Редакциясын басқарған т.ғ. д, профессор М.Ғ. Ескендіров

47 
 
берді.  Осылайша  сібіртану  тақырыбы  өзімнің  де  рухани  жан  дүниеме  жақын  болып, 
тақырыпқа кіріп кеттім.  
Манаш Қабашұлы өмірде өте қарапайым, салмақты, жан дүниесі кең, мәдениетті адам 
болатын.  Аспиранттардың  аттестациясы  кезінде  кабинетінде  қабылдап,  істелген 
жұмыстарды  сұрап,  алдына  отырғызып  қойып,  өзінің  пікірін  ауызша  айтып,  жазғызатын. 
Адамға  талапты  да  кесек  қоя  білетін.  Кандидаттық    диссертация  дайын  болған  кезде,  бір 
аптада оқып, пікірін айтып, кемшіліктерді айтқан болатын. Уәде еткен уақытын ұмытпайтын. 
«Бір  ай  болды,  диссертациямызды  ағайымыз  әлі  қайтарған  жоқ»  деп  кейбір  аспиранттар 
өздерінің  жетекшілері  туралы  айтатынын  естіп  қалатынбыз.  Есіктен  сығалап  жүрген 
аспирант  болғансоң,  мен  де,  Манаш  ағаның  айтқан  сейсенбі  күні  емес,  келесі  аптаның 
сейсенбісінде кабинетіне рұқсат  сұрап кіргенімде,  «Қалқам, қайда жүрсің?» деген болатын. 
Осындай  ұстаздың  арқасында  1997  жылы  мен  тарих  ғылымдарының  кандидаты  деген 
ғылыми атаққа ие болдым. 
Манаш Қабашұлының адами қасиеті жоғары, өзі де адам тани білетін білікті ұстаз еді. 
«Күпі  киген  қазақтың  қара  өлеңін,  шекпен  жауып  өзіне  қайтарамын»  деп,  Мұқағали 
айтқандай,  Алматыға  күпі  киіп,  ғылым  қуып,  келген  талай  қазақ  жастарына  Манаш 
Қабашұлы  шекпен  кигізіп,  үлкен  ғылым  жолына  аттандырып  жататын.  Ғылым  жолындағы 
жетекшінің  білгір  ғалым,  білікті  ұстаз  болғаны  адамға  үлкен  бақыт.  Бұл  дүниеде  ғылымда 
ғана әділдік болады, ғылым заманға қарамайтынын үйреткен де - Манаш аға. 
Ғылыми жетекші ретінде Манаш аға методологияға баса назар аударуды үйретті. Оның 
ғылыми  методологияға  қатысты  берген  кеңестері  әлі  күнге  дейін  маңызын  жойған  жоқ. 
Әсіресе, Ресейге тән шығыс  мәселесін зерттеушілерді  төрт топқа жүйелеуге берген бағыты 
өте ұтымды еді.Қазақстан тарихында академик М.Қозыбаев өз еңбектерінде орта ғасырдағы 
Қазақстанның  біраз  мәселелерін  Сібір  жылнамалары  негізінде  ашып  көрсетті.  Кеңес 
дәуірінде империялық рухта пайымдалған тұжырымдамаларды қайта қарады, әсіресе, атаман 
Ермактың  бет-пердесін  ашып,  қазақ  тарихындағы  ақтаңдықтарды  анықтауды  күн  тәртібіне 
қойды. 
Ресейдің  Шығысында  түркі  халықтарының  ішінде  тәуелсіздік  үшін  күресті  Көшім 
бастағанын  Манаш  аға  бекемдеді.  Осы  бағыттағы  оның  ғылыми  ұстанымы  «Ақтаңдақтар 
ақиқаты» 
еңбегінен 
толық 
байқалады.  
Тау  тұлғалы  Манаш  аға  шәкірттері  мен  өзінің  ғылыми  мектебі  негізінде  өмірі  мен 
шығармашылығы жалғасуда деп білеміз.  
 
 
УДК 947:98 
Мукатаева А.К., Беленко О.Г. 
Государственный университет имени Шакарима города Семей 
 
ВЗГЛЯДЫ М.К. КОЗЫБАЕВА НА СТАНОВЛЕНИЕ  
КАЗАХСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ 
 
Как известно, исторические исследования стали возможны в середине 80-х–90-х годов 
XX века и в начале XXI века, во время становления, провозглашения и развития суверенного 
независимого Казахстана. Именно в эти годы начинается содержательный этап деятельности 
академика  М.К.  Козыбаева.  Учёный  в  центр  внимания  ставит,  прежде  всего,  актуальные 
проблемы Отечественной истории, он видит их огромную роль для Республики Казахстан.  
М.К.  Козыбаев  писал:  «Исследования  исторического  опыта,  истории  национальной 
государственности  даёт  прямой  выход  на  современные  процессы  национального, 
государственного  строительства».  Яркое  подтверждение  этому  –  высказанная  мысль  Главы 
государства  Н.А.  Назарбаевым  в  книге  «В  потоке  истории»:  «Понимание  места  в  истории, 
гордость предками не в масштабах родовой почки, а в общенациональном смысле, осознание 
колоссального значения казахов и их предков в истории огромной Евразии, освобождённое 

48 
 
от  унижающих  национальное  достоинство  ярлыков  и  стереотипов  –  это  мощный  и 
абсолютно современный способ национальной консолидации» 1, с 59.  
В  научных  публикациях  М.К.  Козыбаев  проработал  проблему  казахской 
национальной  государственности,  критикуя  утверждения  о  том,  что  кочевые  народы 
«абсолютно  не  способны  создать  устойчивые,  деятельные  социальные  и  политические 
институты».  Рассматривая  данную  проблему  в  освещении  историков  советской  эпохи,  он 
отметил,  что  «история  малых  народов  разрабатывалась  по  запрограммированной  схеме», 
результатом  чего  явилось  искажённое  историческое  сознание,  отсутствие  своей  истории, 
забвение истинных корней и предков.  
Академик  М.К.  Козыбаев  решительно  выступил  против  господствующей 
европоцентристской точки зрения об отсталости и позднем развитии государственности как 
характерной  особенности  восточных  народов.  М.К.  Козыбаев,  отвечая  своим  оппонентам, 
подчеркнул:  «история  казахского  народа  свидетельствует  о  том,  что  он  гармонично 
развивается в контексте всемирного исторического прогресса, а отнюдь не в замкнутом мире 
аульной общины времён российской колониальной экспансии. По своему геополитическому 
положению  Казахстан  выступал  срединой  территории  между  Европой  и  Азией,  звеном 
между славянскими, тюркскими народами и Китаем. На просторах Великой степи, в самом 
центре  центральной  Азии,  возникали  и  уходили  в  небытие  государства  гуннов,  тюрков, 
тюрко-монголов,  создавалась  неповторимая  цивилизация,  являющаяся  своеобразным 
синтезом  степного  и  оседлого  образа  жизни,  наследниками  которого  и  стали  современные 
центральноазиатские нации» 2, с. 18.  
В  исследованиях  М.К.  Козыбаева  нашла  разработку  и  аргументацию  проблема 
наличия  «…  кочевой  своеобразной  государственности,  в  известной  степени  отличной  от 
западной  модели».  Определяя  её  сущность,  М.К.  Козыбаев  называет  подобную 
государственность  евразийской,  последнее,  по  его  мнению,  предполагает  весьма 
специфический  механизм  отношения  государственной  власти  и  права.  Она  не  деспотична, 
как  бы  растворена  во  множестве  маленьких  волей,  начиная  от  хана  и  кончая  родовыми 
старейшинами»  3,  с.  135.  Раскрывая  данную  тему,  ученый-исследователь  показал 
несостоятельность позиции А. Тойенби, полагавшего, что кочевники были  «рабами степи», 
«вечными  узниками  климатического  и  вегетационного  годового  цикла»,  «утратили  связь  с 
миром»,  «общество  кочевников  является  обществом,  у  которого  нет  истории»  2,  с.  18. 
Академик Манаш Козыбаев резко осуждал забвение исторических традиций народа, уроков 
его пути как явления господствующего субъективизма в освещении истории у большинства 
советских  историков.  По  его  мнению,  последствие  такого  подхода  деформировали 
историческое  мышление  людей,  особенно  молодежи  2,  с.  5.  «Между  тем  исследователи  с 
более  серьезной  научной  ориентацией  доказали,  что  в  результате  культурного  прорыва  на 
рубеже нашего летоисчисления началось формирование тюркской цивилизационной модели, 
которая имела одновременно признаки речной, нагорной и континентальной культуры» 2, с. 
19.  
Академик Манаш Козыбаев особо выделил, что «Осмысление отечественной истории 
нами  начато  в  контексте  общемирового  развития  тюркского  мира,  в  системе  творческой 
эволюции  всей  Степной  цивилизации,  как  пример  «наложения  азиатского  и  европейского 
путей развития» 2, с. 19. М.К.Козыбаев, являясь ученым-историком, более всего изучавшим 
прошлое для настоящего,  утверждает:  «Духовное возрождение, межнациональное согласие, 
консолидация  сил  немыслимы  без  поучительных  уроков  исторического  прошлого»,  «… 
именно в истории, в прошлом лежит значительная часть проблем того, что ныне переживает 
РК»  2,  с.  11.  Президент  РК  Н.А.Назарбаев,  обращаясь  к  народу  сказал:  «Сегодня  мы  с 
гордостью и восторгом узнаем, что Казахстан является территорией, на которой развивались 
древние  и  самобытные  цивилизации»  1,  с.  71.  Величайшая  заслуга  в  этом  академика 
М.К.Козыбаева,  его  кропотливый  труд  привел  к  написанию  монографий  и  научно 
публицистических  статей:  «Вехи  истории»,  «Казахстан  на  рубеже  веков:  размышления  и 

49 
 
поиски»  в  двух  книгах,  «История  казахов  -  составная  часть  цивилизации  степи»,  крупная 
монография  (конец  2001г.)  «Цивилизация  и  нация».  В  работе  «Откуда  «есть  –  пошла» 
Казахская  земля»  М.К.Козыбаев  обобщил  следующее:  «Среди  тюркских  народов,  чья 
история изобилует великими и печальными страницами, казахский народ является одним из 
многочисленных  и,  в  то  же  время,  однородных  по  составу  этносов»  (2,  с.  33).  Согласно 
сведениям Геродота, Страбона, летописных памятников «Хан-наме», «Тарих-наме», уже III-I 
вв.  до  н.э.  племена  саков,  имели  мощные  государственные  образования  2,  с.  33. 
Л.Н.Гумилев  также  связывает  происхождение  казахского  народа  с  предшествующими 
тюркскими народами, считая гуннов, тюркским этносом, сложившимся, по его точке зрения, 
в III в. до н.э. 15, с. 11-18.  
Козыбаев М.К. определяет  в своих трудах факторы эволюции в степи и все аспекты 
процесса  становления  и  развития  национальной  Казахской  государственности  4,  с.  101. 
История  сложения  степной цивилизации кочевников  идет,  как  отметил  М.К.Козыбаев  «…с 
великой эпохи племён» эпохи раннего кочевничества, скифо-сакских племён, «…уже в III – I 
веках до нашей эры», они имели могучие государственные образования 2, с. 33. Это были 
истоки  государственности.  М.К.Козыбаев  в  научных  работах  осветил  этап  становления 
казахской  государственности  от  древности  и  в  советский  период  исторического  пути 
Казахстана.  «У  нашей  степной  цивилизации  богатая  история,  охватывающая  не  одно 
тысячелетие.  На  разных  этапах  этого  тернистого  пути,  в  разных  местах  и  не  один  раз 
закладывалась  основа,  и  поднимался  стяг  нашей  государственности».  (Н.А.Назарбаев)  В 
статье «Откуда «есть - пошла» казахская земля» М.К. Козыбаев, обращаясь к памяти народа, 
к  книге  Коркут-ата,  «..этой  своеобразной  копилке  народной  мудрости»  говорит  о  древних 
генеалогических корнях казахского этноса и государственности. Исследуя такие источники 
как  «Хан-Наме»,  «Тарих-Наме»  и  другие,  академик  М.  Козыбаев  выделяет  этапы 
возникновения  и  особенности  становления  государственности  казахов.  Он,  рассматривая 
истоки казахской государственности, особо подчеркивает: «..дальние предки мои  – великие 
тюрки». М. Козыбаев прослеживает связь казахов-степняков с внешним многоликим миром 
–  Евразийским  пространством,  в  тоже  время  сумевших  сохранить  свою  однородность  и 
многочисленность. Предки казахов, как подчеркивает ученый-историк, «… уже в III-Iв.в. до 
н.э.  имели  мощные  государственные  образования»  2,  с.33.  При  изучении  истории 
возникновения  и  развития  казахской  государственности,  рассуждает  М.К.  Козыбаев,  важен 
следующий подход, это «…прежде всего исходить из концепции кочевой цивилизации, а так 
же евразийской ее сущности» 2, с.44.  
В  научных  статьях  М.  Козыбаева  дана  конкретная  постановка  и  раскрытие  вопроса: 
когда  возникло  государство  у  казахов,  что  вкладываем  в  это  понятие.  Он  пишет: 
«Государство  –  это  социальное  явление,  для  которого  характерен  сплав  территориальной 
мощности,  населения,  системы  власти,  т.е.  отношений  господства  и  подчинения»  2,с.44. 
VIII  –  VII  в.в.  до  н.э.,  как  подчеркивает  М.К.  Козыбаев,  то  время,  когда  «…сложился  в 
Великой  Степени  кочевой  способ  производства,  складывались  сакско-усуньская  (в 
Семиречье),  кангюйская  (в  Приаралье),  гуннская  (в  Северо-Восточной  части  Казахстана), 
аланская  (в  Западном  Казахстане)  этнокультурные  общности».  М.К.  Козыбаев  отмечает 
наличие всех характерных признаков государственности у усуней, кангюй, гуннов таких как 
власть,  население,  армия,  территория,  ее  деление на  части,  внешние  контакты  с  соседними 
народами. Гунны достигли совершенства в структуре власти, государство их делилось на 24 
части  во  главе  с  племенными  вождями.  Каждая  часть  делилась  на  тьмы  (10  тыс.),  тысячи, 
сотни,  десятки.  Такая  система  легла  в  основу  и  военного  строительства.  В  VI  в.  возник 
Тюркский  каганат,  олицетворявший  собой  начало  степной  культуры.  История  тюрков, 
отмечает  И.  Козыбаев,  дает  реальное  представление  о  следующем  этапе  развития 
государственности  с  более  зрелыми  и  ярко  выраженными  структурами  власти,  аппаратом 
управления, характерной сословностью подданных.  

50 
 
Далее,  как  обратил  внимание  на  это  М.  Козыбаев:  «В  период  государства  огузов 
сохранились институты власти, выросшие из недр военно-демократического строя, а власть 
правителя  (джабгу)  ограничивалась  советом  военно-племенной  аристократии,  …после 
монгольского  завоевания  утвердилось  чингизидство»  2,  с.44.  В  целом,  рассматривая 
развитие государственности на этом этапе, ученый-исследователь делает вывод: «Казахи, их 
предки  в  лице  усуней,  кангюев,  кереитов,  найманов,  кыпчаков,  создавшие 
государственность, империю под названием Тюркский каганат [...] накопили огромный опыт 
государственной организации, административной, финансовой, податной систем. Этот опыт 
послужил строительным лесом для государственности и великодержавия монголов». Выход 
кыпчаков на историческую арену, как пишет М.К. Козыбаев, произошел в XI в. и определил 
новый  этап  развития  государственности,  их  консолидирующую  роль  как  суперэтноса.  В 
монгольской  империи  казахи-кыпчаки  сохранили  этнокультурное  единство,  такой  вывод 
делает М.К. Козыбаев: «Уберегая свои обычаи, религию, язык, кыпчакская общность, пройдя 
испытания монгольским игом, как феникс из пепла, возродилось к жизни» 2, с.39. В своих 
научных  статьях  о  Мухаммад  Хайдар  Дулати  М.К.  Козыбаев  определяет  его  как  историка 
широкого  профиля  всей  Центральной  Азии,  Востока,  труд  которого  «Тарих-и  -  Рашиди» 
«…является 
одновременно 
выдающимся 
памятником 
литературы, 
историческим 
источником».  М.Козыбаев,  подчеркивая  вклад  многих  исследователей  в  изучении  этого 
одного  из  основных  первоисточников  по  истории  казахского  народа,  особо  выделяет  Ч.Ч. 
Валиханова,  В.В.  Вельяминова-Зернова,  В.П.  Юдина,  А.Х.  Маргулана.  М.К.  Козыбаев 
рассматривает  труд  Мухаммад  Хайдара  Дулати  «Тарих-и-Рашиди»  как  летописный  свод, 
аналитический трактат, осветивший время развития казахского ханства (XV–XVI в.в.). Труд 
«Тарих-и-Рашиди»  мухаммед  Хайдара  составил  эпоху  в  интеллектуальной  жизни  народов 
Центральной Азии. Сведения о Казахстане в труде «Тарих-и-Рашиди» Мухаммада Хайдара – 
главный  объект  исследования  М.К.  Козыбаева.  Он  выделяет  основные  моменты  в  истории 
создания и развития Казахского ханства, анализируя материал труда Мирзы Хайдара. Акцент 
ученый-историк  М.  Козыбаев  делает  на  политическую  ситуацию  в  Могулистане,  где  в 
Жетысу, с 80-х г. XV в. закрепилась власть казахских владетелей. Союз племен двух жузов 
(Старшего и Среднего) лег в основу Казахского ханства, возникшего в середине 60-х г. XV в 
Западной  части  Жетысу./2,  с.82/  При  Касым  хане  территория  расширилась  («Он  подчинил 
своей  власти  весь  Дешт-и-Кыпчак»).2,  с.83  М.К.  Козыбаев  заключает:  «Опыт  развития 
государственности,  обретавшийся  многими  поколениями  тюрков  на  этих  территориях  с 
глубокой  древности,  хорошо  представлен  в  Тарих-и-Рашиди»  в  связи  с  исследованием  им 
истории  Моголистана.  В  его  труде  показано  административно-военное  и  территориально-
этническое  деление  государства:  крупные  племена  –  улусы  с  их  юртами  (территориями 
расселения)  имели  характер  административных  единиц,  глава  государств  чингизид,  власть 
наследственна,  но  сильно  ограниченна  волей  знати  крупных  племен.  В  работе  Мухаммада 
Хайдара, как отмечает М.К. Козыбаев, обозначены структуры государственного управления, 
освещена  духовная  жизнь,  социальная  структура  населения,  хозяйственная  сторона  жизни 
кочевников. М.К. Козыбаев приходит к выводу в том, что казахскому обществу, как в период 
раннего  феодализма,  так  и  в  целом  средневековья,  были  присущи  одни  и  те  же 
закономерности  становления  развития  государственности,  характерной  для  цивилизации 
кочевников  в  сочетании  с  элементами  городской  культуры  в  ареале  Великого  Шелкового 
пути.  Государственные  структуры  выполняли  функции  защиты  страны,  завоевание  новых 
земель,  установления  добрососедских  отношений  с  определенными  странами,  защищали 
привилегии  господствующих  классов.  Вместе  с  тем  они  внесли  национально  особенное  во 
властные структуры, в десятичную систему  управления страной и армией, в формирование 
степной  элиты  свободной  от  религиозного  фанатизма  и  абсолютизации  власти,  в  единстве 
связей на громадной территории империи и т.д. 
Таким  образом,  причины,  ход  образования  Казахского  ханства,  сложение  его  в 
мощное  централизованное  государство  при  Касым  хане,  дальнейшие  судьбы  казахского 
народа,  в  упорной  борьбе  и  мирном  сотрудничестве  с  соседями,  защищавшего  свои 

51 
 
коренные  этнические  территории  названные  источником  («Бадаи  ал-вакаи»  Зайн  ад-Дина 
Васифи)  термином  «Казахстан»,  во  всех  подробностях  исследован  на  материалах 
источников,  важнейшим  из  которых  является  первоклассный  труд  Мирза  Мухаммада 
Хайдара Дуглата «Тарих-и-Рашиди» 2, с.88. 
 
ЛИТЕРАТУРА: 
1.
 
Назарбаев Нурсултан «В потоке истории». Алматы, 1998.  
2.
 
М.К.  Козыбаев  «Казахстан  на  рубеже  веков:  размышления  и  поиски.  Память  народа». 
Книга первая. Алматы, 2000.  
3.
 
Колдыбаева  С.С.,  М.К.  Козыбаев  –  О  государственной  власти  и  праве  //Материалы 
республиканской 
научно-практической 
конференции 
«Актуальность 
научного 
и 
исторического наследия академика Манаша Козыбаева Петропавловск , 2004.  
4.
 
Досаев У.С. Академик М.Козыбаев: проблемы становления казахской государственности. 
//«Материалы республиканской научно-практической конференции» Петропавловск,  2004.  
5.
 
Гумилёв  Л.Н.  Об  истоках  тюркской  цивилизации.  Происхождение  казахского  этноса. 
«Гумилёвские чтения». Т-1, Астана, 2003.  
6.
 
Макарова  Г.Л.  Взгляды  М.К.  Козыбаева  на  становление  казахской  государственности  // 
Материалы  республиканской  научно-практической  конференции  «Козыбаевские  чтения-
2006». Т. 1. – Петропавловск, 2006.  
 
 
Караманова М.С., т.ғ.к., доцент 
 Бекзат Омар, 2 курс магистранты
 
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
 
 
М.ҚОЗЫБАЕВ ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ТАРИХТЫ ДӘУІРЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Кеңес  Одағы  ыдырағаннан  кейін  бұрынғы  кеңес  Республикалары  тарих  ғылымы 
өкілдерінің  өздерінің  отандық  тарихының  ғылыми  методологиялық  мәселелеріне  және 
зерттеу  әдістеріне  жаңа  тұрғыдан  қарау  үдерісі  басталды.  Кеңес  жылдары  идеологиялық 
өктемдіктің  салдарларынан  әбден  жапа  шеккен  ТМД  елдері  тарихшыларының  үлкен 
кемшілігі  тарихқа  деген  қияс  эмоционалдық  көзқарастың  жетегінде  кетті  [1].  Қазақстан 
тарихшылары әділдік үшін айта кету қажет ондай кемшіліктерден мейлінше ада болды. Бұл 
Қазақстан  тарихшылар  мектебінің  биік  деңгейін  көрсетсе  керек.  Сондай  өрелі 
тарихшыларымыздың бірі  М.Қ.Қозыбаев болды. Ғалым отандық тарих ғылымының барлық 
бағыттары  бойынша  белсенді  жұмыс  жасады.  Шағын  мақалада  олардың  барлығын  қамту 
мүмкін  емес.  Сондықтан  біз  оның  отандық  тарихты  дәуірлеу  мәселелеріне  қатысты 
пікірімізді білдіргіміз келеді.  
Адамзат  және  отандық  тарихтың  ең  өзекті  мәселелерінің  бірі  дәуірлеу  мәселесі. 
Сырттай  қарағанда  дәуірлеу  мәселесі  қарапайым  тоғышарлар  үшін  оңай  іс  болып  көрінуі 
мүмкін.  Өйткені  бұл  мәселеге  тарихшылардан  бөлек  басқа  да  қоғамдық  ғылымдарының 
өкілдері, тіпті техникалық мамандық иелері де ден қойып жүр. Әрине «әркімнің ғылымнан-
ақ бар таласы». Алайда әуесқойлар бірінші кезекте өзіңнің ұсынып отырған концепциясына 
кәсіби тарихшыларды иландыра білуі қажет. Осы тұрғыдан алғанда М.Қозыбаевтың отандық 
тарихты  дәуірлерге  бөлу  мәселесін  жаңаша  қолға  алуы  батылдық  еді.  Бұрынғы  кеңестік 
қарадүрсін  социологиялық  схемалардың  шеңберінен  бұлқынып  шығу,  стереотиптерді  бұза 
жару оңай емес. Айталық, маркстік евроцентристік формациялық парадигма көшпенді қазақ 
қоғамына  да  таңыла  салынды[2].  Оның  орнына  ғылыми  және  методолиялық  тұрғыдан  да 
жаңа дәуірлеу концепциясын ұсыну аса жауапті іс еді. Енді  М.Қабашұлы ұсынған отандық 
тарихты  дәуірлеуіне  нақты  тоқтала  кетсек.    Ғалым  отандық  тарихты  дәуірлеуді  9  кезеңге 
бөлген болатын. Олар:     
1)
 
адам баласы қазақ сахарасында пайда болып, өмір сүрген тайпалар белесі; 

52 
 
2)
 
сақ-ғұндар заманасы; 
3)
 
түркі тектес тайпалар дәурені; 
4)
 
қыпшақ белесі; 
5)
 
мұңғыл  үстемдігі; 
6)
 
қазақ хандықтары: халық, ұлттың қалыптасуы; 
7)
 
отаршылық бұғауында; 
8)
 
қазақ халқы кеңес империясының уысында; 
9)
 
қазақ халқы егеменді ел болған шағында. 
М.Қозыбаев  дәуірлеген  кезеңдерге  тоқтала  кетсек.  Бірден  көзге  түсетіні  автордың 
ойын  тиянақтаудағы  сонылығы,  сөз  саптауындағы  ұлттық  нақыш,  қазақ  тілінің  табиғатын 
терең ұғынуынан туындағын стильдік ерекшеліктері. «Адам баласы қазақ сахарасында пайда 
болып,  өмір  сүрген  тайпалар  белесі»,  «сақ-ғұндар  заманасы»,  «түркі  тектес  тайпалар 
дәурені»,  «қыпшақ  белесі»,«мұңғыл    үстемдігі»,  «қазақхандықтары:  халық,  ұлттың 
қалыптасуы», «отаршылық бұғауында», «қазақхалқы кеңес империясының уысында», «қазақ 
халқы  егеменді  ел  болған  шағында»  сөз  тіркестерінің  өзінен  қазақ  тілі  мен  ұғымы 
табиғатының иісі сезіліп тұрған жоқпа. Енді көрнекті ғалым сипаттаған әрбір кезеңге жеке-
жеке  тоқталсақ.  М.Қозыбаев  еліміздің  территориясында  адам  баласы  қашан  пайда  болып, 
өмір  сүрген  тайпалар  кезеңіне  тоқталсақ.  Авторхронолиялық  жағынан  ежелгі  адамдардың 
мекен  еткен  жерлерін  б.д.д  ХҮІІІ  ғасырдан  бастап  -ҮІІІ  ғасырға  дейін  алып  келеді  де 
мекендеген территориясын Карпат тауларынан бастап Алтай тауына дейін және Оңтүстігінде 
Тянь-Шаньға  дейінгі  аралықты  көрсетеді.Автордың  ойынша  біздің  жерімізде  өмір  сүрген 
тайпалардың  қазіргі  ата-салтымызға  ұқсас  өрнек  өнерін  қышқа,  тасқа  қалдырғандығын 
айтып, батыл болжам жасайды. 
Екінші  кезеңге  (белеске)  Б.д.д  ҮІІ-ІҮ  ғасырлар  аралығында  тарихи  сахнаға  шыққан 
сақ,  үйсін,  ғұн  тайпалары  дәуірін  жатқызады.  Автор  ғылыми  айналымда  бар  Қытай 
шежірелері  «Ханнама»,  «Тарихнама»  т.б.  деректерге  және  антик  жазушылары  қалдырған 
дәйектерге  сүйене  отырып  қазақ  тілінде  бар  лингвистикалық  материалдарды  жаңаша 
пайымдап  ғылыми  айналымға  қосады.  «Айталық,  кейбір  түркі  тектес  халықтар  –  қайсақ-
қазақ, саха аталуы, не болмаса арғын, қыпшақ, керей рулары ішінде «сақтоғалық», «Бессақ», 
«Сақұлы»,  «Борсақ»,  «Қарсақ»,  «Саха»,  «Сақ»  атын  қолданған  этникалық  тармақтар  сақ 
тайпасы атауынан осы күндерге жалғасып жеткен сақ этнонимінің жаңғырығы болса керек. 
Не болмаса қазақ бертінде үш жүз болып қалыптасқанда Ұлы жүзден өкілдік алған үйсінге –
«жалау», Орта жүзден арғынға – «көз», Кіші жүзде алшынға –«найза» таңбасының берілуі де 
қазақ еліне ұйтқы болған көне тайпалардың қадір-қасиеті ескерілгені күмән тудырмайды» [3, 
5-б]-  дейді  ғалым.  Бұдан  әрі  қарай  М.Қозыбаев  ақиық  ақын  М.Жұмабаевтың  «Пайғамбар» 
өлеңіндегі: 
Ерте күнде отты Күннен Гун туған, 
Отты Гуннан от боп ойнап мен туғам [4, 50-52-бб]. 
 
Түркі  тектес  тайпалар  белесін  негіздегенде  ғұлама  ғалым  негізінен  Шығыс 
деректеріне сүйене отырып әлем тарихындағы түріктердің алатын орнына тоқталады. Мұнан 
кейінгі  кезеңде  түркі  тектес  тайпалардың  қойнауынан  жекеленген  этностардың  қалыптасу 
кезеңін  бөліп  алады.  Моңғол  дәуіріне  тоқтала  кете,  «мұңғылдардың  қыпшақтарды  қатты 
қырғанына қарамастан, ен далада еркін өскен өжет, өрен далалықтардың этно-мәдени бірлігі, 
ғасырлар  бойы  қалыптасқан  қыпшақ  халқының  тұтастығы,  ата-тегінен  келе  жатқан 
қасиеттері  сақталады.  Жеті  атасына  дейін  қан  аралстырмай,  ата-баба  салтын,  дінін,  ділін, 
тілін,  сақтап  қалған  қыпшақ  елі  мұңғыл  шапқыншылығы  сынынан  да  өтіп,  мың  қырылып, 
мың бірінші рет тағы тірілді» [3,11-б]- деп атап көрсетеді.  
 
Моңғол  үстемдігінен  кейінгі  кезеңді  ғалым,  қазақ  халқының  қалыптасуы, 
мемлекеттінің гүлдену кезеңіне жатқызады. Автор мұнда негізінен қазақ шежірелеріне, ауыз 
әдебиетінің  деректеріне  сүйене  отырып  тұңғыш  рет  Алты  Алашты  құрайтын  халықтарды 
атап  көрсетеді  –  қазақ,  қарақалпақ,  ноғай,  башқұрт,  қырғыз,  татар.  Отарлау  бұғауында 
кезеңінде  ғалым  отандық  тарихтың  өте  күрделі  Қазақстанның  Ресейге  қосылуының 

53 
 
мәселелеріне тоқталады. Автордың ойынша, «орыс елі Қазақ елін 1731 жылдан емес, 1580-ші 
жылдардан  бастап  шапты.  Өйткені  Жармақ  жаулап  алған  Ібір-Сібір  жұртының  халқы 
негізінен  қыпшақ,  арғын,  қаңлы,  найман,  жалайырлардан  тұратын.  Олардың  бір  шеті  сол 
Ібір-Сібір жұртынан басталатын. Ал Көшімнің өзін орыс тарихшылары А.И.Левшин, Фишер, 
П.Небольсин қазақ деп таниды. Көшімнің баласы Қанай Сауранда патша болды. Жармақтан 
қашқан  Көшімхан  Қорғалжын  көлі,  Нұра  өзені  бойындағы  елді  паналады.  Ендеше,  қазақ 
елінің  Ресейлік  отарлық  бұғауға  іліге  бастағанына  400  жыл  болды»[5,  19-20-бб].  Мұнымен 
қоса  ғалым  1916  жылғы  ұлт-азаттық  қозғалысты  Ресей  топырағынан  туындатуға  қарсылық 
білдіреді.  «Шын  мәнінде,  ол  ғасырлар  бойғы ұлт-азаттық  күресінің жалғасы,  әрі  оның  биік 
шыңы болатын» [3, 16-б].  
Қазақ  халқы  совет  империясының  уысында  белесінде  ғалым  кеңес  жылдарындағы 
Қазақстан халқының жетістіктерін тізбелей келе қасіретін де дөп басады. Автордың ойынша 
1986  жылғы  желтоқсан  көтерілісі  «тек  Колбин  сияқты  кеңес  империясының  азғын,  озбыр, 
жебір, сауаты дүмбілез, алпауыт апайтөс әміршісіне ғана қарсы туған наразылық емес-ті. Ол 
Кеңестік  империяның  уысында  қалған  сорлы  халықтың  диктатураға,  орыстандыруға, 
полигондарға, лагерьлерге, экологиялық апатқа қарсы туған наразылығы болатын» [5, 22-б]. 
Сондай-ақ  «қазақ  елі  егемендік  алған  шағындағы»  кезең  зор  шабытпен  аталып  өтіп  қазақ 
халқының ғасырлар бойғы арман-аңсарының орындалуы ретінде алынады. Бұл қазақ халқы 
тарихының  өн  бойында  дайындалған  мүмкіндік  ретінде  қарастырылады.  Тұжыра  келгенде, 
көрнекті  ғалым  М.Қозыбаев  қазақ  халқы  кәсіби  тарих  ғылымының  қалыптасуында  орасан 
зор еңбек сіңірді. Қазақ халқының тарихын дәуірлеу тұжырымдамалары  бүгінгі таңда оның 
талантты  шәкірттері  Х.Әбжанов  пен  Т.Омарбеков  тарапынан  онан  сайын  дамытылып 
нақтылана түсуде. 
Үстіміздегі жылдың 16 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 
жыл толмақ.Бұл мемлекетіміз үшін ең негізгі мереке. Осы мерейлі мереке ғалым, қоғам және 
мемлекет  қайраткері,  тарих  ғылымының  докторы,  профессор,  Қазақстан  Республикасы 
Ұлттық  ғылым  академиясының  академигі  М.Қ.Қозыбаевтың  85  жасымен  тұспа-тұс  келіп 
отыр.  Еліміз  Тәуелсіздік  алғаннан  кейін  де  Манаш  Қабашұлы  көптеген  ғылыми  мұралар 
қалдырған белгілі тұлғаларымыздың бірі. 

жүктеу/скачать 2,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: