Бухгалтерлік есеп

173
шоттар орналасқан. Демек, баланстың активі мен пассивінде көбею 
жағына  өзгерістер  болатын  3  типті  «Активті-пассивті»  операция 
орын алады. 
Бір  жағынан  дебиторлық  қарыздардың  көлемі,  ал  екінші  жағы-
нан  бір  мезгілде  ҚҚС  пен  салық  салынудың  объектісі  болатын, 
кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтен түскен табысының 
мөлшері көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыс жасалғанын білдіреді. 
Мысалдар келтіреміз: 1) кәсіпорын сатып алушыға 2005 жылы 
мамыр  айының  28  жұлдызында  №  142  шот-фактураға  сәйкес, 
1000000 теңге сомада тауарлар өткізді. Бұл жағдайда бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:
     Дт                   Кт                   Сома                                   Ескерту
   1210      —      6010         =      1000000                  3 типті 
операция 
   А (+)                П (+)
2)  тауарлардың  көрсетілген  партиясына  2005  жылы  мамыр 
айының  28  жұлдызындағы  №  142  шот-фактураға  сәйкес,  150000 
теңге сомада ҚҚС есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмен-
дегіше болады:
    Дт                    Кт                    Сома                                 Ескерту
  1210        —      3130        =       150000                   3 типті операция 
  А (+)                 П (+)
д)  Еншілес  (бағынышты)  ұйымдардан.  Олармен  есеп  айырысу 
№ 1220–1240 «Еншілес (бағынышты) ұйымдардың қысқа мерзімді 
дебиторлық берешегі» активті шоттарында бейнеленеді. Дебиторлық 
қарыздардың келіп шығу көзі: ақша қаражаттары, өтелуге тиіс ҚҚС, 
негізгі және негізгі емес қызметтен түскен табыстар болатындықтан, 
шаруашылық операцияның жазуы № 1220–1240 шоттардың дебетіне 
№ 1040, 3130, 6010 шоттардың кредитінен жасалады.
Жазу төмендегіше болады:     
         Дт                                 Кт                                   Құжаттар
1220 — 1240              1040, 3130, 6010            Төлем тапсырмалары,

174
                                                                                шот-фактуралар
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  активті 
және пассивті шоттар орналасқан. Активті шот (№ 1040) жайғасқан 
жағдайда  1  типті  «Активті-активті»  операция  орын  алады,  яғни  
баланстың  активінде  тек  қана  өзгерістер  болады  (бір  жағынан 
дебиторлық қарыздар көбейеді, ал екінші жағынан сол сомаға кәсіп-
орынның ақша қаражаттары шығыс етіледі).
Пассивті  шот  (№  3130,  6010)  жайғасқан  жағдайда  баланстың 
активі  мен  пассивінде  көбею  жағына  өзгерістер  болатын  3  типті 
«Активті-пассивті» операция орын алады (бір жағынан дебиторлық 
қарыздар,  ал  екінші  жағынан  бір  мезгілде  ҚҚС  мен  негізгі  және 
негізгі  емес  қызметтен  түскен  табыстар  көбейеді).  Бұл  жағдай 
жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар келтіреміз: 1) есеп айырысу шотынан еншілес ұйым-
дардың есебінен 2005 жылы наурыз айының 23 жұлдызындағы № 89 
төлем  тапсырмасына  сәйкес,  500000  теңге  сомаға  төлем  жасалды. 
Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
   Дт                Кт                    Сома                               Ескерту
1220     —    1040        =       500000                     1 типті операция
А (+)            А (-) 
2) еншілес кәсіпорынға 2005 жылы мамыр айының 6 жұлдызын-
дағы  №  49  шот-фактураға  сәйкес,  900000  теңгеге  дайын  өнім 
өткізілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
 Дт                 Кт                    Сома                                 Ескерту
1220    —     6010      =        900000                      3 типті операция
А (+)            П (+)
е) Басқа қысқа мерзімді дебиторлық берешектер бойынша. Олар 
бойынша есеп айырысу № 1250, 1270, 1280, 1420 «Басқа дебиторлық 
қарыздар»  активті  шоттарында  бейнеленеді.  Олардың  келіп  шығу 
көздері:  өтелуге  тиіс  ҚҚС,  есептелген  сыйақылар,  қызметкер  мен 
басқа  тұлғалардың  қарыздары,  дауласулар  бойынша  есептерді 
қоса, өзге дебиторлық қарыздар болатындықтан, жазу № 1250–1420 
шоттардың дебетіне № 1010, 1040, 3310, 3350, 3390, 6120, 6210, 6280 
шоттардың кредитінен жасалады.        

175
Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
   Дт                                   Кт                                          Құжаттар
1250—1420       1010, 1040, 3310, 3350,           Төлем тапсырмалары,
                         3390, 6120, 6210, 6280    шығыс кассалық ордерлер,
                                                         еңбекақы бойынша бет есептер,
                                         келісім шарттар, сыйақылардың есептері
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  активті 
және пассивті шоттар орналасқан. Активті шот (№ 1010, 1040) жай-
ғасқан  жағдайда  1  типті  «Активті-активті»  операция  орын  алады, 
яғни  баланстың активінде тек қана өзгерістер болады (бір жағынан 
дебиторлық  қарыздар  көбейеді,  ал  екінші  жағынан  сол  сомаға 
кәсіпорынның ақша қаражаттары шығыс етіледі).
Пассивті шот (№ 3310, 3350, 6120, 6210, 6280) жайғасқан жағдайда 
баланстың активі мен пассивінде көбею жағына өзгерістер болатын 
3  типті  «Активті-пассивті»  операция  орын  алады  (бір  жағынан 
дебиторлық қарыздар, ал екінші жағынан бір мезгілде жеткізушілер 
мен  еңбекақы  бойынша  кредиторлық  қарыздар,  сондай-ақ  негізгі 
және негізгі емес қызметтен түскен табыстар көбейеді). Бұл жағдай 
жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар  келтіреміз:  1)  кәсіпорында  материалды  жауапты 
тұлғаға  2005  жылы  сәуір  айының  25  жұлдызындағы  №  1039  шы-
ғыс  кассалық  ордерге  сәйкес  іссапар  шығыстарына  15000  теңге 
сомада  қолма-қол  ақша  берілді.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік  жазу 
төмендегіше болады: 
  
 Дт                     Кт                        Сома                         Ескерту
1250       —       1010          =         15000                1 типті операция
А (+)                 А (-) 
2)  зейнеткерлікке  шығар  кезде  еңбегі  сіңген  қызметкерге  2005 
жылы қыркүйек айының 30 жұлдызындағы кәсіподақ комитетінің 
шешімімен  №  9  қабылдау-өткізу  актісі  бойынша  180000  теңге 
құнымен жеңіл автомобиль сыйға тартылды.   
Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
 
  Дт                      Кт                        Сома                     Ескерту

176
1280        —        6210           =       180000           3 типті операция
А (+)                   П (+)    
ж)  Алдағы  кезеңдердің  шығыстары  бойынша.  Олар  бойынша 
есеп  айырысу    №  1620,  1630  «Алдағы  кезеңдердің  шығыстары» 
активті  шоттарында  бейнеленеді.  Олардың  келіп  шығу  көздері: 
сақтандыру полисі, жалақысы, алдағы кезеңдердің басқа шығыстары 
болатындықтан,  шаруашылық  операцияның  жазуы  №  1620–1630
 
шоттардың дебетіне № 1010, 1040, 1310–1315, 1317, 3310, 3350, 3390, 
8030 шоттардың  кредитінен жасалады.
Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:  
    Дт                                   Кт                                          Құжаттар
1620, 1630          1010, 1040, 1310-1315, 1317,   Төлем тапсырмалары,
                           3310, 3350, 3390, 8030  шығыс кассалық ордерлер,
                                                         еңбекақы бойынша бет есептер,
                                                          келісім шарттар, жүкқұжаттар, 
                                                       орындалған жұмыстарға актілер 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  активті 
және пассивті шоттар орналасқан. Активті шот (№ 1010, 1040, 1310-
1315,  1317,  8030)  жайғасқан  жағдайда  1  типті  «Активті-активті» 
операция орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана өзгерістер 
болады  (бір  жағынан  алдағы  кезеңдердің  шығыстары  көбейеді, 
ал  екінші  жағынан  сол  сомаға  кәсіпорынның  активтері  мен  ақша 
қаражаттары шығыс етіледі).
Пассивті  шот  (№  3310,  3350,  3390)  жайғасқан  жағдайда 
баланстың активі мен пассивінде көбею жағына өзгерістер болатын 
3  типті  «Активті-пассивті»  операция  орын  алады  (бір  жағынан 
алдағы  кезеңдердің  шығыстары,  ал  екінші  жағынан  бір  мезгілде 
жеткізушілер  мен  еңбекақы  бойынша  кредиторлық  қарыздар 
көбейеді). Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар келтіреміз: 1) жаңа өндірістерді дайындау, сондай-ақ 
жаңа агрегаттарды орнату үшін 2005 жылы маусым айындағы жұмыс 
жүргізушінің  материалдық  есебіне  сәйкес,  800000  теңге  сомада 
құрылыс    материалдары  жұмсалды.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:
Дт                      Кт                        Сома                           Ескерту

177
              
1630      —       1317           =        800000                1 типті операция
А (+)                А (-)
 2) 2005 жылы I-тоқсанда кен орнындағы кен-дайындау жұмыста-
рын  жүргізу  үшін  2005  жылы  наурыз  айының  26  жұлдызындағы 
кен-жүргізу бригадасының жүктеліміне сәйкес, кеншілерге 1900000 
теңге сомада еңбекақы есептелді. 
Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
Дт                     Кт                        Сома                            Ескерту
1630        —     3350          =       1900000                3 типті операция 
А (+)                П (+)
з)  Берілген  аванстар  бойынша.  Олар  бойынша  есеп  айырысу        
№ 1610 «Берілген аванстар» активті шотында бейнеленеді. Олардың 
келіп шығу көздері ақша қаражаттары болғандықтан, шаруашылық 
операциялардың жазылуы № 1610 активті шоттың дебетіне № 1040, 
1050, 1070 шоттардың кредитінен жасалады.        
Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
   Дт                                 Кт                                          Құжаттар
 1610                    1040, 1050, 1070                    Төлем тапсырмалары 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  активті 
шоттар орналасқан. Демек, бұл жағдайда 1 типті «Активті-активті» 
операция орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана өзгерістер 
болады  (бір  жағынан  берілген  аванстар  бойынша  дебиторлық 
қарыздар  көбейеді,  ал  екінші  жағынан  сол  сомаға  кәсіпорынның 
ақша қаражаттары шығыс етіледі). 
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорында тауар-материалдық ресурстарды 
жеткізіп  беру  үшін  2005  жылы  шілде  айының  26  жұлдызындағы 
№  832  төлем  тапсырмасына  сәйкес,  2400000  теңге  сомада  аванс 
аударылды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
  Дт                    Кт                      Сома                             Ескерту

178
1630       —       1040         =       2400000               1 типті операция 
А (+)                  А (-) 
Біз қысқа мерзімді активтердің көбеюін (келуін) қарадық.
Енді қысқа мерзімді активтердің кему (шығыс етілу) жағдайларын 
қараймыз.
               
Ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді 
инвестициялардың кемуі
Аталған жағдайларда қысқа мерзімді активтер кредит бойынша 
өтеді. Бұл жерде біз олардың құны қайда шығыс етілетініне (бағыт-
талатынына) назар аударуымыз керек.
  а) Тауар-материалдық қорларды қолма-қол ақшаға сатып алу. Бұл 
есептер  1310—1315, 1317, 1330 «Тауар-материалдық қорлар» активті 
шоттарында  бейнеленеді.  Активтер    осы  активті  шоттарға  шығыс 
етілетіндіктен,  ақша  қаражаттары  кредиттік  жағында  орналасады 
және  шаруашылық  операцияның  жазуы  жоғарыда  көрсетілген 
шоттардың дебетіне жасалады. Проводка төмендегіше болады:
   
       Дт                         Кт                                  Құжаттар
                                              
1310—1315          
           1317                 1010              Шот-фактуралар, жүкқұжаттар, 
           1330                                                       ақша чектері                                     
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті    шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  (№  1310—1315)  1  тип-
ті  «Активті-активті»  операция  орын  алады,  яғни    баланстың  ак-
тивінде  тек  қана  өзгерістер  болады  (бір  жағынан    материалдық 
ресурстар  көбейеді,  екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол  сомада  ақша 
қаражаттарының мөлшері кемиді).
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар  келтіреміз:  1)  кәсіпорында  қолма-қол  ақшаға  2005 
жылы ақпан айының 28 жұлдызындағы № 16 жүкқұжатына сәйкес, 
360000 теңге сомаға тауар сатып алынды. Бұл жағдайда бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:

179
  Дт                         Кт                    Сома                           Ескерту
              
1330         —         1010       =        360000                1 типті операция
А (+)                     А (-) 
    2)  кәсіпорында  қолма-қол  ақшаға  2005  жылы  қаңтар  айының 
18 жұлдызындағы сауда үйінің № 632 жүкқұжатына сәйкес, 63500 
теңге сомаға малға беру үшін дәрі-дәрмек сатып алынды. Проводка 
төмендегіше болады:
Дт                       Кт                   Сома                           Ескерту
              
1315        —       1010       =        63500                  1 типті операция 
А (+)                   А (-) 
3) қалалық базарда қолма-қол ақшаға 2005 жылы маусым айының 
16 жұлдызындағы базардың анықтамасы мен № 438 жүкқұжатына 
сәйкес,  50000  теңге  сомаға  тігін  машиналарын  жөндеу  үшін  
материалдар сатып алынды. Проводка төмендегіше болады:
 Дт                       Кт                  Сома                          Ескерту
              
1310        —        1010       =       50000                 1 типті операция 
А (+)                   А (-)
 
ә) Есепті сомалар беру. Бұл есептер  № 1250 «Қызметкерлердің қыс-
қа мерзімді дебиторлық қарыздары» активті шотында бейнеленеді. 
Активтер осы активті шотқа шығыс етілетіндіктен, ақша қаражаттары 
кредиттік  жағында  орналасады  және  шаруашылық  операцияның 
жазуы жоғарыда көрсетілген шоттың дебетіне жасалады. Проводка 
төмендегіше болады:
   
Дт                       Кт                                         Құжаттар 
                                              
1250      —        1010                   Кәсіпорын басшысының бұйрығы,   
                                                           шығыс кассалық ордерлер
                                                                                                         
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1250) 1 типті «Активті-
активті»  операция  орын  алады,  яғни    баланстың  активінде  тек 
қана  өзгерістер  болады.  Бір  жағынан    кәсіпорынның  дебиторлық 

180
қарыздары көбейеді, екінші жағынан бір мезгілде сол сомада оның 
ақша қаражаттарының мөлшері кемиді.
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: 1) кәсіпорын директорының Астанаға іссапар-
мен барып қайтуына 2005 жылы маусым айының 16 жұлдызындағы 
№ 1138 шығыс кассалық ордеріне сәйкес, іссапар шығыстарына 34000 
теңге мөлшерде қолма-қол ақша берілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:
Дт                        Кт                   Сома                                Ескерту
              
1250         —         1010      =       34000                    1 типті операция 
А (+)                     А (-)
  б) Еңбекақыны қолма-қол ақшамен төлеу. Бұл есептер № 3350 
«Еңбекақы  төлеу  бойынша  қысқа  мерзімді  берешек»  пассивті  шо-
тында  бейнеленеді.  Активтер  еңбекақыға  шығыс  етілетіндіктен, 
ақша қаражаттары кредиттік жағында орналасады және шаруашы-
лық  операцияның  жазуы  жоғарыда  көрсетілген  шоттың  дебетіне 
жасалады. Проводка төмендегіше болады:
   
Дт                             Кт                                            Құжаттар
                                              
3350         —            1010                           Есептеу-төлеу ведомосы   
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
пассивті шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 3350) баланстың активі 
мен  пассиві  кемитін  4  типті  «Пассивті-активті»  операция  орын 
алады.  Бір  жағынан  еңбекақы  бойынша    кредиторлық  қарыздар 
жабылады, ал екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға кәсіпорынның 
ақша қаражаттары шығыс етіледі. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын 
білдіреді.
Мысалдар келтіреміз: 1) кәсіпорында 2005 жылы тамыз айының 
31 жұлдызындағы № 8 төлем ведомосына сәйкес, 480000 теңге сомада 
тамыз айындағы жұмысшылардың еңбекақысы қолма-қол ақшамен 
берілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
Дт                         Кт                    Сома                         Ескерту
              
3350       —        1010        =       480000               4 типті операция                

181
П (-)                   А (-)
в)  Берілген  аванстар.  Бұл  есептер    №  1610  «Берілген  қысқа 
мерзімді аванстар» активті шоттарында бейнеленеді. Активтер осы 
активті  шоттарға  шығыс  етілетіндіктен,  ақша  қаражаттары  кре-
диттік жағында орналасады және шаруашылық операцияның жазуы 
жоғарыда көрсетілген шоттардың дебетіне жасалады. Проводка тө-
мендегіше болады:
Дт                             Кт                                        Құжаттар
                                              
1610        —         1010, 1040                           Келісім шарттар,  
                                                                    төлем тапсырмалары,  
                                                                шығыс кассалық ордерлер         
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1610) 1 типті «Активті-
активті» операция орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана 
өзгерістер  болады.  Бір  жағынан    кәсіпорынның  берілген  аванстар 
бойынша  дебиторлық  қарыздары  көбейеді,  екінші  жағынан  бір 
мезгілде  сол  сомада  оның  ақша  қаражаттарының  мөлшері  кемиді. 
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: келісім шарттар бойынша жеткізіп берушіге 
2005  жылы  шілде  айының  26  жұлдызындағы  №  832  төлем 
тапсырмасына  сәйкес  2400000  теңге  сомада  материалдар  жеткізіп 
беру  үшін  аванс  аударылды  (берілді).  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:
Дт                         Кт                    Сома                            Ескерту
              
1610         —        1040      =       2400000                 1 типті операция
А (+)                    А (-)
г) Жеткізушілермен есеп айырысу. Бұл есептер № 3310 «Жеткі-
зушілерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» пассивті шотында 
бейнеленеді.  Активтер  жеткізіп  берушілердің  заттары  немесе 
қызметтерін  төлеуге  шығыс  етілетіндіктен,  ақша  қаражаттары  
кредиттік  жағында  орналасады  және  шаруашылық  операцияның 
жазуы жоғарыда көрсетілген шоттың дебетіне жасалады. Проводка 
төмендегіше болады:
   

182
Дт                             Кт                                           Құжаттар
                                              
3310         —            1040                                Төлем тапсырмалары   
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
пассивті шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 3310) баланстың активі 
мен  пассиві  кемитін  4  типті  «Пассивті-активті»  операция  орын 
алады.  Бір  жағынан  жеткізіп  берушілерге    кредиторлық  қарыздар
 
жабылады, ал екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға кәсіпорынның 
ақша қаражаттары шығыс етіледі. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын 
білдіреді.
Мысал келтіреміз: мердігерге үстіміздегі жылдың 3 тоқсанында 
орындалған  жұмыстар  үшін  2005  жылы  қазан  айының  5  жұл-
дызындағы  №  1342  төлем  тапсырмасына  сәйкес,  2300000  теңге 
сомада ақша аударылды (төленді). Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу 
төмендегіше болады:
Дт                         Кт                   Сома                             Ескерту
              
3310        —        1040       =      2300000                 4 типті операция
П (-)                    А (-) 
ғ) Салықтар мен бюджетке төленуге міндетті төлемдер бойынша 
бюджетпен  есеп  айырысу.  Бұл  шаруашылық  операциялар  №  3110, 
3120—3190  «Салықтар  бойынша  міндеттемелер»  пассивті  шотта-
рында  бейнеленеді.  Активтер  салықтар,  жинаулар  мен  басқа 
бюджетке міндетті төлемдерді төлеуге шығыс етілетіндіктен, ақша 
қаражаттары  кредиттік  жағында  орналасады  және  шаруашылық 
операцияның  жазуы  жоғарыда  көрсетілген  шоттардың  дебетіне 
жасалады. Проводка төмендегіше болады:
   
        Дт                                    Кт                            Құжаттар
                                              
3110, 3120 — 3190    —    1010, 1040    Төлем тапсырмалары, салық 
                                                           органдарының квитанциялары     
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
пассивті шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 3110) баланстың активі 
мен пассиві кемитін 4 типті «Пассивті-активті» операция орын алады. 

183
Бір жағынан бюджетке  кредиторлық қарыздар жабылады, ал екінші 
жағынан бір мезгілде сол сомаға кәсіпорынның ақша қаражаттары 
шығыс етіледі. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: