюциялық түрде де, сол сияқты 
«эмержменттік» 
(ештемемен 
шартталмаған «жарылыс») түрде 
де жүруі мүмкін.
Материяның өзін-өзі ұйымдастыруы – сыртқы күштердің 
қатысуынсыз өзін өзі жасауы, жетілдіруі, қайтадан өндіруі
Флуктация  – материяға 
тұрақты 
тән 
кездейсоқ 
теңселулер және ауытқулар
Диссипативтік құрылым – 
материяның флуктацияның 
нәтижесінде пайда болатын 
жаңа тұрақсыз жағдайы
Синергетика 
– 
материяның 
өзіндік 
ұйымдасуы туралы ілім. 
Бұл 
терминді 
неміс 
физигі Г.Хакен (1973) 
енгізді, 
теориясын 
И.Р.Пригожин (Ресей – 
Бельгия физик-химигі, 
философы) дамытты.
15

Диссипативтік құрылымның даму варианттары
«диссипативтік құрылым» 
тек энтропия жағдайда – 
сыртқы ортадан энергия 
келгенде – бекиді және 
біржолата 
материяның 
жаңа түріне айналады 
және 
одан 
кейін 
динамикалық 
типпен 
дамиды.
«диссипативтік құрылым» 
немесе ішкі әлсіздігінің, 
табиғи еместігінің, жаңа 
байланыстарының 
беріксіздігінің нәтижесінде, 
немесе 
энтропияның 
жоқтығынан 
– 
сыртқы 
ортадан 
энергияның 
келуінің – ыдырайды және 
өледі.
Синергетика категориялары
Синергия  – гр. Synergeia – көмек, 
бірге болу немесе ықпал ету
Өзін-өзі 
ұйымдастыру 
(самоорганизация) 
– 
макроскопиялық 
тұрғыда 
реттелген кеңістік – уақыттық 
құрылымдардың 
күрделі 
бейсызықтық жүйеде пайда болу 
процесі. Ол тепе-теңдік күйден 
алыс, тыс тұратын тұрақсыз 
жүйелердің 
бифуркациялық 
(ауыспалы) 
нүктелерден 
қалыптасқан, ұйымдасқан процесі
Ашық жүйе
Стихиялы-спонтандық 
структурогенез
Бейсызықтық
Аттрактор  - өзіне тарту, 
өзіндік ұйымдасу, тұрақты 
құрылымдардың 
пайда 
болуы
16

КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ
Синергетиканың идеялары:
Тәртіп хаостан туындайды (И.Пригожин). Эволюцияның 
конструктивті механизмі
Күрделі ұйымдасқан жүйелердің даму үрдісіне кедергі жасамау
Осылай дамудың бірнеше альтернативтік жолдары болады, соның 
ішінде ең оңтайлы, тиімді мүмкіндіктерін таңдау керек
Тұрақсыз әлеуметтік ортаның ерекше жағдайларында әрбір жеке 
адамның әрекеті макроәлеуметтік процестерге әсері болуы мүмкін
Өзіндік ұйымдасқан жүйелердің тенденциясын, үрдісін білсек, 
эволюцияның алуан түрлі қиясынан оңай өтуге болады.
Жүйенің келер шақтағы күйі осы шақтағы күйін қалыптастырады, 
ұйымдастырады, өзгертеді.
17
Жалпы қағидалар
кеңістік
– 
материя 
болмысының формасы, 
ол 
оның 
созымдылығын, 
құрылымын, 
материалдық 
объектілер 
ішіндегі 
элементтердің 
және 
материалдық 
объектілердің 
өзара 
әрекетін сипаттайды.
уақыт
– 
материя 
болмысының формасы, 
ол 
материалдық 
объектілердің 
өмір 
сүруінің 
ұзақтылығын 
және сол объектілердің 
даму 
процесінде 
өзгерулерінің 
(күй-
жағдайларының 
ауысуының) тізбектілігін 
білдіреді.
Кеңістік пен уақыт 
өзара 
тығыз 
байланысты. 
Кеңістікте 
өтіп 
жатқан бір мезгілде 
уақытта да өтеді, ал 
уақытта өтіп жатқан 
кеңістікте болады.

Бүгінгі таңда реляциялық көзқарас кең қолдауды табуда. Қазіргі 
физика, әсіресе А.Эйнштейннің салыстырмалық теориясы (XX ғ. 
ортасы) кеңістік пен уақыт материалдық денелердің өзара 
әрекеттерінің шарттарына қарай салыстырмалы екендігін көрсетті. 
А.Эйнштейн күрделі физико-математикалық есептердің көмегімен 
егер бір объект жарықтың жылдамдығынан асатын жылдамдықпен 
қозғалса, онда осы объектінің ішінде кеңістік пен уақыт өзгереді – 
кеңістік (материалдық объектілер) кішірейеді, ал уақыт – баяулайды 
деп дәлелдеді (қосымша «егіздер парадоксын» немесе «егіздер 
эффектісін» еске түсіруге болады).

жүктеу/скачать 0,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: