ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАРЫМ-

72 

 

72 

 

Сондықтан да болар бұл  мәселені  әртүрлі  ғылым саналады. Зерттеуге объект  қылып 

алғанда. Философия, филология, психология, педагогика, социология және т.б. 

Дегенмен,  әлеуметтік  ғылымда  қарым-қатынастың  алатын  орны  ерекше,  себебі,  бұл 

ғылымның объектісіде, пәніде, мақсатыда, міндетіде, мазмұныда, әдістері мен құралдары да 

тек  қана  адам.  Сондықтан  қарым-қатынас  бұл  ғылымда  ерекше  құнды.  Ал,  әлеуметтік 

жұмыста  қарым-қатынас  іс-әрекетіміздің  басты  тәсілі  (құралы)  осыған  қарай  (қарым-

қатынасқа)  басқару-ұйымдастыру  және  әлеуметтік  қызметкердің  жұмыс  сапасы  өлшенеді 

[2]. 

Спецификалық  субъект-объективтік  қатынаспен  байланыс  қарым-қатынастың 

әлеуметтік-практикалық  аспектісі  болып  табылады.  Яғни  әрбір  жеке  адамның  іс-әрекет 

объектісі де басқа бір адам. Бұл аспектісі (қарым-қатынастың). 

-

 

жеке бастың қалыптасуында да 

-

 

топтың қалыптастыруларында да. 

-

 

Коллективтің қалыптасуларында іс-әрекеттердің субъектісі ретінде қарым-қатынас. 

Қарым-қатынас  барысында  жеке  адамдардың  рациональдық,  эмоциональдық,  еріктік 

байланысуы көрінеді де ортақ сезім, көңілділік ой, көзқарастардың бірігуі өзара түсіністікке 

бірігуге итермелейді. 

Қарым-қатынасты  зерттеу  адам  баласы  дамуының  мәдинетін,  өркениетін  тарихи 

кезеңде  сәйкестіріп  зерттеу  деген  сөз.  Ол,  қазіргі  біздің  Қазақстан  Республикасы  қоғамда 

мейлінше  қажет  болып  отыр.  Себебі  тарихымызға  немқұрайлы  қарау,  мәдениет 

мұраларымызға қызығушылықпен, шын өркениеттілікті жарлығымен, шын мәдениеттілікті 

сезбеумен және т.б.міне, осы жұмыстардың ұйтқысы да ұйымдастырушысы да әлеуметтік 

саладағы қызметкерлер. Олардың прфессиональдық міндеттерді адамдармен қарым-қатынас 

жасау болып табылады [3]. 

Бұл  кезеңде  өтпелі  әлеуметтік  қызметкердің  іскерлігі,  білімділігі,  гуманизмі,  жеке 

адамдармен қарым-қатынас жасауы қоғамда ерекше орын алып отыр. 

Әлеуметтік жұмыстағы қарым-қатынасты шартты түрде 2 бөлікке бөлуге болады.  

Бірінші, белгілі бір қоғам өмір сүре алмайтын адам тіршілігі процесіндегі стихиялық 

қарым-қатынас. 

Екінші,  әлеуметтік  жұмыстағы  арнайы  мақсатпен  белгілі  ұйымдар,  жеке  адамдар 

арқылы іске асатын қарым-қатынас процесі. 

Әлеуметтік  жұмыстағы  арнайы  мақсаттағы  қарым-қатынас  жүйесі  төмендегі 

себептерге байланысты. 

-

 

Біріншіден, ықпалдық әмбебап сипаты; 

-

 

Екіншіден, арнайы мақсатқа негізделген қарым-қатынас адамның бүкіл іс-әрекетінде 

жүзеге асады; 

-

 

Үшіншіден, қарым-қатынастың әрекеттерінде шарттылығына байланысады; 

-

 

Төртіншіден,  тікелей  қарым-қатынастардың  арқасында  адамда  сендіруге,  диалогке 

баруға, әртүрлі көзқарастарды талқылауға мүмкіндік туғызады; 

-

 

Бесіншіден, кейінгі жылдардағы зерттеулер мен тәжірибелер, әлі де әлеуметтік салада 

қызмет жасайтындардың қарым-қатынас мәдениетінің төмендегісін көрсетіп отыр. 

Сонымен,  қарым-қатынас  процесс  екі  бағытта  қарастырылып  жүр.  Тікелей  және 

жанама,  мұнда  адамның-өзімен  емес,  оның  рухани  және  материалдық  іс-әрекетімен 

байланысады.  

А)  тікелей  қарым-қатынас  адамдар  арасындағы  контактіге  эмоциональдық  ықпал 

жасап, аз контактілі топтардың бірігуіне, нығаюына әсер етеді, ал жанама қарым-қатынаста 

адам  баласы  мәдениетін  меңгеру  барысында  жеке  бастың  қалыптасу  негізі 

қамтамасыздандырылады. 

Б) жанама қарым-қатынас үлкен әлеуметтік қауымдардың ұйымдасуына ықпал етеді. 

Өйткені  адамдар  арасындағы  қарым-қатынас  контактісін  туғызу  мүмкін  емес  болған 

жағдайда [4]. 

73 

 

73 

 

Кез-келген формадағы қарым-қатынастың дәнекерлеушісі адамның рухани іс-әрекеті, 

идеялары, құндылықтар,сезімдер, материалдық заттар-бұлар адам тіршілігінің объектісі мен 

адам  тәжірибелері.  Профессор  П.Р.Якобсон,  адамдарды  белгілі  бір  мақсатпен  бір-бірімен 

қарым-қатынас жасауға итермелейтін себептерді, шартты түрде үш тиіпке бөледі.  

1.

 

Қоғамдық  функцияны  орындау  үшін  бірігіп  жұмыс  жасаудағы  байланыс 

(іскерлік қарым - қатынас). 

2.

 

Адамдардың  өмірлік  қойылымын  өзгертуге  байланысты  жеке  басқа  немесе 

топқа ықпал ететін әрекетін немесе қылығын дұрыс жолға бұру үшін жасалынған байланыс. 

3.

 

Көңіл-күйі қажетін өтеуге байланысты қарым-қатынас жасау, яғни екінші бір 

адамнан ниет-ықыласын аударуды қажетсінуге байланысты.  

Мысалы, әлеуметтік жұмыс барысында нақтылы бір адаммен қарым-қатынас үстінде 

осы тиіптердің үшеуінде қолдануы мүмкін. 

Сонымен  қарым-қатынас  әлеуметтік  жұмыстардың  аса  маңызды  технологиялық 

инструменті.  Ал  оның  құралдары  ретінде:  ауызша  сөз,  паралингвистикалық  жүйе  (жест, 

мимика және т.б.) өзара түсіністік сөздің функциясы негізінде қабылдау барысында жүреді. 

Сөздің функциялары: 

-

 

Хабарлау 

-

 

Коммуникативтік 

-

 

Бейнелі, мәнерлі сөз, түрткі, ізденіс сөздер 

Демек, қарым-қатынастың негізгі функциясы не? 

Олар: 

-

 

Ақпараттық 

-

 

Саяси 

-

 

Адамгершілік-әрекеттік 

-

 

Катализатор ретіндегі әлеуметтік қорғау 

Катализатор (шапшаңдау немесе баяулаулық) функциясы мыналардан көрінеді: 

-

 

 Түзеу, толықтыру 

-

 

Үйрену, бейімделу 

-

 

Мақсатқа жету , қосындылау, шығару, табу. 

Сонымен,  әлеуметтік  саладағы  қызметкердің  іс-әрекет  мазмұны,  мен  міндеттері 

адамдар мен қарым-қатынас барысында мыналардан құралады: 

-

 

Жеке адамдарға көрсететін көмек (әлеуметтік, экологиялық, рухани т.б.) 

-

 

Әртүрлі қиындықтардан қолдау, ақтап, түзеу; 

-

 

Заңға сәйкес қорғансыздарды қорғау: 

-

 

Әрбір клиенттің әлеуметтік тұрғыдан өзін-өзі қорғауына ықпал ету. 

-

 

Әлеуметтік қорғаудың кез-келген құралдары мен жолдарын пайдалану. 

Міне,  осы  міндеттерді  іске  асыру,  әрбір  қызметкердің  өз  ісінің  профессионалдық 

дәрежесінде төмендегі борыштарды білу керек: 

-

 

Жұмыс жағдайына қажетті жағдай жасау; 

-

 

Келген адамға және өзіне кері әсер ететін сезімдерді байқап, оны болдырмау 

-

 

Клиенттердің  жеке  ерекшеліктерін,  ұлттық,  әлеуметтік  және  мәдени-тарихи 

ерекшеліктерін зерттеп-біліп, есепке алу керек. 

Қатынас барысындағы араздықты, дұшпандықты, келіспеушілікті білу керек. 

-

 

Кәрілер  мен  ауру-сырқаулықтың  салдарынан  көмекке  мұқтаждарға  қол  ұшын  беру 

керек. 

-

 

Адамдар  мінез-құлқы  мен  өзара  қарым-қатынастарын  байқап,  оны  түсініп,  талдау 

жасау керек. 

-

 

Ауызша сөздей немесе жазбаша қарым-қатынас жасау керек. 

-

 

Әртүрлі жағдайда интервью алу, радио, телевидение арқылы байланыс жасау керек. 

Осы айтылғандардың барлығына сөз жоқ қажетті білік дағды керек.  

Олар мыналар: 

-

 

Белгілі мақсатпен түсініп тыңдай білу 

74 

 

74 

 

-

 

Жағдайды талдап оны бағалауға қажетті информации мен фактіні таңдау 

-

 

Қарым-қатынас туғызып оны жетілдіре білу 

-

 

Әртүрлі диагностикалық әдістермен клиенттің мінез-құлқын байқап, талдай білу. 

-

 

Қамқорлықтағы адамның сезіміне кіре білу  

-

 

Қиын проблемалардағы көңіл-күй бағытымен талқылай білу  

-

 

Араздасушы адам мен топтардың қарым-қатынастарын реттеуге араласу 

-

 

Зерттеу жүргізіп, қорыта білу 

-

 

Қамқорлықсыз өз проблемасын шешуге белсендіре білу 

Екінші  айтатын  мәселе,  әрбір  әлеуметтік  қызметкер  тәжірибелі  психолог,  дарынды 

педагог болуы міндетті. 

Әрине  клиентпен  қарым-қатынас  нәтижелі  болу  үшін  теңділік  байланыс  жасауға 

алдын-ала және кейінгі мұқият дайындық керек, ол үшін. 

-

 

Контакт  жасауға  дайындық  (келешек  сөйлесетін  адамның  психологиялық 

ерекшелігін ескеріп проблеманы жақсылап түсініп алу керек); 

-

 

Тікелей  контакт  жасау  (әңгіменің  жоспарын  сақтай  отырып  негізгі  мақсатты 

ұмытпау); 

-

 

Тікелей контактінің нәтижесіне баға беру (теріс нәтиже, әрі қарай не істеу керек т.б.); 

-

 

Қарым-қатынас  жасайтын  адамға  өзінің  осы  проблеманы  шын  берілгендігі 

инабаттылықпен, сеніммен көрсете білу керек. 

Іскерлік қарым-қатынасқа қойылатын талаптар: 

1.

 

Клиенттің сөзімен ойына мейлінше зейін қою керек; 

2.

 

Клиентпен келіспеген жағдайда сыпайы, әдепті тактиканы сақтай білу керек; 

3.

 

Кесіп тастаудан сақ болу керек; 

4.

 

Сөйлеген сөздің ортасында қандай пікір барын білу керек; 

5.

 

Өз пікіріңізді анық, жай, нақтылы бере білу керек; 

6.

 

Әңгіме барысында да мінезіңде сыпайгершілік болу керек. 

Ал егер, іскерлік қарым-қатынастың этикалық аспектісін алсақ, ол «этика кодексі» мен 

анықталады. 

Кодексте не делінген: 

1)

 

Жеке басыңның мінез-құлқы үлгі болу керек 

2)

 

Клиенттің жеке өмір тіршілігін силап, оны жамандамау керек 

3)

 

Ұжым мүшелерімен қарым-қатынаста силампаз, кішіпейіл болу керек 

4)

 

Жұмыс  барысында  моральдік  нормаларды  сақтап,  өз  мамандығының 

құндылығын жоғалтпау керек 

5)

 

Өз мамандығының арқылы қоршаған ортаға қызмет жасау керек 

Қорыта келе «Әлеуметтік жұмыс дегеніміз – көп мағналы кәсіби-қоғамдық іс-әрекет, 

яғни, көмекті қажет ететін адамдарға қол ұшын беріп, олардың шығармашылық, өнегелік, 

интелектуалдық мүмкіншіліктерін жіне қасиеттерін жүзеге асыру». 

А)  Әлеуметтік  қарым-қатынастірі  эмоционалдық-адамгершілік  негіздегі  әлеуметтік 

жұмыстардың негізі 

Б)  Әлеуметтік  қарым-қатынас-барлық  әлеуметтік  жұмыстардың  түрлері,  формалары 

мен әдістерінің топтастырылған қасиеттері. 

В) Әлеуметтік қарым-қатынас: 

- Қызметкерлердің жеке басының әрі қарай жетілуіне мүмкіндік жасайды  

- Басқа адамға нәтижелі ықпал жасауға мүмкіндік береді 

- Топтар да, ұжымдарға адамгершілік-психологиялық атмосфера туғызады 

-  Қоғамдағы  әлеуметтік  шиленістерді  болдырмай,  тұрақтылықты  сақтауға  мүмкіндік 

береді. 

 

Қолданылған әдебиетер тізімі 

1.

 

Антология социальной работы: в 5т. (сост. М.В.Фирсов). – М., 1995  

75 

 

75 

 

2.

 

Медведева  Г.  П.  Этика  социальной  работы:  Учеб.  пособие  для  студ.  высш.  учеб, 

заведений. — М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1999.—208с 

 

3.

 

Панов  а.М.  Социальная  работа  как  наука,  вид  профессиональной  деятельности  и 

специальность в системе высшего образования //Российский журнал  социальной работы. – 

1995. -№1. 

4.

 

Социальные ориентиры изменяющегося общества: Сб.статей РАН. – М., 1993 

 

 

БАҒЫНЫҢҚЫ КОМПОНЕНТІ ШАРТТЫ РАЙ ФОРМАСЫНА АЯҚТАЛҒАН 

ТОЛЫМСЫЗ САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМДЕР 

 

Бимаганова Салтанат Маратовна 

«№ 85 ЖББОМ» КММ 

 

Шартты рай – етістік райлары ішінде синтаксистік функциялары тұрақтылардың бірі. Ол 

қашанда  сөйлемнің  баяндауыш  қызметін  атқарады.  Нақтырақ  айтқанда,  кез-келген 

сөйлемнің  емес,  сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  бағыныңқы  компонентінің  баяндауышы 

болады.  Бұл  функцияда  ол  жіктеліп  те,  жіктелмей  де  қолдана  береді.  Шартты  райға 

жалғанатын  жіктік  жалғауы  да  баяндауыш  жалғауы  болып  табылады,  бірақ  баяндауыш 

жалғауында болатын қасиет – тиянақтылық болмайды. 

Қазіргі  шартты  рай  тұлғасының  о  бастағы  толық  түрі  –  сар\сер.  Бұл  тұлға  тілдің  ішкі 

даму  заңдылығына  байланысты  ықшамдалып,  фонетикалық  өзгерістерге  ұшыраған. 

Түрікмен тілдерінде –се, ойрат, алтай тілдерінде –за\-зе, твин тілінде шарттылық форма –сы\-

си, -зы\зи формаларының қайталанып келуі арқылы беріледі, якут тілінде – тар\тер, -дар\дер 

– тарихи жақтан бұрынғы –сар\сер формасы [2.44]. 

Зерттеушілер  шартты  райдан  жасалған  құрмалас  сөйлемдерге  ертеден  назар  аударған. 

Бірақ  шартты  бағыныңқылы  сабақтас  сөйлем  жасаудың  өнімді  тәсілі  ретінде  ғана 

көрсетіледі.  Т.Қордабаевтың  сөзімен  айтсақ:  «Бұрын-соңды  шыққан  лингвистикалық 

әдебиеттерде  шартты  рай  арқылы  жасалатын  сабақтас  құрмалас  шартты  немесе  мезгіл 

бағыныңқылы сабақтас сөйлемге ғана жатқызылады. Бірақ әдеби тіліміздің фактілері шартты 

рай арқылы жасалатын құрмалас сөйлем компоненттерінің мағыналық қатынастары алуан 

түрлі  екендігі,  шарттылық  қатынас  пен  мезгілдік  қатынас  олардың  ұшан-теңіз 

мағыналарының бір түрі ғана екендігін байқатады» [4.104]. 

Ол келіссе, мына екеуің алдымен кетесің. 

Мемлекет қаншалықты осал болса, бекіністері де соншалықты көп болатын әдеті.  

Ауыл  адамдарының  көпшілігі  садагерлер  маңына  топталса,  енді  бір  бөлегі  елшілерді 

қоршап алыпты. 

Ол сәлем беріп үйге кірсе, кең үйдің іші лық толы кісі екен. 

Құрмаласқа  тән  төрт  белгі  арқылы  мысалға  алынған  сөйлемдердің  бір  сыңары  – 

бағыныңқы, екінші сыңары – басыңқы компоненттен тұрған сабақтас құрмалас сөйлемдер 

екенін  байқаймыз.  Алғашқы  компонент  баяндауыштарына  –са\-се  шартты  рай 

жұрнақтарының  бірі  жалғанып,  тиянақсыз  тұлғада  тұр.  Айырмашылық  -  мағыналық 

түрлерінде  ғана.  1-мысал  –  шарттылық  қатынасты,  2-мысал  –  салыстырмалы  мағынаны 

білдіреді.  3-сөйлем  –  мезгілдіс-ыңғайлас  бағыныңқылы  сабақтас  құрмалас  сөйлем.  4-

сөйлемде бірінші компонент екіншідегі әрекеттің болған мезгілін білдіріп тұр. 

Сөйлем ішінде болатын бастауыш кейде арнайы айтыла бермейді, алайда оның бар екені 

баяндауыштың жіктік жалғау формасы арқылы белгілі болып тұрады. Мұндай заңдылық тек 

сабақтаста шартты рай тұлғасы арқылы жасалған бағыныңқыларға тән. Сондықтан қимыл 

иесін оңай білуге болады. Мысалы: 

Бір күні даладан кірсем, Дүрия домбыраға қосып, баяулатып, жаңағы әнді айтып отыр 

екен. 

76 

 

76 

 

Тірі болсаң, мен сені оқытуға барымды салармын-ау. 

Қазір көшедегі елге көз салсаңыз, төңірегіңіз түгел көгеріп шалынады. 

Көнбесе, ата-анаң сен үшін ат кекілін кесуге бар. 

Айып етпесеңіздер, біз соны естісек дейміз. 

Бұл  мысалдардың  бәрінде    бағыныңқы  сыңардың  субъектілері  жасырын  тұр.  Әр 

бағыныңқы компонент баяндауыштары шартты райдан жасалған. Яғни берілген сөйлемдер - 

бағыныңқы  компоненті  шартты  рай  формасына  аяқталған  толымсыз  сабақтас  құрмалас 

сөйлемдер.  Мұндағы  бірінші  айырмашылық  –  мағыналық  түрлерінде.  Бірінші,  үшінші 

сөйлемдер  –  мезгілдік,  қалған  сөйлемдер  шарттылық  мағынаны  білдіріп  тұр.    Екінші 

айырмашылық  –  шартты  райдың  әр  жақта  жіктеле  айтылып  тұруында.  Мәселен,  бірінші 

сөйлемнің бағыныңқы компонент баяндауышы бірінші жақта тұр. Сонымен шартты райдың 

жіктік жалғауын тікелей қабылдайтындығын ескере отырып, оны баяндауыштарына қарай 

тауып аламыз.  Сонда берілген сөйлемдерді мына тұрғыда оқи аламыз: 

Мен бір күні  даладан кірсем, Дүрия домбыраға қосып, баяулатып, жаңағы әнді  айтып 

отыр екен. 

Сен тірі болсаң, мен сені оқытуға барымды салармын-ау. 

Сіздер айып етпесеңіздер, біз соны естісек деп едік. 

Қалған мысалдар да дәл осы сипатта. 

Т.Қордабаев  «Қазақ  тіліндегі  құрмалас  сөйлемдер  синтаксисі»  еңбегінде  шартты  рай 

арқылы  құрмаласатын  сабақтас  сөйлемдер  компоненттерінің  бір-бірімен  мағыналық 

қатынастарына  қарай  шарттылық,  мезгілдік,  қарсылықты,  түсіндірмелі,  салыстырмалы, 

кезектес болып келетіндігіне мысалдар арқылы тоқталған. Алайда, кейбір мысалдар көңілде 

күмән туғызады. Мысалы: 

Кәрі  әже  байғұс  күзден  бері  байлар  үшін  малма  сапсыса,  енді  Қаражан  бәйбішенің 

тапсыруымен жіп иіріп, шүйке түтіп, арқан-жіп есуге кіріскен. 

Ғалым:  «Бұл  сөйлем  әрекеттің  кезектесіп  болғанын  білдіреді»,-дей  келіп,  сабақтас 

құрмалас сөйлемге жатқызады [4.106].  

Бірақ  мұндағы  іс-әрекет  иесі  –  біреу  ғана,  яғни,  малма  сапситын  да,  жіп  иіріп,  шүйке 

түтіп,  арқан-жіп  есетін  де  –  кәрі  әже.  Ендеше,  бұл  сөйлем  сабақтас  құрмалас  сөйлемге 

жатпайды.    Ойымызды  нақтылай  түсу  үшін,  өз  тарапымыздан  келтірілген  мысалдарды 

салыстырып көрелік. 

Жақыпқа жауықса, олар жағалап кеп тағы Жігітекті жентектейді. 

Басын көтеріп қараса, камерада одан басқа үш адам жатыр. 

Алдымен  бірінші  мысалға  назар  аударайық.  Бұл  тектес  сөйлемдерді  ғалым  Қ.Есенов 

күрделенген  сөйлемдерге  жатқызды,  әрі  күрделенген  сөйлемдер  –  жай  және  құрмалас 

сөйлемдердің аралығындағы өз алдына ерекше синтаксистік категория екенін белгілеп берді.  

Ғалымның  пікірінше,  сабақтас  құрмаластың  алдыңғы  бөлігі  тиянақсыз  тұлғада  тұрғанда, 

бастауышы  қатар  айтылмаса,  сөйлемдік  дәрежеге  жете  алмай,  соңғы  басыңқы  бөліктің 

қосымша ой-информация беретін тәуелді конструкциясы ретінде ғана қалады [3.8]. 

Олай болса, алғашқы мысалымыз күрделенген жай сөйлемдер қатарынан орын алады. 

Ал екінші сөйлем жасалу жолы, сыртқы құрылысы жағынан бірінші сөйлемге ұқсайды. 

Бірақ  сыртқы  ұқсастығына  қарап,  күрделенген  сөйлемге  жатқызуға  болмайды.    Себебі, 

бағыныңқы  компоненттің  өз  алдына  субъект-предикаты  бар.  Тек  бағыныңқы  компонент 

баяндауышының субъектісі жасырын тұр.  

Осы  мәселеге  байланысты  Қ  Есенов:  «Бастауышы  арнайы  айтылмайтын  сабақтас 

сөйлемдер әдеби тілімізде үйреншікке айналған. Бұлар, түптеп келгенде, бастауышы арнайы 

айтылатын  сабақтас  сөйлемдермен  бірдей  қаралады.  Айырмашылығы  –  алдыңғыларында 

бастауыш  сөздерінің  көрінбей  тұруында  ғана.  Алайда  олар  сабақтас  құрмаластың 

баяндауыштары арқылы жоқталмай тұрады», - деп көрсетеді [1.109].  

Дәлел үшін бірер мысал: 

Шын өкінсең, әлі де жол кесіліп қалған жоқ. 

Ұлыңның еркелігін сен кешсең, мен сенің сәбилігіңді кешемін. 

77 

 

77 

 

Мысалдың  біріншісі  –  бағыныңқы  компоненті  шартты  райдан  жасалған  толымсыз 

сабақтас  құрмалас  та,  екіншісі  –  шартты  бағыныңқылы  сабақтас  құрмалас  сөйлем. 

Айырмашылық  –  1-сөйлемде  бастауыштың  көрінбей  тұруында  ғана.  Алайда  ол  сабақтас 

құрмаластың  баяндауышы  арқылы  жоқталмай  тұр.  Ендеше,  талданған  мысалдар  негізінде 

ғалым Қ.Есеновтың пікірімен келісуге болады.   

 

жүктеу/скачать 13,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: