ҚҰРАН МӘТІНІНЕ НҮКТЕ ЖӘНЕ ХАРЕКЕ  ҚОЙЫЛУЫ

“Хикмет”
баспа үйі
аз еді.
Жазуда  әріптерге  кәдімгі  нүкте  қойылмайтын.  Араб 
әліппесіндегі 28 әріптің 15-інде белгі ғана бар еді. Қалған 13-
ін нұсқаумен ғана білуі мүмкін еді. Мысалы: б, т, с, н, и (
ب 
ي ن ث ت
) әріптері (
ب
) пішінде бір ғана белгімен жазыла-
тын. Сондай-ақ ж, х, х (
خ ح ج
) әріптері де (
ح
) пішінде солай  
жазылатын.  Жоғарыда  айтқанымыздай  Хазіреті  Осман  за-
манында жазылған мұсхафтарға нүктелер қойылмаған.
41
 Бұл 
да  сөздің  Пайғамбарымыздан  (с.а.у.)  риуаят  еткен  қырағат 
түрлерімен  оқылуына  мүмкіндік  беретін.  Нүктелеудің  Ис-
ламнан  бұрын  болған-болмағаны  даулы  мәселе.  Кейбіреудің 
пікіріне  қарағанда,  нүктелеуді  білсе  де  қырағаттарға  жол 
беру ойымен, Хазіреті Осман тарапынан жаздырылған имам 
мұсхафта  әдейілеп  қолданылмаған.  Шынында  мұсхафтың  
нүктеленуінен бұрын Мұауияның Тайфтағы һижри 51 тарих-
ты жазбасында нүкте қолданылған. Бұдан да алдыңғы тарих-
тарда да нүкте қоюдың сирек қолданылғандығын дәлелдейтін   
папирустардың табылғандығы айтылады.
42
Мұсхафтың  нүктеленуіне  алғаш  рет  һижрәттің  65  жы-
лында  Абдұлмәлік  Ибн  Мәруанның  (ө.  86/705)  кезінде 
аса  қажеттілік  болғаны  үшін  бастаған.  Істің  басталуында 
харекенің орнына нүкте қолданылғандықтан, осы хареке қою 
ісі ол уақытта накт‚ яғни нүктелеу деп аталған. Осы күн нүкте 
қою болса‚ кейіннен жасалған. Кәсра, фатха және дамма се-
кілді белгілердің орнына мәтінді жазған сияның түсінен бас-
қа бір түспен нүктелер қойылатын. Фатханың орнына әріптің  
үстіне бір нүкте, кәсраның орнына әріптің астына бір нүкте, 
дамманың орнына әріптің алдына бір нүкте, сүкунның орны-
на екі нүкте қойылатын.
Бұл нүктелеу (яғни харекелеу) ісін алғашқы болып Әбул 
72
41 
Адил Кемал, Улумул-Құран, 57-бет.
42 
М. Хамидуллаһ, Құран Кәрім тарихы, 51-52 беттер.

“Хикмет”
баспа үйі
Әсуәд  әд-Дуәли  (ө.  69/688),  Хасан  Басри  (ө.  110/728),  На-
сыр  Ибн  Асым    (ө.  89/707)  немесе  Яхия  ибн  Ямурдың  (ө. 
129/746)  әрқайсысы  тарапынан  жасалғандығы  айтылады. 
Әбул Әсуәд бастап, басқалары жүйенің жетілуінде маңызды 
рөл атқарған болуы мүмкін. Негізінде Наср мен Яхия, Әбул 
Әсуәдтің  шәкірті  болып,  Абдұлмәліктің  нұсқауымен  Хаж-
жаж  тарапынан  осы  іске  міндеттелген  болатын.  Осылайша 
істі бөлу осы жүйені  алғаш тапқанның тез арада кәміл жүйе 
қалыптастырғанын  қабылдаудан қисындырақ.
Риуаятқа қарағанда Басра әкімі Зияд Әбул Әсуәдқа хабар 
жіберіп,  Аллаһтың  кітабын  дұрыс  оқыту  үшін  кейбір  белгі-
лер қоюын талап еткен. Ол мұны қаламайтын. Бірақ бір күні 
Құран оқып жатқан біреу,
 
ُ�ُ�ُ� ُ�َر َو َ�� ِ�ِ� ْ� ُ�ْ�ا َ� ِ� ٌءيِ�َ� َ�ا �نَأ ا� ُ�َ� ْ�ا َو 
  (Тәубе, 3)
аят  кәримәдағы  расул  сөзінің  харекесін  дамма  орнына 
кәсрамен 
ِ�ِ�ُ� ُ�َر
  түрінде  оқып,  мағынаны  астан-кестең  етті. 
Негізгі мағынасы «Аллаһ та‚ Расулы да мүшриктерден аулақ» 
деген  сөйлем.  Дәл  осы  оқуымен  «Аллаһ,  мүшриктерден 
және  Расулынан  аулақ»  болып  шықты.  Әбул  Әсуәд:  «Құдай 
сақтасын! Аллаһ Расулынан аулақ болмайды!” - деп, әкімнің 
ұсынысын  қабылдады.  Нәтижеде  фатха  үшін  әріптің  үстіне 
бір  нүкте,  кәсра  үшін  астына  бір  нүкте,  дамма  үшін  әріптің 
алдына бір нүкте қойды.
Кейіннен,  тағы  да  Абдұлмәлік  (ө.  86/705)  дәуірінде  түрі 
жағынан бір-біріне ұқсаған әріптерді айыру үшін нүктелеуге 
(иғжам)  қажеттілік  туды.  Бұл  іске  де  нүкте  қолданылғанда, 
хареке  қою  мақсатымен  қолданылған  нүктелеу  жүйесімен 
шатасып  кетті.  Бастапқы  кездері  нүктелеуге  бөлек,  харекеге  
бөлек түсті сия қолданылды. Тағы бір заманнан кейін хареке 
қою ісінде қазіргі біліп, қолданып жүрген белгілеріміз ойлас-
тырылды.  Бұлар:  уаудан  шыққан  дамма,  әлифтен  шығатын 
фатха, йәдан шығарылған кәсра, шәддәнің алғашқы әрпінен  
алынған  кішкентай  шин  болған  шәддә,  жабық  буынды 
73

“Хикмет”
баспа үйі
көрсететін кішкентай жабық шеңбер түріндегі жәзм белгілер.
Ол замандағы мұсылмандардан көптеген адам Мұсхафқа  
кез келген нәрсені араластырмау керек деген ойменен нүкте‚ 
хареке  қоюды  мәкруһ  санады.  Уақыт  өткен  сайын  Құранды  
дұрыс оқу үшін нүкте мен харекеге зәрулік қайта туды. Бұл 
жолы  уәжіб  немесе  мұстахаб  болғандығы  айтылды.  Бірақ‚  
бұл  өзгеріс  бірден  бола  қойған  жоқ.  Тіпті‚  V-XІ  ғасырдың 
арасында  Құранды  харекесіз  оқу  керектігін  пайымдаған 
кейбір  мұсылмандар  болды.  Бұл  даулар  -  Құран  мәтінін 
ұқыптылықпен  қорғау  секілді  ұлы  мақсатты  іске  асыруға  
талпынудан туындаған болатын.
Сүрелердің басына сол сүренің атын жазу, аят бастарын 
көрсететін  белгілер  қою,  параларға  бөлу,  параларды  хизиб-
терге (параның 1/4 бөлігі) бөлу және бұларға тиісті белгілерді 
қолдануды бастапқыда ғалымдар жағымсыз көрсе де, кейін-
нен мұбах‚ тіптен мұстахаб саналды.
ҚҰРАННЫҢ ОҚЫЛУЫНДАҒЫ ТОҚТАЙТЫН ЖЕРЛЕР
Құран  ілімдерінің  бірі  саналатын  уақыф  және  ибтида  -  
Құранды  оқығанда  мағынаны  негізге  алу  арқылы,  қай  жер-
лерде тоқтап, қай жерлерде тоқталмай өтетіндігін білдіреді. 
Бұл  жерлер  білінбейінше  көптеген  жағдайда  мағына  білін-
бейді  де‚  үкім  шығарылмайды.  Әбу  Жағфар  ән-Наххастың 
(ө.  338/948)  пікіріне  қарағанда  сахабалар,  Құран  мәтінін  
үйренгендері  секілді,  уақыф  яғни  тоқтайтын  жерлерді  де  
үйренетін.
43
  Көптеген  ғалымдар  уақыф  жерлерді  үйренудің 
парыз екендігін айтқан.
Нахив,  қырағат,  тәфсир,  тіл,  қисса  және  фикх  ғалымы 
болмаған адамның, уақыф жерлерін дәл білуі мүмкін емес.
44
  
74
43 
Суюти, Итқан, І, 83.
44 
Сол туынды.

“Хикмет”
баспа үйі
Сол себептен жазылған немесе басылған мұсхафтарда уақыф 
жерлерін көрсеткен бірнеше белгілер қойылған. Құран оқыған 
адам бұл белгілердің нені көрсететіндіктерін білуге және олар-
ды орындауға міндетті.
Мұсхафтардың көбісінде Сәжавәндиге (ө. 560/1164) қарап 
белгілер  қойылғандықтан,  уақыф  түрлерін  оның  бөлуіне 
қарай қолға аламыз. Оған қарағанда, уақыфтың бес дәрежесі 
бар. Бұлар рет-ретімен:
а) Ләзім
ә) Мұтлақ
б) Жәйіз
в) Бір түрмен жәйіз
д) Мәжбүрлік жағдайда рұқсат берілген уақыфтар.
1)  Уақфы-ләзім:  Тоқтамаса  көзделген  мағына  өзгереді. 
Белгісі  тоқтайтын  сөздің  ең  соңғы  әрпінің  үстіндегі  мим 
م
. 
Мысалы: 
(Әли-Имран, 7)
 
َن�ُ�� ُ�َ� ِ�ْ� ِ�ْ�ا �� َن� ُ� ِ�اَ��ا َو
  
م
�ا  ��إ ُ�َ�� ِوْ�َ� ُ�َ� ْ�َ� َو
 
аят  кәримәсында 
�ا ��إ
  дегеннен  кейін  уақф-ы  ләзім  бар. 
Осыған қарай мағынасы: «Оның ұғымын Алла ғана біледі. Сон-
дай-ақ  ғылымында  озат  болғандар:  «Бұған  сендік.  Барлығы 
Раббымыздың  қасынан»  -  дейді».  Бірақ‚  жоғарыдағы  жерде 
тоқтамаса мағына мынадай болады: «Оның ұғымын Аллаһтан 
және ғылымда озат болғандардан басқа ешкім білмейді. Олар 
былай дейді (…)».
2)  Уақфы-мұтлақ:  Мағына  жағынан  өзінен  кейін  келген 
бөлімнен  бастау  (ибтида)  жақсы  көрінген  және  тоқтайтын 
жерде  мағынаның  біткендігін  білдіретін  уақыф.  Белгісі  - 
тоқтайтын сөздің соңғы әрпінің үстіндегі (
ط
).
75

“Хикмет”
баспа үйі
Мысалы: 
�� ِّ��ا  ِمْ�َ�   ِ�ِ��َ�
  (Фатиха,  4)
  аят  кәримәсында  осы 
жағдай бар.
3)  Уақфы-жәйіз:  Әрі  уасыл,  әрі  фасыл  етілуі,  яғни  өтуі 
де, тоқтауы да, мүмкін болған тоқтайтын жер. Белгісі - (
ج
). 
(Ықылас, 1-2)
  
ج
ُ� َ� ���ا �ا
ج
� َ�َأ �ا َ� ُ� ْ�ُ�
   аят кәримәларындағы 
(
� َ�َأ
) әрі (
ُ� َ� ���ا
) сөзінде жәйіз болған уақыф бар.
4) Жәйіз болса да
‚ өтіп кетуі артық көрінген уақыф. Бел-
гісі - (
ز
). Мысалы:
� َ�ْ�َأ َو ٌ�� َ� ُةَ� ِ� ْ�ا َو
ز
��ْ����ا ة����ا َنوُ�ِ�ْ�ُ� ْ�َ�
(Ағла,  16-17)
  сөйлемінде  (
��ْ����ا
)  сөзінде  тоқтамай  өткен  
жақсы.
5) Мәжбүрлік жағдайда мұраххас болған, яғни кейінгісі 
алдыңғысына  мұқтаж  болумен  бірге,  демнің  жетпеуі  немесе 
жалғасқан  сөздің  ұзын  болу  себебінен  тоқтайтын  жер.  Тек 
кейінгі бөлім түсінілетін сөйлем болғандығынан, басынан алу 
керек емес. Белгісі - (
ص
). Мысалы:
ٍل� ُ�ْ� َ� ٍ� ْ� َ� َ� ْ� ُ�َ� َ� َ�َ�
ص
ٍ�� ِّ� ِ� ْ� ِ� ٍةَر� َ� ِ�ِ� ْ� ِ�� َ�ْ�َ�
(Фил, 4-5)
 бөліміндегі (
�� ِّ� ِ�
) сөзінде тоқтау осыған жатады.
Тоқтауға  жәйіз  болмаған  жерлер  болса,  (
�
)  белгісімен 
көрсетіледі.  Шарасыздықтан  тоқталған  жағдайда  ол  сөзді 
қайталау керек. Бұл жерлерде тоқтау, мағынаны бұзуға себеп 
болады. Мысалы: 
(Йәсин, 1-5)
نإ
�
ٍء ْ� َ� ْ�ِ� �����ا َلَ�ْ�َأ �� َو
�
�َ�ُ�ْ� ِ� ٌ� َ�َ� ��إ ْ�ُ�ْ�َأ �� ا�ُ��َ� 
َن�ُ�ِ� ْ�َ� ��إ ْ�ُ�ْ�َأ 
76

“Хикмет”
баспа үйі
аят  кәримәсында  (
�
)  белгімен  2  жерде  тұрған  жағдайда, 
қабыл етпейтіндердің сөздері, олардан нақыл етілген сөздер 
болмай, оқыған жақтан айтылған сөз тәрізді болады. Әйтпесе 
َ��ِّ� َ� ُ� ْ�َ� ٌ�ْ�َ�َ�
 
(Мағун, 4)
 дегенде тоқтау жәйіз емес; себебі өйтсе 
«Сондай намаз оқығандарға өкініш» деген болады. Алайда ар-
тынан, бұлардың кімдер екендігін білдірген сипат жалғасады. 
Кейбір ғалымдардың айтуына қарағанда, кейінгісімен байла-
нысты болса да, аят кәримәлардың соңында тоқтау сүннетке 
мойынсұнған  болады.
45
  Құран  оқып  бітерде  аят  кәримәның 
ортасында қалмай соңына шейін жету керек. Керісінше істеу  
мәкруһ саналады.
77
45 
Сол туынды.

“Хикмет”
баспа үйі

“Хикмет”
баспа үйі
79
Құран  Ілімдері

“Хикмет”
баспа үйі
80

“Хикмет”
баспа үйі
ҚҰРАН  ІЛІМДЕРІ
Құран  Кәрімнің  тәпсірін  білу  үшін  керек  болатын 
Құранның  ілімдері  көп.  Бірақ  біз,  бұл  жерде  мамандық  иесі 
болмаған  оқушыны  ең  көп  қызықтырады-ау  деген  кейбір 
тұстарға ғана тоқталмақпыз.
УАХИДІҢ  КЕЛУ  СЕБЕБІ (ӘСБӘБҮН–НҮЗУЛ)
Себебі нүзул - бір немесе одан да көп аяттың қорытындылау, 
жауап  беру  немесе  үкімін  ашықтауда  түсуіне  себеп  болған 
жағдайға  айтылады.  Себебі  нүзул  (түсу  себебі)  –  көктен  кел-
ген иләһи уахидың жер-жүзіндегі көрініс табуы. Бұл термин-
дегі  себеп,  «бір  нәтиженің  болуы  үшін  шарт  болған  нәрсе» 
мағынасында  философиялық  мазмұн  алмай,  Құранның  бір 
бөлім  аяттарының  түсуіне  себеп  болған  жағдай  деген  сөз. 
Бұл еш ұмытылмауы керек мәселе. Құранның заңдар мен мі-
нез-құлыққа қатысты аяттарының көп болу себебі нүзул деп 
аталатын  кейбір  себептермен  келген.  Ал  бұрынғы  үмметтер 
жайындағы аяттардың едәуір бөлігі анық бір себебі болмай-ақ 
түскен. Өйткені, бірінші түрдегі аяттар - қоғамның өмір сүру 
барысын  өзгертуге  бағытталған.  Бағыт  беретін  үкімдердің 
және заң шығаратын үкімдердің тек идея болып қалмаулары 
үшін кейбір жағдайлармен өте қажет болған кезде жіберілуле-
рі керек. Осы түрдегі аяттардың қамтыған үкімдерінің және ол 
үкімдердің заң шығарудағы негіздерінің дұрыс түсінілуі үшін 
де  себебі  нүзулінің  білінуі  шарт.  Көбісін  қиссалар  қамтыған 
81

“Хикмет”
баспа үйі
екінші түрдегі аяттардың* түсу кезеңі мен мекені өте маңыз-
ды емес және оларды дұрыс түсіну үшін міндетті түрде себебі 
нүзулді білу де шарт емес.
Бұл  түрдегі  аят  пен  сүрелердің  түсуіне  нақты  себебі 
саналмаған,  бірақ  жалпы  себеп  немесе  оқиға  туралы  айту 
дұрысырақ  болады.  Бұған  жататын  мысалдардың  бірі  - 
әрқалай формаларда көптеген сүрелерде қайталанған Хазіреті 
Мұса қиссасы. Сөзсіз, жалпы себеп ізделетін болса‚ «Хазіреті 
Пайғамбарды (с.а.у) жұбату үшін түскен» болуы мүмкін.
Себебі нүзулді білудің жолы
Ақылмен  қарастыру  арқылы  және  ижтиһадпен  нүзул 
себептерін  білу  мүмкін  емес.  Ол  -  уахидың  түсуін  бақылап 
жүрген сахабаның жеткізуімен білінеді. Нүзул себебі ақылмен 
пайымдау  мүмкін  еместігіндей  тек  есту  және  көру  мен  бі-
луге  болатындықтан,  сахабадан  келген  риуаят  үкім  бойын-
ша  мәрфу  саналады.  Яғни‚  толық  дерлік  Пайғамбарымызға 
(с.а.у.) білдірілген деп қабылданады.
Себебі  нүзулдер  не  үшін  Құранның  өзінде  берілмей-
ді?  Аллаһтың  сөзінде  орын  алмаса‚  ең  болмағанда  Хазіреті 
Пайғамбарымыз (с.а.у.) білдіре алатын еді. Неге Ол білдірмей-
ді? Оның себебін Аллаһ пен Расулы (с.а.у.) жақсы біледі. Бірақ 
хикметтері мыналар болуы мүмкін:
1)  Тәңірлік  пен  адамзаттық  болған,  көктік  пен  жерлік 
болғанды араластыру қаланбаған.
82
*  Асру  Саадет  дәуірінде  болған  кейбір  түсініксіз  оқиғалардың  басын 
ашу  үшін  аяттардың  түсу  себептерін  білу  алғашқы  қажеттілік.  Мысалы 
Ифк  оқиғасы  (Нур,  11-20)  және  басқа  да  соғыстарда  болған  жағдайларға 
сілтейтін  аяттар.  Құранда  аяттың  түсу  себебіне  ымдаумен,  кейде  сәл 
кеңірек  тоқталады,  бірақ  бұл  көбіне  жеткіліксіз.  Оқиғаның  мән-жайын 
ашатындай,  аяттың  түсуіне  себеп  болған  тарихи  оқиғаны  терең  зерттеу 
керек. Бұл мүмкін нәрсе. Мәселең Зульқарнаин аяттарының яһудейлердің 
сұрағына  байланысты  түскендігі  Құранның  өзінде  де  айтылады.  Бірақ 
оқиғаны тарихи деректерден тереңірек зерттеу оқиғаны аша түседі.

“Хикмет”
баспа үйі
2) Бұл жағдайлар мен себептердің Құранда орын алмауы, 
оның уахидың туындысы болғандығын дәлелдейді. Егер уахи 
болмаса, міндетті түрде ол оқиғалар араға кіріп, бейнеленеді, 
қысқасы жер жүзінің жағдайы өзін көрсететін еді.
3) Себеп болған жағдай белгілі болса, адамдар, үкімді сол 
мәселеге арналған деп ойлап қалатын еді.
4)  Себеп  нүзулдер  -  көбінесе  адамдармен  байланысты 
болғандығынан олардың сырлары жасырылған. Адамдардың 
ең  көп  оқитын  кітабы  -  Құран.  Ол  кісілердің  қаламаған 
құпияларын баяндау арқылы мәңгілік қылғысы келмеген.
5)  Әуелі  сахабаларға,  оларға  ерген  мүминдерге  уахидың 
дұрыс  түсінілуі  үшін  қайратын  жұмсап,  үлестерін  қосуға 
мүмкіндік берілген.
Түсу  себептері  қалыпқа  келген  4-5  раймен  нақыл  еті-
леді.  Кейде  түсу  себебі  болып  бірден  көп  жағдай  риуаят 
етіледі.  Нүзул  себебі  білдірген  нақты  риуаятты  таңдауда, 
ғалымдарымыздың  ортаға  қойып,  қолданған  бірнеше 
өлшемдері бар. Оларды түсіндірмей, тек оған ишарат етімен 
шектелеміз.
Әсбаб нүзулді білудің пайдалары
1)  Аяттардың  мағыналарын  ашықтау  тұрғысында  түсу 
себептерін  білудің  үлкен  маңызы  бар.  Өйткені‚  кейбір  аят-
тар  алғашқы  сәтте,  мақсат  етілмеген  түрде  түсуі  мүмкін. 
Тәпсірші  аяттар  нұсқаған  оқиғаларды,  сондай-ақ‚  жалпыға 
тән  сөзді  шектейтін  қиссаларды  немесе  кәламды,  аяттың 
сыртқы  мағынасынан  басқа  мағыналар  шығаруды  білуге 
жауапты.  Мысалы‚  Әли-Имран  сүресінің  188  аятын  Мәруан 
Ибн  Хакем  (ө.  65/684)  қате  түсініп:  «Істегендеріне  қуанған 
және  істемегендерімен  де  мақталуды  қалаған  әркім  азапқа 
душар болса, барлығымыз азап тартамыз» - деген. Бұл мәселе 
83

“Хикмет”
баспа үйі
жайлы  Ибн  Аббастан  сұрағанда:  «Бұл  сіздерге  байланысты 
емес. Расулұллаһ (с.а.у.) яһудилерді шақыртып, бір нәрселер 
сұраған, олар да негізгі айтулары керек мағлұматтарды жа-
сырып,  басқа  жауаптар  берген.  Дұрысын  айттық  деп,  Оның 
(с.а.у.)  өздерін  мақтап,  рахмет  айтуын  күткен  және  бұл 
жасаған  жасырын  істерін  де  ұнатқан  болатын  әлгі  аят  міне 
солар туралы түскендігін ескерте келіп‚ мына аятты оқыған: 
«Кезінде  Аллаһ  «кітапты  (ондағы  Аллаһтың  үкімдерін) 
адамдарға түсіндіріңдер, оны жасырмаңдар» деп кітап иеле-
рінен уағда алған еді. Бірақ‚ олар мұны қайырып қойды және 
арзанға сатып жіберді. Олардың сатып алғаны қандай жаман 
десеңізші! (Ей, Мұхаммед!) Істеген (жаман) істеріне мәз бола-
тын, істемеген істерімен мақталуды ұнататындарды әсте есеп-
ке  алма,  сондай-ақ  оларды  Аллаһтың  жазасынан  құтылады 
деп есептеме. Оларға қатты азап бар» 
(Әли-Имран, 187-188)
.
2)  Аллаһ  Тағаланың  үкімдеріндегі  хикметті  түсіну 
оңайлау  болады.  Әсіресе  ішімдіктің,  өсімқорлықтың  харам 
қылынуының  және  жиһадтың  парыз  қылынуының  нақты-
лай  бекітілуінің  бірте-бірте  іске  асу  жағдайы  Исламның 
адамзатқа  мейірім  құшағын  ашып,  оларды  һидаятқа  апара-
тынын көрсетеді.
3)  Құран  аяттарының  оңай  жатталуы  қамтамасыз  еті-
леді.  Әсіресе  Құранның  сауатсыздық  қанатын  жайған  орта-
да  енгендігі  ескерілетін  болса,  бөлініп-бөлініп  келуінің, 
аяттардың  жатталып‚  ұмытылудан  құтылуы  туралы  үлкен 
рол ойнағандығы түсінікті болады.
4)  Аяттардың  қамтыған  мағынасы,  үкім  және  хикмет-
тердің  жақсы  түсініліп,  аңғарылуы  осылайша  жеңілденеді. 
Өйткені үкімдерді - ол үкімдерге қажеттілік туылған ортасына 
орналастыру, ол оқиғалармен байланыс құрдыру‚ оқиғаларды 
мекендермен,  уақыттармен  және  адамдармен  байланысқа 
қою әрі мәселелерді ақылға жақсылап қондыруды, әрі қажет 
болғанда оларды еске түсіруді жеңілдетеді.
84

“Хикмет”
баспа үйі
5)  Құранның  и’жазын  ашықтаған  Мәани  және  Баян 
ілімдерінің  себебі  болған  «қажет  жағдайды  білу»  нүзулдің 
себептерін  білу  арқылы  мүмкін  болады.  Өйткені‚  бір  сөз 
сөйлегенге  тыңдаушыларға,  шарттарға  және  сөздің  айты-
латын  мақсатына  қарай  түрлі  үкімдер  мен  түрлі  мағыналар 
қамтылуы мүмкін.
Нүзул  мәселесінде  құпталатыны  -  себептің  меншіктілі-
гі  емес,  сөздің  жалпылығы.  Үкім  қамтыған  аяттар  көбінесе 
белгілі адамдар туралы түскен болса да, сондай жағдайдағы 
әркімге  қатысты.  Міне,  аяттардың  үкімдерін  айқын  нүзул 
себептерінен  басқасында  да  жарамды  қылу  -  ғалымдардың 
басым  көпшілігін  себептің  меншіктілігіне  емес,  үкімнің 
жалпылығына назар аударуға бағыттаған. Өйткені‚ Құранның 
жалпылығын  белгілі  адамдарға  арнап,  мағынасын  шектеу 
қисынға жатпайды.
АЯТТАР  АРАСЫНДАҒЫ  ҮЙЛЕСІМДІЛІК
Аяттардың бір бөлігі кейбір себептердің арқасында түске-
німен Құранның үйлесімдігін қамтамасыз ету мақсатыменен, 
әрбір  аят  Аллаһ  Тағаланың  білдіруімен  Пайғамбарымыз 
(с.а.у.) жағынан тиісті орнына орналастырылатын.
Ғалымдар  аяттардың  жеке  оқиғаларға  байланысты 
түсулерімен,  олардың  лайықты  орындарына  орналастыры-
луларынан  қайшылық  таппаған.
1
  Осылайша  бір  жағынан 
тарихи орта, екінші жағынан әдеби үйлесімді назарға алған. 
Бәрібір  Құран  кәрім  тәнзил  ретінде  басқа-басқа  уақыттарда 
ендірілсе де иләһи хикмет қазіргі тәртіп пен рет бойынша бе-
кітілуін қалаған.
Мысалы:  «Кітаптан  сыбаға  берілгендерді  көрмедің  бе? 
Олар  пұтқа,  шайтанға  сенеді  және  кәпірлерді  көрсетіп; 
85
1 
Зәрқәши, Бурһан, I, 25.

“Хикмет”
баспа үйі
«бұлар  иман  келтірмегендерден  гөрі  дұрыс  жолда»  дейді» 
(Ниса, 51) -
 деген аят кәримәсі яһудилердің басшыларының бірі 
Кағб  Ибн  Әшрәф  туралы  түскен.  Бұл  адам  Меккеге  барып, 
Бәдірде  өлген  мүшриктердің  кегін  алуға  оларды  итермеле-
ген  және  олардың  мүминдерден  гөрі  тура  жолда  екендерін 
айтқан. Ол адам мен оның осы сөзін ұнатқандар туралы біраз 
аят  түскеннен  кейін,  аманаттарды  иесіне  қайтару  туралы: 
«Аллаһ сендерге аманатты иесіне қайтаруларыңды, адамдар 
арасында  билік  айтар  болсаңдар,  билікте  әділ  болуларыңды 
бұйырады» 
(Ниса,  58)
  -  деген  аят  кәримәсі  келеді.  Бұл  аят 
Меккенің  алынуы  кезінде  түскен.  Кағбаның  қарауылы 
Осман  Ибн  Талха  есікті  құлыптап,  Хазіреті  Пайғамбардың 
(с.а.у.)  Кағбаға  кіруіне  кедергі  болады.  Хазіреті  Әли  кілт-
ті  алып,  есікті  ашады.  Пайғамбарымыз  (с.а.у.)  ішіне  кіріп 
шыққаннан кейін ағасы Аббас кілттің өзіне берілуін ұсыныс 
етеді. Бірақ‚ Ол (с.а.у.) бұрынғы қарауылы Османға берілуін 
бұйырғанда осы аят кәримә түседі. Тарих жағынан қарағанда 
араларында  алты  жылдай  ұзақ  уақыт  айырмашылығы  бар 
бұл  екі  пассаж,  қалайша‚  не  үшін  бір  қатарда  келтірілген 
болуы  мүмкін?  Ғалымдар  бұл  екі  бөлім  арасындағы  ұқсас, 
бірдей  ерекшеліктің  аманатқа  құрмет  көрсетіп,  қиянаттан 
сақтандыру болғандығын білдіреді. Өйткені‚ ол яһуди Хазіре-
ті Пайғамбардың (с.а.у.) және мүминдердің сипатын білсе де 
мәлімет тұрғысындағы аманатына, яғни Тәуратқа қиянат ет-
кен. Мінеки, бұған негізделген кейінгі аят аманаттың иесіне 
қайтарылуын және әділеттіліктен айырылмауын білдіреді.
Аяттардың  арасындағы  байланысты  білудің  пайда-
сы  кәламның  кейбір  бөлімдері  мен  тағы  басқа  бөлімдері 
арасындағы байланысты білу арқылы олардың, тастары мен 
кірпіштері берік қаланған ғимарат бейнесінде екенін көрсету. 
Мұның кейде өте жұқалықтары бар іс болғандығынан бұрынғы 
тәпсіршілердің көбісі бұған көңіл аудармаған.
2
 Иззуддин Ибн 
86
2
 Сол туынды, І, 36.

“Хикмет”
баспа үйі
Абдиссәлам (ө. 660/1262) былай дейді: «Байланыстарды білу 
- жақсы әрі пайдалы іс. Басы соңымен байланысты болып‚ бір 
мәселеге қатысты сөзде әдемі бір байланыстың болуы шарт. 
Бірақ әр түрлі себептерден пайда болған кәләмның бөлімдері 
арасында  байланыстың  болуы  керек  емес».  Бұл  ғалымның 
көзқарасынша  түрлі  себептерден  жиырма  жылдан  астам 
уақытта  бөлек-бөлек  түскен  аяттардың  арасынан  байланыс 
іздеу  -  орынсыз  қайрат  көрсету.  Фахруддин  Рази  болса  (ө. 
606/1209):  «Құранның  көркем  баяндауларының  көпшілігі 
–  тәртіп  пен  байланыстарға  қаратылған»  -  дейді.  Ол  және 
әсіресе  Бурһануддин  Ибраһим  әл-Бикай  (ө.  885/1480)  «Наз-
му’д-дурәр  фи  тәнасуби’л–аяти  уә’с-сувәр»  атты  тәпсірінде 
бұл байланыстарды өте жақсы көрсеткен.
Тәпсіршілер  аяттардың  тәпсірін  кейде  түсу  себебімен, 
кейде  байланыс  түрін  көрсетумен  бастайды.  Кәләмның 
түзулігін көрсету байланыс түрін білдіруге тәуелді болғанда 
бірінші байланысты, ал‚ байланысты ұғу себебі нүзулді білуге 
бағынышты болғанда бірінші түсу себебін баяндайды. Жаңа 
ғана берілген мысалда 
(Ниса, 58 - аят)
 жағдай осылай. Нүзул се-
бебін білмейтін қатардағы бір оқушы бұл аяттағы сөздің біті-
міндегі байланыс пен үйлесімділікті тым ашықтай алмайды.
Кейбір  тәпсіршілер  аяттар  сияқты  сүрелердің  арасы-
нан  да  байланыс  пен  үйлесімдік  іздейді.  Сүрелер  арасында 
үйлесімдік болғандығы туралы пікір сүрелердің Мұсхафтағы 
ретінің тәфқифи болғаны жөнімен байланысты. Сонымен бір-
ге реттің тәфқифи болуы - сүрелер арасындағы үйлесімділікті 
әр  уақыт  қажет  етпейді.  Бірақ,  негізгі  маңыз  -  аяттар 
арасындағы  үйлесімдікті  табу.  Өйткені‚  қатарымен  келген 
екі  аят  туралы  ойға  келетін  алғашқы  сұрақтардың  бірі  мы-
нау:  «Алдыңғы  жағымен  байланысты  ма,  әлде  байланысты 
емес пе? Байланысты емес болса, алдыңғы жағымен арасында 
қандай байланыс бар? Не үшін қатарымен жазылған?»
87

“Хикмет”
баспа үйі
Аяттар мен сүрелер арасындағы байланыс тақырыбында 
үйлесімдіктің табиғилығын айтудың немесе дәлелдер арқылы 
күш  салып,  үйлесім  құрудың  негізгі  өлшемі  –  тақырыптар 
арасындағы  ұқсастық.

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: