Бұхари, Фәзәйлүл-Құран, Жәмул-Құран, VI, 98. 31

“Хикмет”
баспа үйі
телген  түрде  Құран  мәтінін  қамтыған  құжат»  мағынасында 
қолданылған  және  сол  кезден  бері  бүкіл  мұсылмандар  осы-
лай түсінеді.
Мұсхаф  шәриф  Хазіреті  Әбу  Бәкірден  кейін  Хазіре-
ті  Омарға  өткен,  ол  оны  өмір  бойы  жанында  ұстап,  қайтыс 
болғанда қызы Хафсаға қалдырған.
МҰСХАФТЫҢ  ХАЗІРЕТІ  ОСМАННЫҢ   ХАЛИФАЛЫҒЫ  
КЕЗІНДЕ  КӨБЕЙТІЛУІ
Һижри 12 жылы Хазіреті Әбу Бәкір дәуіріндегі жинақтау 
ісінен кейін Хазіреті Омардың халифалығында және Хазіре-
ті Османның халифалығының алғашқы кезеңдерінде жағдай 
өзгермеген қалыпта еді. Тек аз уақыттан кейін мұсылмандар 
арасында  бұл  имам  Мұсхафтан  көптеген  нұсқалар  көшіру 
қажеттілігі пайда болды.
Хазіреті Омар мүһәжирлердің алдыңғы қатардағы асхабтың 
Мәдинадан  кетіп  қалуына  тосқауыл  қою  үшін  қиындықтар 
туғызып,  олардың  өзінің  рұқсаты  болмайынша,    Мәдинадан 
кете  алмайтынын  жариялаған  еді.  Одан  кейін  халифа  болған 
Хазіреті Осман сыртқа шығуды еркіне қойды. Сахаба кеңейген 
Ислам  мемлекетінің  өркендеп  дамыған  орталықтарына  тара-
ды.  Әр  қаланың  тұрғындары,  араларында  болған  сахабаның 
үйреткен қырағаты бойынша‚ мысалға Дамашқ халқы Миктад 
ибн Әсуәдтан, Куфа халқы Абдұллаһ ибн Мәсудтан, Басра халқы 
Мұса әл-Әшаридан, Шам жағы Ұбәй ибн Қағбтан үйренген еді. 
Осылайша қалалардың арасында түрлі қырағаттар пайда бол-
ды.  Сондай-ақ  Хазіреті  Әбу  Бәкір  дәуірінде  жазылған  имам 
Мұсхаф жеті әріпті (акцент) назарға алып, яғни кейбір сөздерді 
акценттеріне  қарай  түрлі  дыбыс  ырғақтарын  көрсететіндей 
етіп жазған еді. Көбінесе емле ережесі бірдей болғанымен, сол 
сөзді оқу‚ сөйлеу әр түрлі бола беретін еді.
58

“Хикмет”
баспа үйі
Жаңадан  мұсылман  болған  араб  емес  халықтар  басқа 
диалектілерді  білмегендіктерінен  басқасы  болуы  мүмкін 
емес деп, жалғыз өз қырағатына сенетін.
32
 Осыдан талас-тар-
тыстар  шығып,  бір-біріне  «кәпір»  дейтіндей  қорқынышты 
жағдайлар көрініс тапты.
Әбу Қылабе былай дейтін: 
«Хазіреті  Османның  халифалығы  кезінде  мұғалімнің 
бірі  бір  адамның  қырағатын,  енді  біреуі  басқа  бір  адамның 
қырағатын  үйрететін.  Үйренуші  балалар  тартысқа  түсіп, 
мәселені  ұстаздарына  жеткізетін.  Мәселе  соншалықты 
дәрежеге  ауыр  жетті.  Оқудың  түрлілігінен  бірі  екіншісін 
кәпір  санады.  Бұдан  хабардар  болған  Хазіреті  Осман  хұтпа 
айтып: «Сіздер менің қасымда бола тұра тартысасыздар. Өте 
шағын қыстақтағылар әлбетте бұдан да көп тартысқа түсер» 
- деп, мұсхафты көбейтуге бекіді».
Мұндай  жағдайлар  шыны  аяққа  тамған  тамшыдай  жиі-
жиі  болып  тұрды.  Бұхари  ескерткен  мына  оқиға  болған 
еді.  Армения  соғысында  Сирия  мен  Ирак  әскерлері  бірігіп 
соғысқанындай‚  қырағат  турасында  тартыс  шықты.  Тіптен 
бір-бірлерін  кіналағандар  да  болды.  Орданы  басқарған  Ху-
зайфа  Ибнул  Яман  бұл  жағдайға  қатты  ренжіді.  Мәдинаға 
оралғанда  үйіне  бармастан  Хазіреті  Османның  алдына  ба-
рып: «Жойылып кетпей тұрғанда мына үмметке жәрдеміңді 
тигізсең  қайтеді!»  -  деді.  Сосын  мәселені  ұзақ  түсіндіріп, 
яһуди  мен  христиандар  секілді  Кітап  туралы  тартысып, 
бөлініп кетулерінен қорқатындығын айтты.
Содан  Хазіреті  Осман  мүһәжир  мен  әнсарды  жинады. 
Жағдай туралы ақылдасты. Кейін Хазіреті Хафсаға хабарла-
тып‚ «Парақтарды бізге жібер. Біз одан мұсхафтарға көшіріп 
алып,  қайтадан  саған  жібереміз»  -  деді.  Ол  беріп  жіберді. 
59
32 
С. Атеш, Тәфсір сабақтары, 22-бет.

“Хикмет”
баспа үйі
Хазіреті  Зәйд  Ибн  Сәбит,  Сайд  Ибнул-Ас,  Абдұррахман  Иб-
нул-Харис,  Абдұллаһ  Ибнуз-Зубәйрді  көшіру  ісіне  міндетте-
ді.  Ол  да  нақты  шешімге  келе  алмағасын  Құрайштың  емле 
ережесіне  қарай  жазуларын  әмір  етті.  Жоғарыда  айтылған 
төрт кісіден басқа бұл алқада Ұбәй бин Кағбтың да бар екен-
дігі, сандарының 12 болғандығы да риуаят етіледі. Бұлардың 
ішінде  алғашқы  төртеуінен  басқалары  көптеген  нұсқаларды 
жазуға  қажеттілік  туғандықтан  жәрдемдескендігін,  бірақ‚ 
үнемі  алқа  мүшесі  болмағанын  тарих  растайды.
33
  Хазіре-
ті  Осман  бұл  алқаға  имам  мұсхафтың  емле  ережесін  керек 
болғанда  өзгерте  алатындықтарын  айтқан.  Мысалы:  Бақара 
сүресінде өткен 
ُت�ُ�����َا
 (әт-тәбут) сөзін, Зәйд тамарбута “тә” 
мен 
ة�ُ�����َا
  түрінде  жазғысы  келді.  Хазіреті  Осман  болса, 
құрайштар  секілді  ұзын  “тә” 
ُت�ُ�����َا
  пішінінде  жазылуын 
әмір  етті.  Бұхари  секілді  басқа  хадисшілер  де  риуаят  еткен 
бұл оқиға Хазіреті Османның халифалығы кезінде жасалған 
істің  негізінде  емле  ережесінің  жөнделуімен  бірге  көбейту  
жұмысының да болғандығын көрсетеді.
34
Бұл  көбейту  ісі  һижрәттың  25-жылында  басталған  еді. 
Мұсхафтар  көшіріліп  біткенде,  парақтар  Хазіреті  Хафсаға 
қайтарылып берілді. Жазылған мұсхафтар мешітте оқылып, 
мұсылмандар бір ауыздан құптады. Біреуі Мәдинада сақталып, 
қалған  үшеуі  сол  заманның  басты  Ислам  орталықтары  бол-
ған  Шам,  Куфа  және  Басраға  жіберілді.  Тағы  бір  риуаятқа 
қарағанда, олардың саны жетеу болып, Мекке, Бахрейн және 
Йеменге де бір-бірден мұсхаф жіберілген. Содан кейін Хазіреті 
Осман басқа жеке нұсқалардың жойылуын әмір етті. Мақсаты 
мұсылмандарға берілген‚ уақытша рұқсат етілген туындыдағы 
кейбір  сөздерді  басқа  акценттермен  оқуына  жол  бермей,  бір 
емлеге тоқтау еді. Дыбыс ырғақтарының әртүрлілік саны кей-
60
33 
М. Хамидуллаһ, Құран Кәрім тарихы, 49.
34 
Зәрқани, Мәнәхил, І, 401.

“Хикмет”
баспа үйі
бір белгілі сөздерде ғана болса да‚ мұсылмандар арасында ке-
ліспеушілікке себеп бола алатын еді. Басқа да жағынан кей-
бір    меншікті  нұсқаларда  кемшілік  болуы  әбден  мүмкін  еді. 
Сондай-ақ  мұқият  бақылаудан  өтпегендіктен  қателіктерге 
де  толы  болуы  мүмкін  еді.  Жалғыз  кісі  қателеседі,  ал  бірақ 
қарилардан құралған алқа жаңылыспайды. Бұдан басқа кей-
бір сахабалар өздері мәтінді жақсы біліп, шатаспайтынына се-
німді болғандықтарынан, меншікті нұсқаларға тәпсір мәнінде 
қысқаша  жазулар  қосқан.  Мысалы:
  (Бақара,  198)
 
ْ� ُ�ْ�َ� َ� َ�ْ�َ� 
ْ� ُ�ِّ�َر ْ� ِ� ً� ْ�َ� ا� ُ�َ�ْ�َ� ْنأ ٌح�َ� ُ�
 «Раббыларыңнан ризық талап 
етсеңдер, ешқандай күнә болмайды…» деген аяттың артынан 
Ибн Мәсуд 
ِّ� َ�ْ�ا � ِِ�اَ� َ� ��
 «қажылық мерзімінде» - дегенін 
жалғаған.  Ибнул-Жазери  (ө.  833/1429)  былай  дейді:  «Кей-
де  түсіндіру  мақсатымен  мәтін  арасына  қырағаттар  қоятын. 
Өйткені  олар,  Хазіреті  Пайғамбардан»  (саллаллаһу  алейһи 
уәсәлләм) үйренген Құранды жақсы білетінді».
Бірақ‚  Хазіреті  Осман  жойылуына  бұйрық  бергені-
мен,  кейбір  меншікті  мұсхафтар  Ислам  дүниесіне  кең 
жайылғандығынан  түгелдей  жойылмады.  Һижри  ІІІ-ІV 
ғасырда Құранның тарихы туралы шығарма жазғандар, Ибн 
Мәсуд,  Ұбәй  секілді  тұлғалардың  меншікті  мұсхафтарын 
көргендіктерін білдіреді. Негізінде бұл да жақсы болды. Бәрі 
жоғалса  қарсыластар  араларындағы  айырмашылықтың  көп 
екендігін айтулары әбден мүмкін еді.
Демек, Хазіреті Әбу Бәкір мен Хазіреті Османның жаса-
ған істерінің арасында мынадай айырмашылықтар бар:
1)  Хазіреті  Әбу  Бәкір  Құранға  қатысты  болуы  мүмкін 
алауыздықтың  алдын  алу  үшін  асхабтың  келісімімен, 
Расулұллаһтан (с.а.у.) қалған парақтарды мұсхаф халінде жаз-
дыртып, оны «Заңды тұлға» деп бекітті. Ал‚ Хазіреті Осман 
болса, кеңейген өлкеге қажет болғандықтан оны көбейтті.
61

“Хикмет”
баспа үйі
2)  Хазіреті  Осман,  кейбір  сөздерді  жергілікті  акцент-
терге  қарай  оқуына  мүмкіндік  берген  уақытша  рұқсаттың 
күшін жойып, бұл жағдайды білмегендердің және араб емес 
мұсылмандардың  сандары  артқанда  істі  берік  ұстау  үшін 
үмметті бір әріп (акцент) төңірегіне жинады.
Осылайша,  иләһи  аманат  болған  Құран  –  Хазіреті 
Пайғамбарымыз  (с.а.у.),  Хазіреті  Әбу  Бәкір  және  Хазіреті 
Осман  тарапынан  бір-бірінің  ішіне  тұрғызылған  үш  бөлек 
берік  қамалмен  қорғалып,  басқа  ешқандай  мәтінге  нәсіп 
болмаған қауіпсіздікпен халық ішінде Хақтың дәлелі ретінде 
қияметке дейін жалғасуы үшін сақталынған.
ҚҰРАННЫҢ  ЖЕТІ  ӘРІП  БОЛЫП  ТҮСУІ
Жеті  әріп  -  Құран  тарихының  маңызды  әрі  онда  ең  көп 
түрлі  анықтамалар  болған  тақырыбы.  Бұхари  мен  Мүслим 
Пайғамбарымыздың (с.а.у.) былай бұйырғанын риуаят еткен: 
«Құран  жеті  әріп  болып  түсті,  сондықтан  олардан  қайсысы 
оңай келсе, сол әріпті оқыңыздар». Мүслимнің тағы басқа бір 
риуаятында Жәбірейіл Хазіреті Пайғамбарға (с.а.у.): «Аллаһ   
үмметіңнің  Құранды  бір  әріпке  қарай  оқуларын  әмір  етеді» 
- дейді. Расулұллаһ (с.а.у.) үмметінің бұған дәрмені жетпей-
тіндігін  айтып,  Аллаһ  Тағаланың  кешіруін  қалайды.  Арты-
нан  екі,  одан  кейін  үш  әріпке  рұқсат  беріледі.  Расулұллаһ 
(с.а.у.)  тағы  да  сұрайды.  Нәтижесінде  жеті  әріпке  рұқсат 
беріледі. Тирмизидің сахих хадистер тізбегіндегі риуаятына 
қарағанда  Расулұллаһ  (с.а.у.)  Жәбірейілге:  «Мен  сауатсыз 
үмметке жіберілдім. Араларында ерлі-зайыптысы, кәрісі, ұл 
және  қыз  балаларының  ешқайсысы  оқуды  білмейтіні  бар»‚  - 
деп айтқанында, Жәбірейіл: «Уа, Мұхаммед! Бұл Құран жеті 
әріпте түсті» - дейді.
Әріп  сөзі  арабшадағы  орнына  қарағанда  «әр  нәрсенің 
ұшына,  тарапына,  шетіне,  ұшқыр  және  өткір  жағына, 
62

“Хикмет”
баспа үйі
буын  әріптерінің  әр  біріне,  арық  ұрғашы  түйеге,  су  жолы-
на,  белгіге»
35
  атау  бола  алады.  Хадисте  өткен  жеті  әріптің 
көптеген түрде түсінік беруінің себептерінің бірі, сөздің көп 
мағыналарға  келуі.  Өйткені,  көп  мағыналы  сөз  жанындағы 
бір  сөз  не  басқа  бір  белгінің  арқасында  белгілі  бір  мағынаға 
жүктеледі. Ғалымдардың көбісі жеті әріпті, «жеті араб диа-
лектісі» немесе «жеті түр» деп түсінген.
Араларында  Ибн  Кұтайба,  Ибн  Абдилбәрр,  Мекки  Ибн 
Әби Тәлиб секілді ұлылары бар жамағаттың пікіріне қараған-
да жеті әріп Құран мәтініне таралған:
1) Дыбыс ырғақтарындағы айырмашылыққа қарамастан  
мағыналарының бірдей болуы.
2)  Не  болмаса  әрі  дыбыс  ырғағының,  әрі  мағынаның   
айырмашылығы болуы.
3) Бір сөздің көптігі немесе кемдігі.
4) Харекенің (әріптің дыбысы) ауысуы.
5) Сөзді алдына қою немесе кейінге қалдыру.
6) Мәд немесе қасыр секілді сөздің не негізіне, не дыбыс-
тың  ырғағына байланысты айырмашылықтар. Бұл өзгерістер 
емле  ережесінде  өзгеріске  жол  аша  алатындықтары  секілді‚ 
өзгерісеке  жол  ашпаулары  да  мүмкін.  Міне,  бұл  түрлердің 
әрқайсысы  бір  әріп,  қырағат  түрлері  көп  болса  да  нәтижеде 
мына жеті түрге қайта оралады:
1)  Сөздің  мағынаға  әсер  етпейтіндей,  қысқа  немесе  ұзын 
оқылуы, иғраб немесе бинасының өзгеруі:
 
� ْ�ُ�
 (бухл) немесе 
� َ�َ�
 (бахал) сияқты.
2)  Мағынаға  әсер  ететіндей  түрде  иғраб  немесе  бинасы 
өзгеріске  ұшыраса  да,  жазудың  сол  қалпында  қалуы  және 
63
35 
Асым Мырза, Сөздік.

“Хикмет”
баспа үйі
мағынада  қайшылықтың  болмауы: 
�َ�ِر� َ� ْ�أ َ�ْ�َ� َ� ْ�َ� �َ���َر
 
сөйлемінде 
� ِ��َ�
  (баағид), 
� َ�َ�
  (бағғид)  немесе 
َ� َ��َ�
  (бааәдә) 
оқылуы сияқты.
3)  Иғраб  сол  қалыпта  қалып,  мағынада  өзгеріске  жол 
ашатын  тәрізде  әріптің  өзгеруі.  Бірақ  бұл  жағдайда  да  жазу 
өзгеріссіз  қалады  және  мақсат  айырмашылығы  шықпайды:  
����
-ның, 
� َ�ُ� ُ�ْ�َ�
  (нәншүрүһә)  немесе 
� َ�ِ� ُ�ْ�ُ�
  (нүншизүһә)  
тәрізді оқылуы.
4) Сөздің жазуы өзгергенімен мағынасының өзгермеуі,
 
ًة َ� ِ�او ً� َ�ْ� َ� ��إ ْ�َ��� ْنإ
 немесе 
ًة َ� ِ�او ً�َ�ْ�َز ��إ ْ�َ��� ْنإ
 
тәрізді.
5) Жазу өзгеріп, мағына әр түрлі болғанымен екі мағына 
арасында қайшылықтың болмауы:
ِب�� ِ�ْ�ا ُ��ِ�ْ�َ� ��أ
   немесе   
ُب�� ِ�ْ�ا َ�ِ�َذ ��أ
   тәрізді.
6) Алдына қою немесе артқа қалдыру:
ِّ� َ�ْ��ِ�  ِتْ� َ�ْ�ا ُةَ� ْ� َ�  ْتَء� َ� َو
    немесе   
ُةَ� ْ� َ� ْتَء� َ� َو 
ِتْ� َ�ْ��� ِّ� َ�ْ�ا
 секілді.
7) Сөз және әріпте артық немесе кемдік айырмашылығы 
болғанымен де басқаша үкімге жол ашылмауы:
� َ�َ� ْ�َ� يِ� ْ�َ�
   немесе   
� َ�ِ� ْ�َ� ْ�ِ� يِ� ْ�َ�
   тәрізді.
Расулұллаһтан (с.а.у.) есту шартына байланысты жоғары-
да  берілген  шарттар  арқылы  көрінген  айырмашылықтарға 
Аллаһ  рұқсат  берген.  Әйтпесе  бұл  өзгерістер  тілдің  неме-
се  жазудың  берген  мүмкіндіктерінің  нәтижесінде  ортаға  
шықпайды.
64

“Хикмет”
баспа үйі
Тирмизи  риуаят  еткен  хадис  шәрифтен  де  түсінікті  
болғанындай, жеті әріптің хикметі - Құран оқуды оңайлату. 
Құранның алғашқы тыңдаушылары қауым-қауым болып та-
рап кеткендіктерінен араларында акцент айырмашылықтары 
бар  еді.  Сол  орынды  себептерден  де  оларға  рұқсат  беріл-
ді.  Рұқсат:  «Негізгі  үкімнің  себебі  жалғасуымен  бірге 
бір  қиындыққа  қарай  шариғат  үкімінің  оған  қарағанда 
жеңілдірегіне  қарай  ауысуы».  Жеті  түрлі  нұсқамен  оқу 
(қырағат)  рұқсаты  берілсе  де,  китабәт  (хат,  жазу)  тек  қана 
Құрайш  диалектісі  бойынша  қалған.  Бұл  да  келіспеушілік-
ті  ең  оңай  төменге  түсірген.  Сондықтан  жеңілдетуді  керек 
еткен  қиындықтың  бітуінен  кейін,  негізгі  әріптің  жазылуы  
тилауәті үшін  де негіз болған.
Қиындықтың  бітуімен  жеті  әріпке  берілген  уақытша 
рұқсат  та  біткен.  Өйткені,  диалектілер  арасындағы  бөліну 
және кең орын алған сауатсыздық Құранның жиналуы және  
сауатсыздықтың азаюымен жойылған болатын.
Ибн Ұйәйнә (ө. 198/814), Ибн Уәһб (ө. 197/813), Табери (ө, 
310/922), Тахауи (ө. 321/933), Ибн Абдилбәрр (ө. 463/1017) осы 
пікірде болған.
Мұсхафтың  жазуына  қарама-қайшы  басқа  әріптердің 
оқылуына  қай  уақытта  тыйым  салынғандығы  турасында 
ғалымдар  түрлі  көзқарастар  ұстанған.  М.  Зәрқани  (ө.  112-
2/1710):  «Ғалымдардың  көпшілігінің  пікіріне  қарағанда  бұл 
Расулұллаһтың кезінде және оның әмірі мен болған» - дейді.
36
 
Хазіреті Осман да үмметті Құрайш әрпінің айналасында жи-
нау  және  басқаларын  жойдыру  батылдығын  Расулұллаһтың 
(с.а.у) осы тәсілінен алған. Сахабаның бұл мәселедегі келісімі 
де осыны көрсетеді. Кейбіреулерінің тұжырымына қарағанда 
жалғыз  әріптің  айналасында  жинаған  Хазіреті  Осман 
болған.
65
36 
Зәрқани, Шәрхул-Мұатта, І, 363.

“Хикмет”
баспа үйі
Хазіреті Османның жаздыруынан кейін дыбыс ырғақтары 
(оқу,  сөйлеу)  жағынан  айырмашылығы  бар  қырағаттар 
жеті  әріптің  бір  бөлімі  болып,  мұсылмандардың    бір    ауыз-
дан   құптауына ие  болған имам мұсхафтың жазуына  сәйкес 
болғандығынан, солай оқуға рұқсат етіліп, мақұлданған.
Жеті  әріп  туралы  анықтамалардың  бірі  және  түсінуге  
оңайырағы  мына  көзқарас:  Құран  түскен  кезде  арабтар  ру-
руларға  бөлініп‚  әр  ру  өзіне  тән  диалектілерде  сөйлеуші 
еді.  Олар  қажылықтың  арқасында  ортақ  бір  тілге  де  ие  бол-
ды.  Құран  қаншалықты  бұл  ортақ  акцентпен  түскен  бол-
са  да,  көпшілікті  құрайтын  қарапайым  халықтың  үйреніп 
қалғанына  да  көңіл  бөлді.  Жеті  саннан  ерекше  атаудағы 
мақсат  -  санының  қаншалықтығы  емес,  көптігі  еді.  Мұнда 
араб  диалектісі  болуы  да  шарт  емес  еді.  Индиялық,  түрік, 
алманиялық  ұлттар  Құранды  кейбір  фонетикалық  ерекше-
ліктерімен оқыса, оны оқуға қолынан келген күш-қайратын 
жұмсаса,  оларды  «қате  оқыды»  деп  пайымдау  дұрыс  емес. 
«Жеті  әріп  туралы  барлық  риуаяттар,  басқа  біреудің 
оқығанын сынаудан тыятын мақсатты көрсетеді». Қади Ияд 
(ө. 544/1149) осы көзқарасты ұстанған.
37
ҚЫРАҒАТТАР
Зәрқәшидің  айтуынша  Құран  мен  қырағаттар  -  бір-бі-
рінен  өзгеше  ақиқат.  Құран  –  Хазіреті  Пайғамбарға  (с.а.у.) 
баян  және  иғжаз  үшін  уахи  етілген  сөз.  Қырағаттар  болса, 
бұл  сөзде  кейіннен  пайда  болуы  мүмкін  мәд,  қаср,  тахфиф, 
тәсқил,  ималә,  идғам,  изһар,  ибдал,  нүктелеу  секілді  мәнер 
және дыбыс ырғақтары түрлері болып, бұлар да Құран сияқты 
сахих мүтәуатир тізбекпен Пайғамбарымыздан (с.а.у.) нақыл 
етілген.
66
37 
Адил Кемал, Улумул-Құран, 85-86 беттер.

“Хикмет”
баспа үйі
Хазіреті  Осман  мұсхафтарды  жаздыртып,  мұның  жа-
зуына  қайшы  басқа  меншікті  нұсқаларды  қолданбауға 
шақырғанда,  кейбір  кісілер  қайшы  болғандарды  тастап, 
имам  мұсхаф-тың  жазуына  қайшы  келмеген  және  Хазі-
реті  Пайғамбардан  (с.а.у.)  тәуатүрмен  нақыл  етілген  басқа 
қырағаттарды оқуды жалғастырды. Жеті әріптен басқа және 
кейбір сөздерде кездескен бұл айырмашылықтар қырағат де-
лінеді.
Қырағаттарға рұқсат берілудегі хикмет
1)  Әркелкі  диалектілерде  сөйлейтін  әр  түрлі  араб 
руларының  біліп‚  не  білмей  бұзып  күнәһар  болмай,  Құран 
оқуларын жеңілдету.
2)  Құранның  мұғжиза  екендігін  барлық  араб  руларына 
ашықтан-ашық көрсету. Құран өзінің ұқсасын келтіру үшін 
жекпе-жекке  шақырғанда  бір  акценттен  болуын  шарт  етіп, 
шектемеген,  керісінше  түрлі  акценттерден  болса  да  қабыл 
болатындығын білдірумен оларға тіпті кең мүмкіндік берген 
болатын.
Пайғамбарымыздың (с.а.у.) оқыған қырағат түрлері же-
теумен  шектелмей,  оннан  артық  болған.  Сахабалар  түрлі 
қырағаттарды  Расулұллаһтан  (с.а.у.)  тыңдаса  да,  кейіннен 
оңай көрінген, таңдаған бір қырағатпен оқитын. Табиғун да 
осылай жалғастырды. Арабтардың тілінде лахн (қате) пайда 
болғанда  кейбір  ғұламалар  қырағаттарды  белгілеп,  шектеп, 
тұрақтандырып,  оларды  нақыл  еткен  ғұламалардың  тізбек-
терін  тексере  бастады.  Түрлі  үлкен  қалалардағы  имамдар 
мыналар: Әбу Амр (ө.154/772), Ибн Кәсир (ө. 120/738), Ибн 
Амир  (ө.  118/736),  Асым  (ө.  128/745),  Хамза  (ө.  156/773), 
Нафи (ө. 169/785), Кисай (ө. 189/805).
67

“Хикмет”
баспа үйі
Қырағаттар  жетеумен  шектелмесе  де  не  үшін  бұл 
жеті  имам  атақты  болды?  Хазіреті  Осман  мұсхафтарды 
жаздырғанында  сол  ІІ-ІІІ  ғасырларда  қарилар  көп  еді. 
Төртінші ғасырда мұсхафқа сәйкес болу шартын алға тартып, 
сонымен қатар фыкыһта терең білімді болу, нақылында сенім-
ді болу, діндарлығы және кең ілімі, салихалы егде жасымен 
бір аймақтың сеніміне ие болған кісілерді іздеді және Хазіреті 
Осман мұсхаф жіберген әр аймақтан, сол аймақтағы мұсхаф 
бойынша  қырағатты  толық  меңгерген  имамдар  таңдады. 
Бұлар осы істегі терең ілімдерімен танымал болған, өмірлері 
қырағат  оқуменен  өткен,  бұрын  аты  аталған  жеті  кісі  еді. 
Нақыл  еткен  қырағаттарының  өздеріне  теңестірілу  әдет  бо-
лып,  қалыптасқан.  Бұл  имамдардың  қырағаттарына  сенім 
артылуының өлшемі мынау:
1) Пайғамбарымыздан (с.а.у) сахих тізбекпен риуаят етілуі.
2)  Хазіреті  Османның  имам  мұсхафына  сөзсіз  мо-
йынсұну.  Мысалы:  Хазіреті  Османның  мұсхафында  әлиф 
жазылмағандығынан 
�ِ�ِّ��ا ِمْ�َ� ِ�ِ��َ�
  сахих  нақылмен  әрі 
(
ِ�ِ��َ�
) (мәәлик), әрі (
ِ�ِ�َ�
) (мәлик) деп риуаят етілген. Бұл да 
мұсхафтың жазуына бұлай болса да сәйкес келеді.
3)  Әркім  құптайтындай  араб  тілінің  ережелеріне  сәйкес 
болуы.
38
Бұл үш шартты қамтыған қырағаттар жоғарыда аталған 
жеті  имамнан‚  не  басқаларынан  таратылса  да  қабылдануға 
тиісті,  жоққа  шығаруға  болмайды.  Сондай-ақ  Әбу  Жағфар 
(ө.  130/748),  Яқуб  (ө.  185/801)  және  Халеф  (ө.  229/844) 
қырағаттары да сахих қырағаттарға жатады. Бұл шарттарға 
ие болмағандар болса, қайсыбір имамға қарасты болса да шаз 
немесе мәрдут саналады.
68
38 
С. Рамазан, Рауайлүл-Құран, 103-бет.

“Хикмет”
баспа үйі
Бұл  қырағат  имамдары  тек  өз  қырағаттарының  дұрыс 
екендігін  пайымдап,  халықты  оған  шақырмайтын.  Қайта 
басқа қырағаттардың да тұрақты болғандығына сеніп, бірақ 
өзі риуаят еткен қырағаттың қызметіне бар өмірін арнаған.
Бір  сөз  немесе  аяттың  Құраннан  болғанының  белгіленуі 
үшін қырағатының негізінің мүтәуатир болуы керек. Он қырағат 
(қырағат-ы ашәра) бұл шартқа ие болып, олармен тилауәт және 
құлшылық сахих болады. Бірақ ерекшеліктері мен қолданылуы 
сахих болғанымен, мүтәуатир болуы шарт емес. Мысалы, кей-
бір мәдтардың орындалуында тул, тауассут немесе каср (ұзын, 
орта және қысқа оқу) түрлерінің болуы сияқты.
Шаз Қырағаттар
Жоғарыда айтылған үш шартты қамтыған қырағаттардың 
тізбегіне  және  бастауына  қарамай-ақ  шаз  болғандығына      
үкім  беріледі.  Шаз  қырағаттарымен  тилауәт  та‚  құлшылық 
та жасалмайды. Бірақ ахад хадистағы сыххат шартына жат-
са, хадис дәрежесінде саналып, одан үкімдер шығара алады.
39
  
Сірә шаз қырағаттарының көбісі мынадан бастау алады:
Сахабалардың  кейбіреулері  жабық  жерлерді  түсіндіру 
үшін,  меншікті  нұсқаларына  тәпсірлеуге  қысқа  белгілер 
қойған  болатын.  Өйткені  бұларды  мәтінге  араластырмауға 
өздеріне сенімді еді. Мысалы: Ибн Мәсғуд ант кәффәраты ту-
ралы Мәйдә 89 аят кәримәның 
ٍم���أ ِ�َ��َ� ُم�َ� ِ�َ�
 соңына 
ٍت�َ�ِ��َ�َ�ُ�
 
«арты-артынан»  сөзімен  түсінік  беретін.
40
  Ханафи  мәзһәбі 
бұл шаз қырағатты үкім беруде дәлел ретінде қабылдап, бұл 
оразаның бірінен кейін бірін үш күн түрінде тұту керектігін 
білдіргенде, Шафиғи шаз қырағатын дәлел ретінде санамай, 
69
39 
Сол туынды, 106 - бет.
40 
Суюти, «Итқан», І, 77.

“Хикмет”
баспа үйі
бұл оразаның бөліне алатындығын айтады. Бақара сүресі 238 
аят кәримәда 
� َ� ْ�ُ�ْ�ا ِة�َ� ���ا َو ِتا�َ� ���ا ��َ� ا�ُ�ِ�� َ�
 «(Бес) 
Намазды,  өте-мөте  орта  намазды  (екінті  намазын)  жалғасты 
өтеп тұрыңдар» сөзінде, 
� َ� ْ�ُ�ْ�ا ِة�َ� ���ا َو
 дан кейін шаз ре-
тінде риуаят етілген 
� ْ�َ�ْ�ا ِة َ� َ� و 
 сөзінің жалғануы «орта 
намазды» дегендегі мақсаттың екінті намаз екендігіне дәлел 
саналған.
Кейінгі  дәуірлердегі  кейбір  адамдар  бұл  мұсхафтарда 
көргендерін  тұрақты  қырағат  деп  ойлаған.  Ибнул  Әнбари 
(ө. 328/940) секілді кісілер бұлардың бұрыннан бері қырағат 
емес, мағынасын түсіндіретін белгілер болғандығын айтқан. 
Өйткені,  «пәленше  деген  ұстаздың  мұсхафында  табылып, 
басқаларында  табылмауы,  бұл  қосымшаның  тәпсірден 
туындағандығын  білдіреді».  Хазіреті  Османның  әміріне 
қарамастан,  басқа  мұсхафтардағы  санаулы  жерлердегі 
түрлі  қырағаттар  мұсхаф  иелерінің  ұрпақтары  тарапынан 
сақталған  нұсқаларынан  жинақталып,  нәтижеде  мағыналас 
болғандықтары  байқалған.  Ибн  Әбу  Дәуіттің  (ө.  316/229) 
бұл  айырмашылықтарды  қамтыған  «Китабүл-Мәсахиф» 
еңбегін  бастырып  және  бұл  тақырыпта  «Мaterіals  for  the 
Hіstory  of  the  Text  of  the  Qur’an»  кітабын  жазған  А.  Жеф-
фери  осы  айырмашылықтарды  тізімдеп  шығарған.  Көбінесе 
тәпсірлейтін белгі болғандықтары анықталған бұл қырағаттар 
мағынаны өзгертпейтін мағы-налас сөздерден басқа еш нәрсені 
қамтымайды.
Кейбір мұсылман еместер жеті әріп және қырағат мәселе-
сін    сылтау  етіп  Інжілдер  сияқты  Құранның  да  бөлек-бөлек 
мәтіндері болып, Хазіреті Османның мұсхафынан басқалары 
жойылған  дегенді  алға  тартады.  Алайда  Інжілдер  Хазіреті 
Иса  жайында  түрлі  кісілер  тарапынан  жазылған  өмірбаян  
мен  естеліктер  болса,  Құранның  тек  Пайғамбарымыз  (с.а.у.)  
70

“Хикмет”
баспа үйі
тарапынан жаздырылғандығы күллі әлемге белгілі.
Жеті  әріп  туралы  барлық  риуаяттар  зерттелгенде, 
мәселенің  кейбір  санаулы  сөздердің  акцент  пен  мәнер  (ды-
быс ырғақтары) жағдайының айналасынан шықпайтындығы 
байқалады.  Осы  себептен  мұсылмандардың  бұл  тақырыпта 
барлық  айтатын  сөздері  мынау  ғана:  Түрлі  диалектілерде 
сөйлейтіндерге  Құранды  оқуды  жеңілдету  үшін  осы  рұқсат  
берілген.
Бұл тақырыпта ерекше назар аудару керек нүкте мынау: 
Жеті  әріп  бойынша  оқу  –  жатқа  оқығанда  ғана  іске  асады. 
Жазулы  парақтан  оқумен  немесе  түрлі  тәсілдегі  жазумен 
еш  байланысы  жоқ.  Тирмизидің  мына  риуаяты  да  осыны 
көрсетеді:  Жәбірейілге  Расулұллаһ  (с.а.у.)  сауатсыз  ортаға 
жіберілгендігін, олар оқуды білмегендіктен аяттарды тек есту 
арқылы  жаттағандықтарын  айтқан  болатын.  Сонда  Аллаһ 
Тағала  да  осы  жеңілдікті  көрсеткен.  Жеңілдік  –  тақдим 
немесе  тәхир  (бір  сөзді  алдыға  немесе  кейінге  алу)  неме-
се  (бір  сөздің  орнына  синонимін  қою  ықтималдығы)  жатқа 
оқыған  болады.  Әйтпесе‚  Пайғамбарымыздың  (с.а.у.)  тірі 
кезінде  жаздырған  парақтарға  сүйенген  Хазіреті  Әбу  Бәкір 
заманындағы  мұсхафтан  көшірілген  имам  мұсхафтағы  бір 
сөздің  орнына  синонимі  болса  да  басқа  бір  сөздің  жазылуы-
на  рұқсат  берген  жағдай  жоқ  (М.  И.  Дәруәзә,  әл-Құран  уәл-
мүлһидун, 329-334 б).

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: