ҚҰран ілімдеріне кіріспе профессор‚ доктор

“Хикмет”
баспа үйі
көріністер  және  дауыстар  күйіндегі  тарихи  көріністер.  Хи-
кая мен романдарда туындының бас кейіпкері уақыт пен ме-
кен үлкен маңызға болса‚ Құран қиссаларының бас кейіпкері 
-  өзінің  айналасында  өтіп  жатқан  оқиғалардағы  адам  емес‚ 
қиссаның нағыз кейіпкері - адамның сенім, мінез-құлық және 
қылықтарына тығыз байланысты болған тарихи заң. Мыса-
лы: Қиссаның кейіпкері - Хазіреті Ибраһим мен қарсыласқан 
адамдары емес, тәухид пен ширктің тарихи шындықтары. Не 
Хазіреті  Юсуф  пен  үй  иесі  емес,  Юсуфтағы  пәктік  пен  ама-
нат, әйелдегі шәуһәт пен опасыздық еді. Әсілінде Құрандағы 
өмір  -  ұмытылмас  кейбір  тұлғалар  арқылы  баяндалады. 
Бірақ‚  Құран  тәсілі  қиссаның  кейіпкерлерін  оқиғаның  не-
гізгі тақырыбы қылуды лайық санамайды. Қиссалар - тек бір 
жаққа ғана қарататын хикаялар емес, пікірді жан-жақты алға 
ұсынушы  қиссалар  болып  табылады.  Құран  оқиғаның  өзіне 
аудартқандықтан  уақыт  пен  мекенді  негізге  алмайды,  олар-
ды айтпайды. Өйткені‚ оқиғалардың ғибрат беру мақсатына 
қызмет  етпейтін  ерекшеліктерінен  сөз  ету  мәселені  ұсақ-
түйекке айналдырып, қиссадан шығатын қорытынды пікірге 
көлеңке түсірер еді.
Қиссалардың ең көп назар аудартатын ерекшеліктері 
мыналар:
1) 
Қайталау  ерекшелігі.  Адам,  Нух,  Мұсамен 
(алейһимүссәләм) 
байланысты 
кейбір 
қиссалардың 
қайталанғандығына тыңдаушы куә болады. Негізінде толық 
қайталану  жоқ.  Сүренің  жалпы  мағынасы  мен  сөйлемдегі 
байланыс себебінен ол қиссалар әр жолы басқа ерекшелікте-
рімен қосылып, өзгеше тәсілмен тілге тиек етіледі. Сондай-ақ 
мұндай түрлі қосымшалар өзгеше ғибратқа жол ашады.
Қайталану  -  негізгі  діни  мақсаттың  түрлі  тәсілдерменен 
уағыздалуы.  Қатардағы  мәселелер  қайталанбайды.  Мыса-
лы:  Хазіреті  Мұсаның  туылуы  мен  сол  кездегі  іске  асқан 
101

“Хикмет”
баспа үйі
жағдайлар,  қоршаған  шарттар,  жастық  шағы,  үйленуі 
қайталанбайды, бірақ Перғауынмен кездесуі, сиқыршыларға 
айтқан  сөздері,  пайғамбарлықтың  мақсаты  жағынан  өте 
маңызды  болғандығынан,  діни  мақсат  қайталануларын  ке-
рек еткен.
Сондай-ақ бір кісіге байланысты қиссаның түрлі жерлер-
де  баяндалған  бөлімдері  тартыс  пен  қайшылықсыз  жалғыз 
тақырыпты құрайды. Түрлі пассаждар бір араға келтірілгенін-
де тақырыптың үлкен және егжей-тегжейлі суреті көрінеді.
11
 
Тек мынаны ұмытпау керек‚ қиссаның буыны іспеттес базбір 
бөлімдерін қайталуынан қашу мүмкін емес.
2) Құран қиссаны қандай мақсатта баяндаса, оқиғаның 
тек  сол  мөлшерін  бейнелейді.  Діни  мақсатты  бейнелеуге 
артықшылық  берілгендіктен,  тарихи  кезегі  бақыланбастан 
басынан, ортасынан немесе соңынан түсіндіріледі.
3) Тыңдаушының қиссадағы оқиғалар ішіне батып кету-
іне жол берілмей, арада жол көрсету мен бағыттар орнала-
стырылады.
Қиссаларда мына әдеби өнер ерекшеліктерін байқаймыз:
1) Тыңдаушыны баурап алатын, тартымды кіріспемен ба-
стайды.
2)  Көз  алдына  келтірілген  түсінік  таңдалады,  яғни 
маңызды  сахналар  көрсетіліп  көптеген  ұсақ-түйектер 
қиялдауға қалдырылады.
3)  Оқиғалар  құр  сөзбен‚  не  оқулықтағылар  сияқты  ай-
тып  өтілмей,  белсендіріп,  жандандырылып  деректі  халде 
ұсынылады.
102
11 
 М. М. Хижази, 325-398 беттер.

“Хикмет”
баспа үйі
СҮРЕ  БАСТАРЫНДАҒЫ  ЖЕКЕ  ӘРІПТЕР
(Хуруфу мұқаттаға)
Құран  сүрелерінің  29  жеке  буын  әріптермен  басталады. 
Бұл  сүрелердің  Бақара  мен  Әли  Имраннан  басқасы  дерлік 
меккелік  сүрелер.  Бұл  әріптер  оқылғанда  әліпбедегі  есімде-
рімен айтылады. Мысалы: Әләм деп емес, Әлиф Ләм Мим деп 
оқылады.
Бұл  әріптердің  орналастырылуында  керемет  жүйе  бары 
соншалық‚  бертін  кездің  кейбір  ғалымдарының  оған  атүсті 
қарап, батылдықпен бұл «кездейсоқтық» - деп бағалауларына 
мүлдем мүмкіндік бермейді. Қорыта айтсақ:
а) Бұл жеке әріптер 29 сүренің басында орын алады. Дау-
ыссыз әлиф бір әріп саналса, бұл арабшадағы әріп санына тең 
болады.
ә) Дауыссыз әлифтен басқа арабшада 28 әріп бар. Құран 
сүрелерінің  басында  әріптің  түрлерінен  14-і,  яғни  жартысы 
қолданылған.
б)  Қайталанғандар  саналмағанда  қолданылған  әріптер, 
жоғарыда айтылғандай 14 әріптен құралады. Бұлар нүктесіз 
бітімдер  болып,  арабшадағы  әріп  түрлерінің  барлығы  (тек 
дәлдан басқа) келтірілген.
в)  Құранның  баяндалған  бөліміндегі  әріптер,  баяндал-
мағандарға қарағанда өте көп қолданылған әріптер.
г)  Әліппе  әріптерінен  хұруф-и  халқ,  мәхмусе,  мәжһуре, 
шәдидә,  рахуә,  мүстағлие,  мұнтабықа,  мүнфәтиха  секілді 
жұп жыныстардың әр бірінен тағы жартысын алған.
Бұл әріптерді мағынасыз деп айту қате. Аллаһтың Кәламы 
мұндайдан  пәк.  Толықтай  мағынасын  тек  Аллаһ  білетін 
мүтәшабиһаттан  (адамдардың  түсінуіне  оңай  соқпайтын  өте 
терең мағыналы аяттар) санау керек. Нәтижесінде тәпсірші-
103

“Хикмет”
баспа үйі
лер «бұлардағы мақсаттың нақты не екендігін Аллаһ біледі» 
деумен бірге‚ жорамалдарын айтудан да тартынбаған.
Бұл  әріптердің  ерекше  түрде  сүрелердің  бастарында 
келтірілуінің  ашықталуына  қатысты  отыздан  аса  көзқарас 
айтылған. Сол көзқарастардың ең көп назарға алынуы керек-
терін түйіндесек былай:
а) Құран - дағдыланбаған, үйреншікті емес, әуендік әсері 
де  бар  осы  сөз  үлгілерімен  айналаның  назарын  тартуды, 
тыңдауларын қамсыздандыруды қалаған.
ә) Құран бұлармен иғжазына меңзеген. Яғни, «Құранның 
сөйлемдері,  құрамдары  бәріміз  білетін  мына  кәдімгі 
әріптерден құралған. Олай болса шұғылданып көр! Сендердің 
де қолдарыңдағы осы мүмкіншілікті қолданып, ұқсасын кел-
тіруге  тырысыңдар.  Сендер  ұқсасын  жасай  алмағандарыңа 
қарағанда, бұл - мұғжиза» деп нұсқаған.
б)  Бұл  әріптер  сүрелердің  есімдері  болу  міндетін 
атқарады.
в)  Біз,  үстінде  көп  тоқталмаған  бір  хикметті  іздесті-
ру  арқылы  мынаны  ұсынамыз.  Аллаһ  Тағала  китабәттің 
(жазудың)  маңыздылығына  нұсқауға  назар  аудартуды 
қалаған  болуы  мүмкін.  Әріптердің  әліппедегі  атауларын  са-
нап‚  дауыстап  оқу,  жаңадан  оқуды,  жазуды  бастағандарға 
тән. Осыдан Құранның сауатсыз қауымға әрі істі енді бастаған 
қауымға  мұғалімдік  жасағандығы  анықталуда.
12
  Жазудың 
табылуы  қалай  адамзат  үшін  ең  маңызды  жетілу  кезеңінің 
ашылуына  жол  ашқан  болса,  бұл  кітаптың  һидайәты  да 
мәдениетте және қоғамдық дамуда үлкен бір ғылыми өрлеуге 
жол ашып, надандықтан жарыққа шығарады. Шынында ол, 
«оқы!»  деп  басталған  бір  кітап  болған  және  алғашқы  кел-
ген  уахи  бөлімінде  Аллаһтың  «Ол  қаламмен  (хат  жазуды) 
үйреткендігі» туралы айтылған 
(Алақ, 1-5)
.
12 
 Адил Кемал, 111-бет, Хасан әл-Беннадан.
104

“Хикмет”
баспа үйі
Аллаһ  Тағала  оқуды,  жазуды  үйренуге  ынталанды-
рады.  Өйткені,  әріп  атауларын  созу  -  үйренуді  жаңадан 
бастағандардың  жұмысы.  Дәл  әрпінен  басқа  барлық  әріп 
түрлері сүрелердің бастарындағы осы әріптер арасында кел-
тірілген.  Араб  алфавитіндегі  сан  бойынша  сүрелердің  ба-
старында орын алған. Кейде бір, кейде екі, кейде үш, кейде 
төрт,  кейде  бес  әріп  қатар  келумен  бір  жағынан  ақырындап 
дағдыландыру  жасалса,  тағы  бір  ерекше  маңыз  алатын 
әріптің саны жағынан арабшадағы сөз түрлерінің барлығына 
бірден мысал келтірілген. Негізі әріп саны жағынан арабша 
сөздер  2,  3,  4,  немесе  5  әріптен  құралады.  Осыдан  басқалай 
жағдай болуы мүмкін емес.
Ғалымдар  бұл  жеке  буынға  бөлінген  әріптерді  ашықтау 
барысында  жасалған  ұсыныстардың  еш  біреуінің  нақты 
еместігін  және  Аллаһ  Тағала  мен  Расулы  арасындағы 
бұл  құпиялардың  бір  ауыздан  мүтәшабиһаттан  екендігін 
қабылдайды.  Біз  де  бұл  тақырыптағы  сөзді  Субхи  Салихтің 
мына әдемі сөйлемімен бітірейік:
«Бұл сүре бастары - әлі қайран қалдыратын ерекшелікке 
ие.  Қайран  қалу  -  қызығушылыққа,  қызығушылық  -  көңіл 
бөлуге жол ашады. Көктің, жердің құлағына сыбырлаған осы 
мәңгілік әріптерден де әсері үлкен ешбір нәрсенің, адамзаттың 
құлағын баурайтындығы ақылға келмейді».
13
ҚҰРАНДАҒЫ  МҮШКІЛДІК
«Олар  Құран  туралы  ой  жүгіртпей  ме?  Егер  Құран 
Аллаһтан басқа біреуден келген болса, олар сөзсіз ол Құраннан 
түрлі қайшылықтарды кездестірген болар еді»
 (Ниса, 82) -
 деген 
аят  кәримә  Құранда  қайшы  мәселелердің  болмағандығын 
көрсетеді.  Өйткені‚  Мекке  мүшриктері  Құранда  қайшы 
13 
 Мәбәхис, 246-бет..
105

“Хикмет”
баспа үйі
жағдайларды  табуды  бәрінен  көп  қалағандарымен  бұл 
мәселеде орынды бір ой алға тарта алмаған.
Мұнымен  қатар  Құран  туралы  жақсы  мәліметке  ие 
болмаған  оқушы  кейде  аяттардың  арасында  қайшылықтың 
болғандығын ойлап қалады. Міне мұндай жобалауды ишкал, 
осылай есептелген мәселелерді мүшкил (мүшкіл) дейді.
Маңыздысы  -  осылай  жорамалданғандардың  табылуы 
емес, айқындалмайтындай мәселелердің табылмауы. Ишкал 
мына себептердің бірінен пайда болады:
1)  Білдірілген  мәселенің  түрліше  жақтарының  болуы. 
Мысалы:  адамның  жаратылысы  мынадай:  топырақтан
  (Әли 
Имран,  59)
,  балшықтан 
(Хижр,  26)
,  құп-құрғақ  балшықтан 
(Рах-
ман,  14)
,  ұрықтан 
(Нахыл,  4)
  жаратылғандығының  білдірілуі 
қайшылық емес, адам жаратылысының түрлі жақтарын біл-
діру үшін еді.
2)  Тақырыптың  түрлілігі  сөз  болуы  мүмкін.  Мыса-
лы:  «Бұлардың  арасында    әділдік  істей  алмауларыңнан 
қорықсаңдар,  бір  әйелге  үйленіңдер…» 
(Ниса,  3)
  аят  кәри-
мәсымен  «Қанша  тырыссаңдар  да  әйелдеріңнің  арасына 
бүкілдей  әділ  мәміледе    бола  алмайсыңдар» 
(Ниса,  129)
  деген 
аят кәримәсы арасында қайшылық жоқ. Әрқайсысында басқа 
тақырыптар туралы айтылған. Біріншісінде сыртқы хақтар - 
заңды жағдай, екіншісінде болса, жүректен орын алған сезім 
туралы айтылған.
3)  Істің  екі  бөлек  жөні  табылуы  мүмкін.  Мысалы: 
“Атқанда сен атпадың, іс жүзінде Аллаһ атты” 
(Әнфал, 17) 
деген 
аят кәримәсі «ату іс-әрекетін сен жаратпадың, бірақ иелену 
жағынан сен аттың» деу. Яғни істің жарату жағы - Аллаһқа, 
иелену жағы - құлға тән.
4)  Тура  немесе  астарлы  мағынадағы  жорамалы  табы-
луы  мүмкін.  Мысалы:  «Қиямет  күні  адамдарды  мас  күйде 
106

“Хикмет”
баспа үйі
көресің.  Затында  олар  мас  емес»
  (Хаж,  2)
  деген  аят  кәримәда 
айтылған “мас” сөзінің біріншісі астарлы, екіншісі болса тура 
мағынада қолданылған.
Осындай  мүшкілдерді  ашықтаған  көптеген  жеке  туын-
дылар болғанындай, тәпсір кітаптары да қайшы көрінген аят 
кәримәлардың қалайша келістірілетіндігін білдіреді.
107

“Хикмет”
баспа үйі

“Хикмет”
баспа үйі
109
Құран Кәрімнің Әдіс-тәсілдері

“Хикмет”
баспа үйі
110

“Хикмет”
баспа үйі
ҚҰРАННЫҢ  ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІНЕ  КІРІСПЕ
Құранның  тәсілі  -  сөйлемдердің  құралуында  сөздердің 
таңдалуын өзіне тән түсіндіру тәсілі болып табылады. Сөздер 
және  синтаксис  ережелері  тілде  өзгермесе  де  сөйлегенде  не-
месе  жазғанда  бөлек-бөлек  тәсілдерге  ие  болады.  Мінеки, 
мұғжиза  болған  Құран  сөздері  және  сөйлем  құрылымдары 
жағынан  арабшадан  ауытқымаса  да  басқаларынан  бір-
ден  айырылатын  өзіне  тән  сөз  тұлғасына  ие.  Көпшілік 
халық  тарапынан  осы  тәсіл  тақырыбының  айқын  еместігі 
байқалғандығынан мәселені біраз ашықтауға тура келеді.
Ұқсас құралды қолданған шебер суретші мен жаңа суретші 
қолынан шыққан туынды арасындағы үлкен айырмашылық 
бірден  көзге  шалынады.  Бұдан  басқа  барлық  өнерлерде  де 
жағдай  осындай.  Бұл  -  жаратылыс,  қабілет,  ұсталық,  өнер 
және  әуестік  мәселесі.  Дәл  сол  сияқты  сөзге  шешен  адам 
мазмұн көркемдігімен тыңдаушының ақылын және жүрегін 
баурап алғанда, әуестігі мен өнері төмен екіншісінің сөзіндегі 
әлсіздік пен тиянақсыздықтар істі түсінетіндерге өзін бірден 
көрсетіп алады.
Мәселені  әлде  де  ерекшелеу  үшін  тілдердегі  шешендік 
ерекшеліктерін жалпылай емес, Құранның тілі болған араб-
ша жағынан қарастырайық: Кейбір сөздердің әріптері бір-бір-
лерімен сәйкес болса да кейбірі сәйкессіз. Бұлбұлдың дауысы 
мен қарғаның дауысы бірдей болмайтынындай, мысалы‚ екеуі 
де бұлт мағынасына келетін (ғамам) 
م�َ�َ�
 мен 
ق�َ�ُ�
 (буақтың) 
адамның  құлағына  естілу  әсері  екі  басқа.  Мағынасы  ашық 
111

“Хикмет”
баспа үйі
және дыбысталуы сүйкімді, құлаққа жақсы тиетін сөздер бар 
да‚ мағынасы жабық және дыбысталуы жағымсыз, құлақты 
тырнайтын сөздер бар. Кейбірі тілдік ережеге сай келсе, кей-
бірі  ережеге  келіспейді.  Сондай-ақ‚  мағыналарының  қам-
тыған  мазмұны  және  анықтығы  жағынан  сөздер  әр  түрлі‚ 
жалпылық  немесе  даралық,  абсолютті  немесе  шектеулі, 
ашық немесе астарлы болуы әбден мүмкін.
Сөздер  сияқты  құрылымдар  да  өзіне  тән  өзгешеліктер 
болады.  Онда  да  шын  әрі  ашық  астарлы  мағына  орын  ала-
ды. Сөздерінің арасында сәйкестік немесе сәйкессіздік табы-
луы  мүмкін.  Оңай  түсінілгені  немесе  шиелінісіп,  мақсатты 
түсінуде  тыңдаушының  ақылын  шаршататын  күрделі 
сөйлемдер болуы әбден мүмкін. Есім немесе етістік сөйлемі, 
тілек  (инша)  немесе  хабар  мәнді,  болымды  немесе  болым-
сыз (нәфи немесе исбат), қысқа немесе ұзын жолдардан бірі 
таңдалады.
Бұдан басқа тілде орын алған жоғарыда айтылған мағына 
түрлерінен  кез-келген  біреуін  қолданудың,  нақты  түрде 
әрқашан мақұл етілгендігі немесе қабыл етілмегендігі де ай-
тылмайды.  Өйткені,  орнына  қарай  ерекше  сөз  сөйлеу  тәсілі 
бар. Бір сөз орнына қарай лайықты немесе лайықсыз болуы 
мүмкін.  Сондықтан  оны  мазмұнға,  мақсатқа,  тақырыпқа 
және  тыңдаушыға  қарай  түрліше  түсіндіру  керек.  Мінеки, 
осы  мәселелерге  назар  аудару  қажет  болмағанда,  барлық 
адамдардың  сөздері  бірдей  болып,  шешендік  дәрежесін 
оңайлықпен  анықтай  алмас  едік.  Бірақ‚  мәселе  жағдайға 
және  тыңдаушыға  қарай  мүмкін  болатын  бұл  тәрізділерден 
оңтайлы  біреуін  таңдау  лазым.  Дәрежесі  бірдей  мәселе 
ақылымен түсінігі аз біреуге бірдей жолмен түсіндірілмейді. 
Ақайд  негіздері  -  заңдық  үкімдер  (құқықтық  тақырыптар), 
қиссалар  басқаша  тәсілдермен  түсіндірілуі  керек.  Қызулы 
және  күшті  тартыс  пен  тыныштық  жүйелі  тәлім-тәрбие 
ісі  басқа-басқа  тәсілдерді  керек  етеді.  Сотқарларды  және 
112

“Хикмет”
баспа үйі
қырсықтарды  қорқыту,  мүмин  және  тақуаларды  жақсы  ха-
бармен қуанту (сүйіншілеу) бірдей тәсілде болмайды.
Әдебиетшілер мен әдебиет сыншылары бұл тақырыпта өте 
нәзік өлшемдермен қабылданған не қабылданбаған түрлерді 
көрсеткен.  Әлбетте,  мұншалықты  көптеген  мүмкіндіктің 
арасында  таңдау  жасау  тұрғысында  мұсылмандар  арасында 
үлкен  айырмашылықтар  ортаға  шығады.  Бір  жазушының 
көңіл  аударған  жағдайы  басқасының  назарын  тартпауы 
мүмкін. Бірінің білгенін екіншісі білмеуі мүмкін. Зауықтар 
арасында айырмашылық болуы мүмкін. Тіптен жазушы мен 
ақынның  бір  мақалада  бірдей  еске  түсіргендігін  басқа  бір 
жерде  ұмытуы  мүмкін  т.б.  Барлық  осы  жағдайларға  мысал 
берер болсақ‚ бұл кітапта өзімізге сызған шекараның сыртына 
шығып кетеміз. Мақсат мынаны түсіндіру: шешендік - халдің 
қажетіне (жағдайға) қарай сөз сөйлеу. Шешендік тәсіл - түрлі 
жағдай  мен  байланыстарды  көз  алда  ұстап,  өзіне  тән  ерек-
шелігімен баяндау. Бұл байланыстарға неғұрлым мән беріп, 
бағынсақ солғұрлым тыңдаушыға әсерлі болады. Сондай-ақ, 
шешендіктегі  шеберлік  белгілі  болады.  Мінеки  сондықтан 
Құран тіліндегі шешендікке дүниедегі ешбір туынды жете де, 
жақындай да алмаған. Демек‚ бұл Кітаптың иесі ұлы Аллаһ 
- сөз мұғжизасы ретінде Оның, Хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у) 
пайғамбарлығының ең үлкен куәгері болуын қалаған. 
Адам  сөздері  Құранға  ұқсамауға  үкімделген.  Өйткені‚ 
бұл  тектің  айырмашылығынан  туындаған.  Шешендердің 
тәсілдерінің  зерттелуінен,  бір-бірлерінен  өзгеше  болу 
себептерінің  іздестірілуінен,  шешеннің  және  оның  өмір 
сүрген  дәуірінің  ерекшеліктерінің  зерттелуінен  шыққан 
нәтиже  мынау:  Сөздің  құрамы  (шығармасы)  кәламның 
иесінің  жаратылысына  байланысты.  Жазу  тәсілінде  кезде-
скен айырмашылықтар - адамдардың бір-бірлерінен бөлінген 
тәсілдерде,  өзгешеліктерде.  Әсте  сөзді  әдемілеген  өнер 
әдеміліктерінде  емес.  Мысалы:  Иегердің  байсалды  немесе 
113

“Хикмет”
баспа үйі
ашушаң  болғандығы  кәламынан  байқалады.  Кәлам  иесінің 
пікірі    бейнесінен  тұрады.  «Услуб-и  баян,  айныйла  инсан» 
яғни  баян  тәсілі  -  адамның  дәл  өзі  деген  қанатты  сөзі  көп 
мөлшерде бұл шындықты баяндайды.
Бертін  кездердегі  араб  әдебиетіндегі  ең  танымал 
бейнелердің  бірі  -  М.  Садық  Рафий  (ө.  1356/1937),  ұзақ 
уақыт жалғасқан зерттеулерінде бұл тәсілді қолданғандығын 
және жазушының тәсілінен оның көптеген сипаттарын таба 
алғандығын  айтады.
1
  Мысалы:  Күйгелек  тәсілдердің  өте 
алдыңғы  жағында  болған  Жахыздың  (ө.  255/869)  тәсілімен 
бір  нәрселер  жазу  жуас  мінезді  жазушыдан  талап  етілсе, 
оның  оны  игере  алмайтындығы,  өзін  қинап  жазатындығы 
анық байқалады. Адам жаратылысын өзгертуге болмайтыны 
сияқты, жазу тәсілін өзгертуге де шамасы жетпейді.
Міне  Құран  тәсілі  өзін  бірден  ерекшелетіп  танытса, 
бұл  оның  адамның  туындысы  еместігін  көрсетеді.  Егер 
адамның  туындысы  болса,  өзінен  бұрынғы  немесе  кей-
інгі  арабшадағы  тәсілдердің  біріне  ұқсайтын  болар  еді. 
Сондықтан Құран түскен кезеңдегі шешен арабтар мұны  өте 
жақсы түсінгендіктерінен ерегесу жолын ұстанбай, тәхадди 
(Құранның  жекпе-жекке  шығуы)  алдында  бастарын  иді. 
Өйткені  мәселенің  тек  дәреже  айырмашылығынан  ғана 
емес, мазмұнының айырмашылығынан да көрініп тұрғанын 
көрген.
Мақлұқаттың  барлық  күйлерін  білетін  жалғыз  Аллаһ 
Тағала болғандықтан Оның кәламы - ол жағдайлардың қажет 
еткен  барлық‚  сансыз  байланыстарын  қамтыған.  Алимул-
ғайби  уәш-шәһада  (адамдарға  көрінетін  және  көрінбейтін  әр 
нәрсені  білетін)  болған  Аллаһтан  басқа  кімнің  күші  бұған 
жете алады? Барлық уақыттар мен мекендерді, ғасырлар мен 
нәсілдерді  назарына  бірден  келтіре  алатын  Аллаһтан  басқа 
1 
М. С. Рафий, Иджаз, 202-бет.
114

“Хикмет”
баспа үйі
кімнің назары мұншалықты әсерлі бола алады? Ол «Құранды 
көк пен жердің сырын білетін Аллаһ түсірді» 
(Фұрқан, 6)
 - де-
ген баянындағыдай аса ұлы. Құран – адамзаттың көкжиегіне 
ол  арқылы  туғанымен,  оны  өзіне  баламай,  оның  тек  қана 
жеткізушісі  болғандығын  айтқан  Хазіреті  Мұхаммедтің 
(алейһиссәләм)  «Аллаһтың  кәламы  мен  адамзаттың  кәламы 
арасындағы  айырмашылық  -  Жаратушы  мен  мақлұқтың 
арасындағы  айырмашылықтай»  -  деген  сөзі  де  мұны 
түсіндіреді.
Сондықтан,  келер  тақырыптарда  ғалымдарымыздың 
мыңдаған  томдық  кітаптарына  сыйғыза  алмаған  осы  иғжаз 
тәсілін теңіздің тамшысындай қысқаша түсіндіруге тырыса-
мыз:
Мүшриктер  Құранды  «сиқыр»  деді.  Сиқыр,  яғни  себе-
бі  жасырын,  әсері  белгілі…  Мұнымен  оның  әсер  етуші  күші 
туралы  айтылса,  ия,  ол  бір  сиқыр,  адамды  жеңеді,  әдет-
дағдыларын  да  өзгертеді.  Адамға  ықпал  етеді,  жүрегі  мен 
қалауының  арасына  кіреді.  Яғни  қалауларына  қарамастан 
оған  әсер  етеді.  Су  тамшылары  ағашта  қалай  көтерілсе, 
адамның ойларына да солай өрістейді. Мүшриктер Құранды 
«өлең»  деген  еді.  Ия,  ол  бір  өлең.  Бірақ‚  сөздерінің  қалып 
және  өлшемі  мағыналарында‚  ал‚  мағыналарының  әшекейі 
болса,  сөздерінде.
2
  Мінеки  осыдан  Құрандағы  сәйкестіктің 
әсеріне таң қалып, «өлең» дегендер көп өтпестен оның өлең 
өлшемдеріне жатпайтындығын көрді
Құранның  баяндаушысын  «жынды»  деген  еді.  Ия,  пі-
сіп-толған  күйдегі  үлкен  ақыл  -  топас,  таяз  кішкентай 
ақылдыларша есалаң саналады. Үлкен жұлдыздар дүниеден 
қараған әлсіз көздерге нүкте секілді көрінеді. Қараса, құтты 
сөздері,  қараңғылықты  жарық  қылған  шырақтар  екен.  Бұл 
нұрды  үрлеп  сөндіргісі  келді.  Бірақ  жұлдыздың  жарығын 
желдің өшіруі қалай мүмкін?
2 
Сол туынды, 31-бет.
115

“Хикмет”
баспа үйі
Арабтар  Құран  түскенде  оның  сөздерінің  өздері  біле-
тін  сөздері  екендігін,  бұл  мәселеде  ерекше  бір  жағдайдың 
жоқтығын  көрді.  Бірақ  өлең  (ұйқас)  тәсілінде,  құралу 
түрлерінде,  сөздерінде  әріптердің  тізілуінде,  сөйлемдегі 
сөздердің  орналасуында  қайран  қалдыратын  бір  ерекше-
лік тапты. Сондықтан өз кәләмдарынан мүлдем басқаша бір 
кәләм  екендігін  мойындады.  Осыдан  тілге  шешен  арабтар 
Құранға ерегесуден үміттерін үзді. Өйткені, Құран – олардың 
дәрмендерін тауысқан еді.
Ерегескен  кісі  жеткізу  және  баяндау  жолдарының 
барлық түрлерін біліп алып, алдынан шығатын әдемі сөздің 
қарама-қарсысын  тауып,  ерегескен  сөздің  әсеріне  ұқсас  бір 
әсерді  тудыруы  мүмкін.  Шешендер  негізі  мұндайдан  әлсіз 
емес. Өйткені, олардың әрқайсысы адамның бір қасиетін ар-
нап үндеу жасаумен әсер жолын ұстана алады. Шешен адам 
біреудің жеткізуіндегі сөз, тәсіл және мағына жағынан босаң 
және әлсіз жерлерін табуда да епті. Бұл нүктелерді анықтап, 
жеткізуде  бұлардан  қашқақтаса  қарсыласын  жеңе  алады. 
Осыдан  келіп  шешендердің  жаратылысында  осы  қарсыласу 
сезімі орын алғандықтан, ақындар мен жазушылар бейне бір 
әсер ету жарысына қатысқандай жағдайда. Әдебиет сыншы-
лары да осыларды бағалаудан қолдары босамайды.
Бірақ  ендігі  қарсыласатын  сөз  -  әріптері,  сөздері, 
сөйлемдері,  мағыналары  және  тәсілдері  өзгеше  Құран 
болғанда онымен қарсыласа алмайтындығын ең алдымен өте 
жақсы түсінген шешендер болды.
Өнер бейнесінің таза түрі рухта сезіледі. Өнерпаз оны бей-
нелегенде біз ұнатамыз. Бірақ ол, бейнелеген туындысынан гөрі 
өз  рухында  сезінген  кемелдікті,  қиялындағы  көріністі  толық 
мағынасымен қалаған кемелдікте жеткізе алмаса да сол көріністі 
ұнатады. Өйткені бір сезім рухта сезілген сайын, онда рухтың 
кемелі артады. Оның мүшелермен жеткізілуінде, мүшенің кем-
116

“Хикмет”
баспа үйі
дігі өзін көрсетіп алады. Кәләмдағы әсермен есінен танатындай 
шаттанып,  тілге  күшті  жаратылыспен  жаратылған  арабтар, 
өз  жаратылыстарын  сезімталдығымен  өздері  бейнелеген  баян 
сезімдерін  көргенде  өздерінің  саналықты  әлсіз  екендіктерін 
анық түсінді. Тек кейбіреулерінің қарсылығы жүректеріндегі 
бұл  түсінікті  мойындауға  кедергі  келтірді.

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: