«...Бізге керегі шын дарындар. Нарық қол-аяғымызды қалай қыспасын

Ата-бабамыздың   қолөнер   мұраларын   жақсарту   –   қазіргі   заман   жастарының   ісі,   халықтың   ертедегі   істері

жарасымды   жалғасын   тапса,   өнер   дамыған   үстіне  дами  береді.   Қазақ  халқы  «өнер  алды-қызыл  тіл»  дейді.

Дегенмен, сурет өнері осы тілден бұрын пайда болған тәрізді. Өйткені сонау тас ғасырынан қалған таңбалы

тастарда   ою-өрнектер   арқылы   адам   баласы   тым   ерте-ақ   өз   ойын   суретпен   жеткізуге   талпынған   көрінеді.

Сонау   алғашқы   қауымдық   құрылыс   кезінде   үңгірді   мекендеген   адамдар   өздерінің   тірлігін   сурет   арқылы

баяндап, үңгір қабырғаларына қашап салған екен.  Бұл туралы археологиялық деректер мен ғылыми еңбектерде

көрсе-тілген. Одан бері келетін болсақ, б.д.д. V-ІІІ ғ.ғ. сақ дәуіріндегі Пазырық қорғандарынан табылған ою-

өрнектер   қазіргі   біздің   ою-өрнектерден   айна   қатесі   жоқ     дүниелер.   Сондықтан   біздің   тегіміз   тым   әріде

жатқандығын,   тіпті   ұлт   болып     қалыптаспай   тұрғанның   өзінде   ою-өрнектің   тілі   қазіргі   біздің   ою-өрнектің

тілімен бірдей болып тұрғандығы. Соған қарап, бейнелеу өнерінің тарихы тіл өнері қалыптаспай тұрғаннан да

бұрын   басталғаны   байқалады.   Күні   кеше   Берел   қорғанынан   табылған   зергерлік   алтын   бұйымдар   қазақ

халқының материалдық байлығының негізі екендігінде дау жоқ. Ондағы аң стилімен жасалған  бұйымдарға

қарап, зергерлік өнердің тым ерте дамып, биік шеберлікке жеткендігіне ғалымдар қауымы көз жеткізіп отыр.

Сондай-ақ Жетісудан, Шілікті жазығындағы обалардан  табылған Алтын адамдардың  бойындағы әшекейлер

тым биік талғам, асқан шеберлікпен орындалуы, тіпті бүгінгі зергерлердің қолынан келе бермейтіндей.

Ою-өрнек (латын тілінен аударғанда әсемдеу, сәндеу) – әр түрлі заттарды, архитектуралық ғимараттарды

әшекейлеуге арналған жүйелі ырғақ пен қайталанып отыратын әр үйлесімділікке құрылған өрнек-нақыштар.

Ұлттық ою-өрнек өзіне тән белгілерінің жүйелерін қазақ халқының қалып-тасуымен әрі республиканың қазіргі

аумағын мекендеген Азияның басқа да халықтары мәдениетімен тығыз байланыста дамыды. Бұл ортағасырлық

архи-тектуралық   ғимараттардағы   көгеріс   және   геометриялық   ою-орнектерден   (Айша-бибі,   Ахмет   Яссауи

кесенесі) айқын көрінеді. Қоңыр ою-өрнектің дәстүрлі тоқыма өнері үлгісінде, кестеде, ағаш, мүйіз, сүйек,

металл   мен   теріге   өрнек   салу   мейлінше   жетілдіре   түсті.   Ою-өрнек   ісі   тым   ерте   заманнан   бастап-ақ   қазақ

қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді. 

Ою деген сөзбен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау

немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады.

Қазақ көбінесе   бір   өрнекке   салып   қиып     алған   үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың   қиығын, сондай-

ақбарлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою   дейді. Ал өрнек   дегеніміз   әртүрлі   ою, бедер, бейненіңкүйдіріп,

жалатып,   бояп,   батырып,   қалыптап   істеген   көркемдік     түрлердің,   әшекейлердің     ортақ     атауы     іспеттес.

Сондықтан, ою-өрнек  деп  қосарланып  айтылады.

Қазақтың   өрнекті әшекеймен істелетін қолөнердің түрлері де, атаулары  да өте көп. Солардың   ішінде

халық   арасына   көбірек   тарағаны – ою-өрнек. Ою-өрнек  ісі тым  ерте   заманнан бастап-ақ қол өнерінің

барлық түріне бірдей ортақ  әсемдеп  әшекейлеу  дің  негізі   болып  келді. Түзу және ойқастыра тоқу тәсілдері

көп қолданылады. Түркі халықтар-ының қолтаңбаларында өрнексіз заттың мәні жоқ. Жалпы қазақ халқы ою-

өрнекті қадір тұтқан. Бас киімдегі ою-өрнекке қарап, қай ұлттың ұрпағы екенін таныған, кімнің қазақ, кімнің

ұйғыр, татар екенін білген. Қырғыздарда «қошқар мүйіз», «тұмар», «теке мүйіз», ұйғырларда «бадам», «шәдә»,

өзбектерде «пахта гүл», «бадам» деп аталады. Қазақтардың оюын сипатына қарай теңдеме, жүздеме, сыңар ою

деп   үш   топқа   бөледі.   Қазақтар   өздері   жасаған   ою-өрнектің   атауын   таба   білген.   Осы   атауларды   олар   өз

тіршілігіне лайықты қолдана түскен. Әрбір тарихи кезең өзіндік ою-өрнектермен ерекшеленген. Ескіден келе

жатырған мешіт, күмбез ою-өрнексіз жүзеге аспаған. Қазақ ою-өрнегінің табиғаты халық өнерінің тарихын,

өмір тіршілігінің сұлулығын және әсемдігін айқындайды.

Зергерлік – өте ертеден келе жатырған өнер саласы. Әсіресе, оған қазақ халқы көп көңіл аударады. Әртүрлі

сәнді   бұйымдар   асыл   тастардан   жасалған   қымбат   заттар   әлгі   шеберлер   қалдырған   халықтық   мұра   болып

табылады. 

Қазақ даласында   оюлар   әртүрлі   үлгіде     дамыған. Еліміздің     әрбір ай-мағының     өзінің     стильдік

ерекшеліктері, үлгілері  болған. Соғанкарамастан, барлық   оюлардың  бастапқы  элементінің  негізі — «мүйіз»

тектес   ою-өрнек   болып   саналады. Қазақ халқының тұрмысында жиі   қолданылатын: өру, тігу, тоқу, құрау,

еріту, балқыту, қию арқылы үй жиһаздарын, құрал-саймандарды, киізүйлерді, зергерлік   бұйымдарды, кілем,

алаша, сырмақ, терме алаша, қоржын, ыдыс-аяқтарды, киім-кешектердіою-өрнектермен   әшекейлеп, безендіріп

отырған. Ғалымдардың пайымдауынша  қазақ  ұлттық   ою-өрнектерінің, әзірше 230-дай түрі ғана анықталған.

Қазақ халқының ескі заман дәуірінен сөнбес мұра болып, ұрпақ-тан ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып, ұзақ 

жылдар өзіндік тарихымен елімізді бүкіл әлемге мәдени қол өнерімен танытып келген «далалық өркениеттің» 

алтын бесігі Ұлы Дала кеңістігінде қалыптасқан. Қазақ халқы мол байлығымен республика жерінде ескіден 

қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді, салтты өркендетуші, ары қарай жаңғыр-тып,

байытушы. Көне дәуірден қазіргі заманға дейінгі қоңыр адамзат мәдениетінің дамуын қарастыратын болсақ, 

мәдениеттер арасындағы қарым-қатынастың, сұхбаттың үзілмей келе жатқанын көреміз. Белгілі ғалым 

Л.Н.Гумилев көшпелілер жайында былай дейді: «Біздің дәуірге дейінгі I ғасырдағы көшпенділер мәдениеті 

ерекше дараланды. Оның үстіне ХҮIII-ХIХ ғ.ғ. көшпелілер мәдениетінен көп жоғары болған.

Қолөнерде пайдаланылатын бояуларды  шеберлер өздері қолдан жасап алатьін оларға әр түрлі қоспаларды 

қосып.Бұрын табиғатта жиі кездесетін және сол күйінде пайдалануға жарай беретін ақ, сары, көк, қызыл және 

қара топырақтар, түрлі түсті жосалар (сары, көк, қызыл) ағашты, теріні, қайысты бояуға жұмсалған. Сол сияқты

малдың қанын, қара бауырын, көк бауырын да бояу ретінде пайдаланған. Көк тікеннің бүрі, мойыл, долана, 

58  

қарақат, бүлдірген, итмұрын және тағы басқа да осылар тәрізді түрлі жемістердің шырыны да даяр тұрған бояу 

десе болғандай еді. Халық шеберлері шие жемістерін, әр түрлі өсімдіктерді, олардың қабықтары мен 

тамырларын қайнатып бояу жасау әдісін көп қолданған. Мысалы, талдың, теректің, қарағайдың, еменнің, алма, 

анар, жүзім және өрік ағаштарының қабықтарынан қызыл, сары, күрең, қошқыл түсті бояулар қайнатңан. Қына 

(жер қынасы, тас бетінің қынасы) «томарбояу» дейтін қурай мен тобылғының тамырларын қайнатып та бояу 

жасаған.

Қабықтарды күздігүні жинап қол диірменге тартып не келіге түйіп ұнтақтап қайнатады. Шеберлер, қайнауына 

қарай, бояуынан арылған ұнтақтарды сүзіп алып тастап, қалған сұйықты одан әрі қайната беру арқылы оны 

қоюландырған, кейде порошок түріне келтірген. Мұндай қайнатынды бояуға ашудас, мұсатыр, тотияйын, тұз, 

қарағайдың шайырын қосатын. Сол сияқты қара күйе, ыс, құрым, өріктің, жаңғақтың сүйектері мен бидайдың, 

арпаның күйіктерінен де бояу жасаған. Бұларды бірімен-бірін қоспалау арқылы әр түсті бояулар жасалады. 

Бояулар сіңімді әрі оңбас үшін ермен, көкпек, итсигек, қара жусан сияқты ащы шөптердің тұндырмасын, 

құрттың сарысуын, кейде май қосатын болған.   

Қазақтың ұлттық ою-өрнегі - қазақ жерін мекендеген көшпелі тайпалар өнері әсерімен ғасырлар бойы 

қалыптасып, белгілі бір жүйеге келген ою-өрнек түрлері. Қазақтың алғашқы ою-өрнек үлгілері Андронов 

мәдениеті мен байырғы сақ, гұн, үйсін өнері мұраларынан геометриялық, зооморфтық (жан-жануарлардың 

табиғи және фантастикалық бейнерлері), көгеріс өрнек пен қиял-ғажайып ою-өрнектер (аспанның, жердің 

символы) ретінде кездеседі.Олар негізінен малгершілік, саятшылық, әдет-ғүрып, үй іші жабдықтары мен сән-

салтанат бұйымдарын, батырлық қару-құралдарын әсемдеуге қолданылған. Тартымды жасалып, биязы 

көркемделген өнердің көне мұралары (алтын тәтілер, ағаштан қыштан, өнделген теріден жасалған ыдыстар, 

түкті кілемдер мен кестелі заттар т.б.)Шеберлер іске беріліп, жұмыс әдісіне төселе келе өздерінің көрген ою-

үлгілерін жатқа жасап, оюға өз бетімен жаңа түрлер енгізу дәрежесіне жетті. Халық мұндай адамдарды «оюшы»

деп атады. Әрбір елде, әрбір руда атағы шыққан таңдаулы оюшылар болды. Ондайлар  өз  өнерінің  тамаша  

үлгісін  өзінің  руына, маңайындағы елдерге  таратып  отырды. Осыдан  келіп  әртүрлі ою-өрнектерде, киімдер 

мен кілемдерде, сырмақтар мен кестелерде  және т. с. с. «арғын үлгісі», «керей  үлгісі» немесе «ұлыжүздің 

үлгісі», «орта жүздің   үлгісі», «кіші жүздің   үлгісі» деген  мәнерлер пайда  болды

Қорыта айтқанда ою-өрнек – дәлдік, есеп, теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, 

тазалық, нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, шуақты шақ, 

арайлы кезең, жарқын әлем, көңілге шабыт, шаттық ұялатады, шабыт береді, ептілікке, іскерлікке, шеберлікке, 

икемділікке, дәлдікке баулиды. Өнерге деген махаббат, сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы ою 

ойған адамның жүрегі жылы, жаны нәзік болады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Bilim.kz- ою- өрнек түрлері

2. «Ою – өрнектің мәні» яндекс

3.Ж.Нәжімеденов мақаласы

4. «Дәстүр» журналы №44 «Ұлттық ою- өрнектің жаныма жақыны – қошқар мүйіз/46 бет

РАЗВИТИЕ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ В НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЕ

НА УРОКАХ ЛИТЕРАТУРНОГО ЧТЕНИЯ.

г.Туркестан, КГУ школа-гимназия № 9 имени Некрасова

учитель начальных классов Прима Т.Ю.  

Цель  ее состоит в развитии мыслительных навыков учащихся,  необходимых не только в учебе,  но и в

дальнейшей   жизни:   умение   принимать   взвешенные   решения,   работать   с   информацией,   анализировать

различные   стороны   явлений.   Говоря   иначе,   эта   технология   способствует   реализации   компетентностного

подхода в обучении и воспитании школьников.

Любое новшество, как известно, встречает на своем пути поддержку, одобрение или сопротивление. Для

меня это тоже больной вопрос:  как  сделать свои  уроки  увлекательными  и емкими  в плане содержания. Я

пришла   к   выводу,   что   актуальна   технология   критического  мышления   на   уроках   литературного   чтения,   ее

применение   позволяет   оживить   урок,   сделать   его   увлекательным   и   эмоциональным.   Развиваются

познавательные   способности   и   познавательные   процессы   личности:   разные   виды   памяти   (слуховой,

зрительной, моторной), мышление, внимание, восприятие. Также развитие критического мышления направлено

на удовлетворение потребностей личности в уважении, самоутверждении, общении, игре и творчестве.

Особенностью   данной   педагогической   технологии   является   то,   что   учащийся   в   процессе   обучения   сам

конструирует  этот  процесс,  исходя из реальных и конкретных целей, сам  отслеживает  направления своего

развития,   сам   определяет   конечный   результат.   С   другой   стороны,   использование   данной   стратегии

ориентировано на развитие навыков вдумчивой работы с информацией.

Данная технология предполагает использование на уроке трех этапов (стадий): стадии вызова, смысловой

стадии и стадии рефлексии.

59  

1 этап — «Вызов»  (ликвидация чистого листа). Ребенок ставит перед собой вопрос: «Что я знаю?» по

данной проблеме.

2 этап — «Осмысление» (реализация осмысления). На данной стадии ребенок под руководством учителя и

с помощью своих товарищей ответит на вопросы, которые сам поставил перед собой на первой стадии (что

хочу знать).

3 этап — «Рефлексия» (размышление). Размышление и обобщение того, «что узнал» ребенок на уроке по

данной проблеме.

Приемы развития критического мышления на уроках в начальной школе

Вот несколько приемов развития критического мышления на уроках чтения:

•

чтение — суммирование в парах;

•

синквейны;

•

чтение с остановками;

•

прием «Верите ли вы, что…»;

•

мозговой штурм;

•

таблица «Знаю, узнал, хочу узнать»;

•

работа с вопросниками;

•

написание творческих работ;

•

создание викторины на основе изученного материала, кроссвордов;

•

логическая цепочка;

•

уголки;

•

кластер.

Прием «Чтение — суммирование в парах»

Можно использовать как для объяснения нового материала, так и для закрепления изученного. Лучше этот

прием применять в 3-4 классах. Детям в классе предлагается несколько разных текстов по теме (или один и тот

же   текст   нескольким   парам   учеников).   Например,   при   изучении   главы   «Крутим   барабан   времени»

(литературное чтение, 4 класс)  класс делится на две группы  и каждой даются разные произведения из этой

главы:  рассказы  Л.  Андреева  «Петька  на  даче»  и  А.  Чехова  «Ванька»,  которые  рассказывают  о  жизни  их

сверстников конца XIX — начало XX веков. Каждая группа изучает свой текст, на большом листе фиксирует

его краткое содержание (выдержками из текста), затем перед всем классом воспроизводит содержание текста с

опорой на свои пометки. Остальные могут задавать уточняющие вопросы. После прослушивания всех текстов

делается коллективный вывод о главной мысли этих рассказов, о том, что мы узнали об истории России, чем

дополнило представление детей каждое из произведений.

Прием «синквейн»

В переводе с французского слово «синквейн» означает «пять». В данном случае речь идет о работе, состоящей

из пяти этапов. Вот некоторые возможности использования данной стратегии на уроке чтения.

При прохождении учебного материала из раздела «Русские народные сказки» предлагаем определить значение

слова сказка на основе составления синквейна.

1.

Имя существительное, выраженное одним словом. Сказка.

2.

Описание темы именами прилагательными. Волшебная, бытовая.

3.

Описание действия. Читать, пересказывать, учить.

4.

Фраза, выражающая отношение автора к теме. Сказка — ложь, да в ней намек.

5.

Слово — синоним. Фантазия, выдумка.

Интересный прием — «чтение с остановками»   Материалом для его проведения служит повествовательный

текст. В начале учащиеся по названию текста определяют, о чем пойдет речь в произведении. На основной

части урока текст читается по частям. После чтения каждого фрагмента ученики высказывают предположения о

дальнейшем развитии сюжета.       Задача учителя: найти в тексте оптимальные места для остановки. Данная

стратегия способствует выработке у учащихся внимательного отношения к точке зрения другого человека и

спокойного   отказа   от   своей,   если   она   недостаточно   аргументирована   или   аргументы   оказались

несостоятельными.

Еще один творческий прием — «Верите ли вы, что…»  Класс делится на две команды. Одна команда 

высказывает фантазийные предположения, а другая анализирует их.

Другой прием — «Работа с вопросником»  Этот прием можно применять при введении нового материала на

этапе самостоятельной работы с учебником. Детям предлагается ряд вопросов к тексту, на которые они должны

найти ответы. Причем вопросы и ответы даются не только в прямой форме, но и в косвенной, требующей

анализа и рассуждения, опоры на собственный опыт. После самостоятельного поиска обязательно проводится

фронтальная проверка точности и правильности, найденных ответов, отсеивание лишнего.

Прием «Знаю, узнал, хочу узнать»   К этому приему можно обращаться как на стадии объяснения нового

материала,   так   и   на   стадии   закрепления.   Например,   при   изучении   творчества  А.С.   Пушкина  дети

самостоятельно составляют таблицу, что знали о Пушкине и его произведениях, что узнали нового какие его

60  

стихи и что хотели бы узнать. Работа с этим приемом чаще всего выходит за рамки одного урока. Графа «Хочу

узнать» дает повод к поиску новой информации, работе с дополнительной литературой.

Прием «Мозговой штурм»  Этот прием позволяет не только активизировать младших школьников и помогает

разрешить проблему, но также и формирует нестандартное мышление. Такая методика не ставит ребенка в

рамки   правильных   и   неправильных   ответов.   Ученики   могут   высказывать   любое   мнение,   которое   поможет

найти выход из затруднительной ситуации. 

Прием «Уголки» Его можно использовать на уроках литературного чтения при составлении характеристики

одного из героев какого-либо произведения. Класс делится на две группы. Одна группа готовит доказательства,

используя   текст   и   свой   жизненный   опыт,   положительных   качеств   героя,   другая   —   об   отрицательных,

подкрепляя свой ответ выдержками из текста. Данный прием используется после чтения всего произведения. В

конце урока делается совместный вывод. Такой прием учит детей диалогу, культуре общения.

Прием «Написание творческих работ» Прием хорошо зарекомендовал себя на этапе закрепления изученной

темы.   Например,   детям   предлагается   написать   продолжение   понравившегося   произведения   из   раздела   или

самому   написать   сказку   или   стихотворение.   Эта   работа   выполняется   детьми,   в   зависимости   от   их   уровня

развития,  все с удовольствием делают эту работу.

Прием критического мышления «Создание викторины» К этому приему обращаюсь после изучения темы 

или нескольких тем. Дети самостоятельно, пользуясь учебными текстами, готовят вопросы для викторины по 

литературному чтению, потом объединяются в группы, и проводятся соревнование. Иногда каждая группа 

выбирает лучшего — «знатока», а потом весь класс задает «знатокам» вопросы.

«Логическая   цепочка»    После   текста   учащимся   предлагается   построить   события   в   логической

последовательности. Данная стратегия помогает при пересказе текстов.

Кластер («гроздь») Суть этого приема критического мышления в рамках литературного чтения — выделение

смысловых единиц текста и графическом их оформлении в определенном порядке в виде грозди. Использовать

этот прием можно на всех этапах урока: на стадии вызова, осмысления, рефлексии или в качестве стратегии

урока в целом.

«Грозди» — графический прием систематизации материала. Правила его применения очень просты.

Выделяем центр — это тема, от нее отходят лучи — крупные смысловые единицы, а от них соответствующие

термины и понятия. Многие учителя сравнивают этот прием с моделью солнечной системы.

Система   кластеров   охватывает   большее   количество   информации,   чем   учащиеся   получают   при   обычной

письменной работе. Организуя работу с младшими школьниками, я предлагаю им озаглавить смысловые блоки

или   даю   готовые   вопросы.   Достаточно   2-3   раза   провести   подобную   работу,   чтобы   этот   прием   стал

технологичным. Ученики с удовольствием используют кластеры.

жүктеу/скачать 0,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: