Рухани алмасу арналары

ХІХ ғасырдың 60-жылдарының ортасында Қазақстанға 
Орталық Ресейден шаруаларды жаппай аударта бастады. 
Патша   өкіметі   осыған   байланысты   арнайы   “Заң 
Ережелерін”   бекітіп,   көшпелі   қазақтардың   бұрыннан 
қоныстанып   келе   жатқан   жерлерін   мемлекет   меншігіндегі 
жер   деп   таныды.   Қоныс   аударушы   орыс   шаруаларына 
қазақтың кең байтақ даласының ең шұрайлы жерлері кесіп 
берілді. Және ол заң жүзінде бекітіліп, жер келімсектерінің 
толық   жеке   меншігіне   өтті.   Сөйтіп,   патша   өкіметі     қазақ 
даласында  орыстандыру саясатын жүргізе бастады. Ғасыр 
аяғында қоныс аударушылардың саны күрт өсіп, үдей түсті.
Жер   мәселесіне   байланысты   таптық   қайшылықтар 
шиеленісе   түсті.   Жайылымдық   жерлері   тарыла   бастаған 
қазақтың   бай-болыстары   кедейлердің   егін   егіп,   жаз 
жайлайтын   жерлерін   тартып   алды.   Осыған   байланысты 
шаруалар   наразылық   білдіріп,   өкімет   орындарына   шағым 
жасап   отырды.     Оның   үстіне   ауыл   еңбекшілері   патша 
өкіметі тарапынан да, өз қанаушылары тарапынан да ауыр 
езгі көрді.
Бір   сөзбен   айтқанда,   ХІХ   ғасырдың   аяғы   мен   ХХ 
ғасырдың   басы     кезі  қазақ  халқының   тарихындағы   ең   бір 
елеулі кезең болды. Бұл – Ресейде революция дауылдары 
өршіген,   халықтың   басына   сан   қилы   сынақтар   түскен   кез 
еді. Ресейдегі әлеуметтік жаңарулар мен өзгерістердің, ірі-
ірі   оқиғалардың   жаңғырығы   қазақ   даласына   жетіп   жатты. 
Бұл сол кездегі қазақ әдебиетінде   де терең көрініс тапты. 
Сол   себепті   де   бұны   сол   тұстағы   тарихи-әлеуметтік 
жағдайлармен тығыз байланыста алып қараған жөн.
ХІХ   ғасырдың   екінші   жартысынан   бастап,   қазақ 
даласының   экономикасы   мен   шаруашылығы   ғана   емес, 
мәдениеті   мен   әдебиеті   де   жедел   өркендей   бастады. 
Халықтың сана-сезімі оянып, жаңалыкқа кұштарлық күшейе 
түсті. Елдің оқу, білімге ынтасы артты. Елді мекендерде оқу-
ағарту ісі жанданып, мектептер ашыла бастады. Егер  XIX 
ғасырдың   аяқ   кезінде   қазақ   жерінде   ондаған   ғана   орыс-
қазақ мектебі болса, жаңа ғасырдың басында жалпы білім 
беретін оқу орындарының саны бес жүзге жетті.
54

Қазан   төңкерісіне   дейін   қазақ   арасында   оқу-ағарту 
жұмысы   екі   түрлі   бағытта   жүргізілді:   бірі   -   мұсылманша, 
екіншісі   -   орысша.   Діни-мұсылманша   оқу   қазақ   елінде 
бұрыннан,   тіпті,   Қазақстан   Ресейге   қосылмай   тұрған 
кезінде-ақ   бар   болатын.   Екі   дәуір   аралығында,   яғни  XIX 
ғасырдың ақыры мен  XX  ғасырдың басынан бастап жаңа, 
төте   оқу   -   усуни-жәдит   оқуы   шығуына   байланысты,   қазақ 
арасында   ескіше   оқу   Бұқара,   Самарқан   жалындағы 
мұсылманша оқудың үлгісі бойынша жүргізілді.
Осы кезде Қазақстанда баспасөз ісі де қолға алынып, 
жандана   бастады.  XIX  ғасырда   қазақ   тілінде   тек   бір   ғана 
газет /"Дала уалаятының газеті"/ шығып тұрған болса,  XX 
ғасырдың алғашқы жылдарында қазақ тілінде алты газет-
журнал   шықты.   Сондай-ақ,   қазақ   тілінде  XIX  ғасырда 
небары 100 шақты кітап басылса,  XX  ғасырдың басында /
1900-1917 жылдары/ 300-ге жуық кітап басылды. Бірақ бұл 
дерек   нақты   емес.   Өйткені   бұған   кейін   ақталып   жатқан 
ақтаңдақтар   аталған   көптеген   арыстарымыздың   еңбектері 
енбеген   еді.  Сол  кітаптардың  жартысына жуығы   қазақтың 
сол кездегі ақын-жазушыларының күнделікті тақырыпқа, сол 
заман тақырыбына арнап жазған төл шығармалары:  өлең 
жинақтары, дастан-поэмалар, әңгіме, романдар еді.
Міне,   қазақ   қоғамы   үшін   осындай   үлкенді-кішілі 
оқиғалар   мен   өзгерістерге   толы   кезеңде   дүниеге   келген 
халқымыздың   біртуар   ұлдарының   бірі   –   Мәшһүр   Жүсіп 
Көпеев болды.
Көшпелі   сахара   қазақтары   көрген   теңсіздік, 
әділетсіздік,
 
зорлық-зомбылық
 
Мәшһүр
 
Жүсіп 
туындыларынан   айрықша   орын   алды.   Оның 
шығармаларынан   қазақ   халқының   өткен   кезеңдегі   өмірін, 
арманын,   күйініш-сүйінішін,   қайғы-қасіретін   көреміз.   Ол 
халықтың ғылым-білімнен   шет қалмауын, өнерлі болуын, 
алдыңғы қатарлы ел болуын тіледі. Патша саясатының қара 
халық   басына   аздап   төндірген   ауыртпалықты   жақтарын 
әшкерелейді.
Талай   жердің   дәмін   татып,   озық   елдердің 
жетістіктеріне   қаныққан,   әрі   қазақтың   тұрмыс-тіршілігінен 
55

аса хабардар Мәшһүр өз елінің мәдениетті де, өркениетті 
ел болуын армандады. Және осы жолда белді бекем буып, 
“дос   жылата   айтады,   дұшпан   күлдіре   айтады”   деген 
бұрынғының   сөзі   бар”,   -   дей   отырып,   батыл   да   бекем 
ойларға барады.
Замана сипатын  мейлінше шынайы таныту кез-келген 
ақын-жазушының үлесіне тие бермейді. Ал, М.Ж.Көпеев ірі 
қадам   иесі   ретінде   өз   қабілет-қарымына     қарай   дәуір 
тынысына  үн  қата  білді.  Қоғамдағы  нақты  жағдайлар  мен 
өзгерістерді   көзімен   көріп,   жүрегімен   сезінген   ақын   ғасыр 
басындағы   дүрбелеңі   мол   кезеңде   туған   халқының 
көкейкесті мұң-мұқтажын жыр етті.
Өзі   өмір   сүрген   дәуірдің   шынайы   сыр-сипатын 
суреттей   білген   жазушылардың   бірі   –   Мәшһүр   Жүсіп 
Көпеев.   1907   жылы   Қазан   қаласында   Хұсайыновтар 
баспахансынан   оның “Сарыарқаның  кімдікі екендігі”, “Хал-
ахуал”,   “Тіршілікте   көп   жасағандықтан   көрген   бір 
тамашамыз”   деген   үш   кітабы   жарық   көрді.   Бұл 
шығармаларында ол өзінің саяси-әлеуметтік көзқарастарын 
білдіреді.
Жалпы,   1905-1906   жыддары   -   М.Ж.Көпеев 
шығармашылығының   идеялық   жағынан   тереңдей   түскен 
дәуірі. Бұл жылдары жазған шығармалары тегісінен қазақ 
халқының   бостандық,   саяси-экономикалық   праволарымен 
байланысты болып келеді.
Жазбагер   "Сарыарқаның   кімдікі   екендігі"   атты 
еңбегінде   қазақтың   жер-суынан   айрылып,   патшаның 
отаршылық талауына түскенін жазады. Алдымен қазақтың 
кең жер, ата-қонысы жайында, бұдан ары 500-600 жылғы 
қазақ   тарихынан   әңгіме   қозғайды.   Сарыарқа   -   қазақтың 
ноғайлы   заманынан   бері   қарай   мекендеп,   туып-өсіп   келе 
жатқан   жері,   Арқадағы   жер   аттарының   аталу   тарихын 
"Қозы-Көрпеш-Баян сұлу" жырымен байланыстырады. Бұл 
жер   -   Қытайдың,   Жоңғар   қалмақтарын   Орта   Азия 
хандығының шабылуынан сан рет қорғап алып қалған осы 
жер үшін қазақ халқы, оның талай ерлері, талай батырлары 
қанын төгіп еді дейді: "Бұл қазақ иесіз жатқан жерге текке 
56

ие болған жоқ. "Ақ найзаның ұшымен, ақбілектің күшімен" - 
кешегі   Қара   керей   Қабанбай,   Қанжығалы   Бөгенбай, 
Қаздауысты   Қазыбек,   Шақшақұлы   Жәнібек   замандарында 
жаннан   кешіп,   сусын   орнына   қызыл   қан   ішіп,   жаудай 
алысып,жатпай   салысып,   күні-түні   алысьш,   қара   қанға 
батысып, шыбын жанын нысанаға байлап, не маңғаз жау 
жолында оққа ұшып, өліп, сөйтіп алған жері еді.
Ата-бабамыз не үшін қырылды? Кейінгі үрім-бұтағына 
жер-су   алып   беремін   деп   қырылды.   Жалғыз   менің   ата-
бабам емес, жер-суға таласып көп қазақ қырғын тапты. Сол 
себепті бұл Сарыарқа біздің қазаққа атасының құны болып, 
олжа болып еді" [2. 5-6].
“Сөйтіп,   ата-бабамыз   қан   төгіп   алған   Сарыарқа 
таланып жатыр, патша оны тартып алып, переселендерге 
беріп жатыр” – деп, Мәшһүр Жүсіп   қатты күйінеді. Мұнан 
кейін   ол   қазақ   халқының   Ресей   патшасының   қол   астына 
қарау тарихына тоқталады. Қазақстан Ресей патшалығына 
қараған кездегі халықтың Сарыарқа үшін қалай күрескенін 
айтады.   Патшаның   қол   астана   қарамай,   жерді   қонысты, 
аман   сақтау   жөнінде   басшылық   еткендер   Кенесары, 
Наурызбай   еді.   Олар   халықты   патшаға   бағынба   деп 
үгіттейді.
Мәшһүр   өзінің   шығармаларында:   “Кенесары, 
Наурызбайдың бұл сөзін қазақтың сатқынды феодалдары 
қостамады,   шоң   билер,   жұртты   ноқталағандай   патшаға 
бағындыруға кірісті. Сарыарқаның ең шұрайлары кіндіктері 
Баянауыл, Көкшетау сияқты жерлерге қала салуға ұлықсат 
берді. Сөйтіп, сонан бері Сарыарқа талауға түсті. Міне, осы 
күні қазақ халқы сол кең жерінің оннан біріне ие бола алмай 
отыр, күн сайын кедейленіп бара жатыр. Оның үсітіне елді 
ұлықтар   болыстар,   ауылнайлар   талап,   зорлап   қырып 
барады” [3. 3] деп күйіне жазады. 
Мәшһүр   Жүсіп   Қазақстандағы   жер   мәселесін,   қазақ 
халқын   қоныстан   қысым   көру   мәселесін   кең   тарихи 
проблема етіп көрсетеді. Бұл мәселенің халықтың азаттық, 
отан,   ел   үшін   күресімен   байланысты,   күнбе-күнгі 
тіршілігімен   байланысты,   саяси   ұлттық   теңсіздігімен 
57

байланысты  проблема екенін  баяндайды. ХІХ ғасырдың /
30-40 жылдарында болған/ Кенесары, Наурызбай бастаған 
қазақ халқының патшаға қарсы көтерілісі өзінің тәуелсіздігі, 
жері, Отаны үшін күрес екенін ашық айтады.
Сөйтіп,   ол   халықтың   шұрайлы   жерінен,   мал   өрісінен 
айрылған,   ел   ішінен   береке-бірліктің   кеткенін, 
чиновниктердің қала салып егін еккенін ашына айтады. Сол 
кездегі жер ауьш келгендермен бірге, қазақ тұрмысына көп 
жаңалықтың енгенін, атап айтқанда, ел ішінде егін салу, бір 
жерге тұрақтанып отыру, газет-журнал шығару, оқу-ағарту 
мен   мәдени   істердің   көпшілік   қауымға   бірте-бірте   тарай 
бастағанын   ашық   жазды.   Оның   бұл   пікірінен   сол   кездегі 
жұрттың   тұрмыс   жайы,   жер   атаулары   елдің   ішкі-сыртқы 
жағдайы   көрінеді.   Сонымен   қатар,   Мәшһүр   Жүсіптің 
топонимия,   этнография   туралы   дәлелді   де   дәйекті 
толғамдары да ауыз тұншығарлық. Мәселен, "Сарыарқаның 
күн шығыс жағында ашық намаз оқылатұғын құбылаға төрі 
тура   келген   тас   қорғандар   бар.   Ол   ноғайлының   қалмақ 
қамаған күндіз намаз оқу үшін тастан жасаған қорғаны екен 
деп айтысады. Сарыарқада жары терең, суы аз өзендер - 
бұл замандағы - ноғайлардың егін салу үшін қазған арығы 
екен»   [4.3]   деп   ой   екшеуі   шындыққа   саяды.   Осы   сияқты 
жазушының тағы бір қызғылықты дерегі мынадай: "Қалмақ 
деген   жұрт   елген   кісісін   қойдың   бір   санымен,   бір   құмыра 
сумен далаға апарып тастайды екен.
Сол басындағы тамақтарын ақ ит келіп жеген болса, 
"Иманды болды, пейішке барады", - деп біледі екен, қара ит 
келіп жесе, "Имансыз болды, дозаққа барады", - деп біледі 
екен. Жаназасы сол - қалмақ тасқа табынады, кісі басы не 
бір-бір   тасы болады, сол тастармен бастырып үйіп кетеді 
екен.   Сарыарқадағы   “Оба”   дейтұғын   үйілген   көп   тас 
қалмақтардың өлгеніне шығарған жаназасы екен… Бағызы 
бір қадірлісіне адам суреті сықылдандырып сынтас қояды 
екен.   Қай   жерде   болса   да,   күйген   кірпіштен   жасалып, 
жермен жер болып кеткен кірпіштер – ноғайлардың моласы, 
тастан үйілген обалар – қалмақтардың обасы..” [5. 9.].
58

Бір   сөзбен   айтқанда,   жазбагердің   жер-су   аттарына 
байланысты   ой-толғамдарының   ғылым   үшін   маңызы   зор 
екені   анық.   Жазбагердің   "Сарыарқаның   кімдікі   екендігі" 
кітабына   енген   "Қазақ   жұртының   осы   күнгі   әңгімесі"   атты 
еңбегі сол кез үшін мәні зор елеулі мәселелер көтеруімен 
құнды. Олар мыналар: қазақ мүддесін қолдау үшін думаға 
депутат   сайлау   мәселесі;   саяси   көзқарасына   байланысты 
түрмеге   жабуды   сынау;   патша   әкімдерінің   зорлық-
зомбылықтарын әшкерелеу, қысымға қарсы бірігіп күреспей, 
жоғарыдағыларға бас ұрьш көне берушілікті, жікке бөлінуді 
анықтау; ел мұқтажына жан ауыртпай, қара басының қамын 
көздейтіндерді   сөзбен   түйреу;   әділдік   жолына   бас   тіккен 
ерлерді үлгі ету, т.б.
1905   жылы   енді   қазаққа   бір   кеңшілік   болғалы   тұр, 
патшаның пейілі көңілі, қазақ сияқты халыққа рахымы түсіп, 
17   октябрь   манифесін   шығарады   деп   ақын   үлкен   үмітте 
болады. Бізге енді кеңшілік туар, біздің халімізді патша осы 
уақытқа дейін ұқпай жүр екен-ау дегеп наныммен:
Сөз шықты біздің қазақ баласына, 
Петрбор келіңіз деп қаласына, 
Кеңшілік ойлай берсең келе жатыр,
Сахараның көшіп жүрген даласына,[6.16.]
 дейді.
Шынында, 17 октябрь манифесінен жаңа мемлекеттік 
думадан   жұрт үлкен үміт күтеді. 1905 жыл оқиғасы қазақ 
халқының   құлағына   тиіп   қана   қоймай,   олардың   арасында 
үлкен   қимыл   туғызды.   Дума   сайлауы   бетке   ұстаған 
құрылтайлар,   жиылыстар   қала,   жәрмеңке   сайын   болып, 
онда   көптеген   саяси   талаптар   ұсынылды.   Бұл   жайында 
Мәшһүр Жүсіп былай дейді: 
Патшаның құзырына тартып қалам, 
Бас қосқан өңшең жүйрік білгіш адам.
Дін мен жалғыз жер емес сұраулары,
Сұраған бостандықты тегіс тәмам [7. 18.].
Расында,   ондай   жиындарда   дін,   жер   және   ұлт 
бостандығы,   теңдік   идеясы   туралы   ұлықтарға   арыз-
петициялар   жіберілген.   1906   жылы   сол   жиылыстарды 
59

ұйымдастырушылардың көбі жер аударылған. Олар - жаңа 
қалыптаса бастаған қазақтың ұлтгық интеллигенциясының 
өкілдері еді.
Өз   елінің   мұң-мұқтажын,   арман-тілегін   жете   түсінген 
ақын халықтық тұрғыда сөйлейді.
Дінімізді кемітіп қорламасын,
Көзімізді бақырайтып ұрламасын.
Баламызды билетсін өзімізге,
Оқысын деп орысша зорламасын [8. 18.], 
-   дей   келіп,   бұрынғы   ықтиярсыз   қолдан   кеткен   жер   мен 
судың қайтарылып, мешіт пен медресенің билігі халықтың 
өзіне тиюін талап етеді.
Сөйтіп   халықтың   талап-тілектері   орындалмай,   аяқ-
асты болады, Мәшһүр ел үмітінің бекерге шыққанына көзі 
жетіп,   манифестің   өтірік,   алдау   екенін   ұғынып,   патшадан, 
оның үкіметінен бастап барлық өкілдеріне дейін халықтың 
дұшпаны екенін, шетінен алдаушы екенін түсіне бастайды:
Түңілді естіген жұрт мынан таза,
Дәнеңе жоқ білмегенге,білгенге аса.
Манифест бар деушілер тұтқын болып,
Кесілді еш себепсіз оған жаза.
Бір құдай бізге жарық таңынды атыр,
Болар ек, атса таңын, біз де батыр, [9. 59-60.] 
деп, ақыл бостандық таңын аңсайды. Ақын елің үшін 
қамалсаң да, бостандық күресінен "бас тартуға болмайды, 
бас та азат, орын да азат, форма да азат", еркімен жүрсін 
әркім пайдасына деп армандайды.
Болыңдар көтермекші жарысқанға,
Дұшпанмен жағаласқан, алысқанға.
Бір тиын онан құны кемімейді,
Салғанмен қанша кісен арыстанға [10. 68.]
Мұнда ақын бостандық күресіне түскендерді арыстанға 
теңей   келіп,   халықты   батыл   саяси   күреске   шақырады. 
“Зындан   түбі   –   бостандық,   күрес   түбі   -   қайыр”   дейді. 
Халықтар түрмесі болған патшалық тәртіпке көрсеткен бұл 
қарсылық, наразылық.
60

М.Ж.Көпеевтің   бостандық,   жарық   күнді   аңсау   түрінде 
жазған осындай бірнеше өлеңдері бар. “Күн мен түн” деген 
өлеңінде   ол   бостандық   символы   ретінде   күнді   бейнелеп 
суреттейді.
Шығарманың мазмұны мынадай: ақын жалғыз өзі ылғи 
қараңғы     түнде   өмір   сүреді:   түнде   ояу   бір   жан   жоқ,   жұрт 
түгел ұйқыда жатады. Тек, жалғыз өзі ғана аспандағы айға 
телміріп,  қараумен  болды.   Ол   жарық   айға  қарап,  қараңғы 
түнді жамылып жылайды:
Айда бас бар, ауыз бен тіс болмаса,
Өз тілің өзіңе жау, ел болмаса.
Бейпіл жас ағып көзден жылауменен,
Сай-сайдан ағып дария сел болмаса.
Мен ғашық уыз жаста болдым күнге,
Күн қашан тіліңді алып жүрген жөнге,
Бойыма бір сіңбеді асып тарап,
Құрғыр түн батып кетіп қылды қарам...
Телмірдім тек күн батса айға қарап,
Мен айға қарап телміремін жайға қарап.
Асық ойнап пай салдым ай болсаң да,
Алатұғын отырмын пайға қарап [11. 15.].
Ай,   күнжарық   нұр,   қашан   да   болсын,   бұл   адамның 
бақыты, ырысы бейнесінде суреттелініп отырады. Ақынның 
түн бейнесінде алып суреттегені, әрине, жапасөз жөніндегі 
комитет архивінің құжаттары толық дәлел.
“Юсуф   Куфяевты   “Қазақтың   осы   күнгі 
әңгімесі   /“Настоящее   желание   казахов”/,   “Хал 
ахуал”   /“Житье-бытье”/   кітаптары   конфескеленді..”   /Архив 
казахского   комитета   по   печати,   фонд   420,   опись   1,   дело 
№12/.
Ал,   “Тіршілікте   көп   жасағындықтан   көрген   бір 
тамашамыз”   атты   Жүсіп   Көпеевтің   кітапшасын   қылмыс 
заңының   129-статьясының   6   бабына   сай   қылмысты 
шығарма   деп   табады.   Комитет   бұл   кітапқа   арест   салды. 
Автордың жоғарыдағы қылмысты заң статьясына сай сотқа 
тартуға   ұйғарады.   /Архив   казахского   комитета   по   печати, 
61

фонд 420, опись 1, 12, листы 55-56/. Комитет председателі 
және секретарі қол қойған.
Шынында   да,   М.Ж.Көпеев   халқына   саяси-әлеуметтік 
бостандықты талап еткен ХІХ ғасырдың басындағы алғашқы 
қайраткерлер   қатарына   жатады.     Ол   өз   шығармалары 
арқылы   патша   өкіметінің   саясатына   қарсы   наразылық 
білдірушілердің   бірі   болды.   Қылышынан   қан   тамған 
өкіметтің   жендеттерінен   қаймықпай,   қазақ   халқының 
қоғамдық   және   мәдени   мүдделеріне   сай   қажеттіліктерді 
батыл   баяндайды.   Жазушының   негізгі   еңбектерінде   сол 
кездегі қазақ елінің тұрмыс жайы, патша әкімдерінің қалың 
бұқараға   көрсеткен   зорлық-зомбылығы,   халықтың   жер-
суынан   айрылып   ығыса   көшуі,   17   октябрьдегі   манифест, 
тағы басқалары сөз болады.
Сонымен қатар, ол қазақ даласының өз еркімен патша 
бодандығына өтуін орыны толмас қате деп есептеді. Және 
би-болыс, ауылнай сияқты елдің атқа мәнер тобын сынай 
отырып,   осы   кесел-кемшіліктердің   түп   негізін   қазақ 
қоғамындағы патша үкіметі орнатқан тәртіптен іздейді.
М.Ж.Көпеев   өз   дәуірінің   реалист   ақыны   болды.   Ол 
ұлықтарды,   отаршылдарды   сынады,   халықтың   патша 
өкіметі   құрсауынан   құтылуын     аңсады.   Туған   халқын   бар 
жүрегімен   сүйген,   оның   алдыңғы   қатарлы   ел   болуын 
қалтықсыз аңғсаған Мәшһүр “қазағының” сорлы тағдырына 
күйінді, оның надандығы мен қараңғылығына жаны күйзеле 
налыды.
“Тіршілікте   көп   жасағандықтан   көрген   бір   тамаша” 
кітабына   енген   шығармалар   жоғарыда   сөз   еткен 
туындылармен   бір   сарындас.   Бәрінде   дерлік     ақын   қазақ 
өмірінің жай жапсарын сөз етіп, өзінің шама-шарқынша пікір 
айтуға тырысқан. Оның көп өлеңдері өз халқының тағдырын 
ойлап     толғанудан   туған   арман   мен   шерге   толы   болып 
келеді. Сол өлеңдерден ақынның көз жасын көңіл күйзелісін 
көреміз.
Мәшһүр   Жүсіп   басқа   да   өлең-жырларында   замана 
міндерін, қараңғылық пен надандықты  өткір сынайды. Оның 
шығармаларында сол кездегі қазақ қоғамында орын алған 
62

кеселдердің   бір   талайы   бас-басына   аталып   өткен.   Көп 
жайттар мен көріністер өмір шындығын, замана сипатын көз 
алдымызға елестетеді. 
Айта кететін бір жайт, аталмыш автордың “Хал-ахуал” 
мен “Тіршілікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз” 
кітаптарына енген шығармаларының бәрі дерлік мазмұндас, 
яғни   бір   кітаптың   екі   басылымы   іспеттес.   Тек   ақынның 
“Ғибрат-нама”   өлеңі   екінші   басылымға   енбеген,   тек   “Хал-
ахуал”   кітабында   ғана   бар.   Бұл   пікірді   М.Ж:Көпеевтің 
шығармаларын зерттеуші ғалымдар да растайды.
Атап   өтуге   тұрарлық   бір   нәрсе   –   патша   цензурасы 
Көпеевтің   кітаптарын   бастырған   Хұсайыновтар 
баспаханасына   айып   салып,   өкімет   орындары   Мәшһүр 
Жүсіпті   саяси   қудалауға   алады.   Бұған   Қазақстан 
басуыздықтың қара пәлесі басқан, халыққа, езілген елдерге 
мәңгі қара түн, азап тартқызып келе жатқан патша мен оның 
үкіметінің отаршыл саясатының қатал  заманы. Аспанға қол 
созып, көз тігіп бақыт іздейтін талап, сана түгіл халық ойына 
сіңіп   жеткен   жоқ,   сондықтан,   ақын   түн   құшағында   “өзін 
жалғызбын,   жалғыз   айды   сарғайып   күтемін,   айға   жай 
қарамаймын,   саналы   ой,   саналы   ақылмен   қараймын”,   - 
дейді. Сөйтіп, ақын халықтың бостандық  күйін аңсайды:
Алдандық ататұғын аң жоқ, шаңға,
Кез болмай бір ағарып атқан таңға, - [12. 16.]
деп,   ол   қайғырады:   халық   үшін,   ел   үшін   таң   атпады   деп 
күңіренеді.   Ақынның   бұл   күткен   таңы   қандай,   ол   жағы 
беймәлім.   Бұл   ашық   айтылмайды.   Ақын,   әйтеуір, 
империализм   заманындағы   отаршылдық,   тонау   қысымнан 
тек азат болуды ғана ойлайтын сияқты. 
Әрине,   Мәшһүр   Жүсіп   бұл   мақсатты     іске   асырудың 
қандай   жолы   барын   айту   дәрежесіне   жете   алмады.   Ол 
патшаны   құлатуды   да   талап   етпейді.   Дегенмен,   жазбагер 
бұл   мүддені   сауатсыздықты   жеңу,   оқу-білім   арқылы   іске 
асыруға болады деген таза ағартушылық пікірді қуаттайды.
Сөйте   тұра,   ақын   “мархабатты   ақ   патшаның” 
қайырымдылығына сенім артып, үміт күтті. Рас, бұл оның 
жаңылыс басқан қадамы еді.
63

Егер   тарихқа   үңілер   болсақ,   қазақтың   елім   деп   – 
еңіреген ер азаматтары сол Мемлекеттік Думадан көп үміт 
күтіп, халқының ауыр халін қалай да жеңілдетпек пиғылда 
болады.   Қазақ   зиялылары   өз   арасынан   Думаға   депутат 
сайлап,   оған   халықтың   мұң-мұқтажын   айтып,   талаптар 
қоюды   міндеттеді.   Демек,   Мәшһүрдің   бұл   айтқандары   да 
қайткенде халықтың хал-ахуалын жақсартпақ ниеттен туған 
еді.
Түптеп келгенде, Мәшһүр Жүсіптің қайраткері, ірі ақын-
жазушы   ретінде   қалыптасуына   зор   ықпал   еткен   де   осы 
қоғамдық   даму   мен   оның   қайшылықтары,   ұлт 
аймақтарындағы   езгінің   күшеюі,   сол   кезеңдегі   қазақ 
халқының   тағдыры   т.б.   жөнінде   ой   түйіндері   еді   десек   те 
болғандай.
64

ІІ тарау
ТҰТАСУ ТҰТҚАСЫ
Тұтасу   деген   тұста   біздердің   түркілік   бір   тектен 
тарайтынымызды есте тұтқанымыз жөн. Осыны тұтқа қылып 
ұстанған   зиялы   қауым   өкілдері   түрікшілдікті   түрлендіріп, 
ескілікті   ескертіп,   жаңалықтың   жаршысы   атанды.   Сөйтіп, 
«ұлттық зиялы» деген ұғымға лайық халқына қызмет қылды, 
ұлтының ұлы болды.
Ал,   сол   аласапыран   қиын   кезеңде   көш   бастап,   түркі 
жұртының   тұтасуын   көздеген   талай   боздақтарға   нақақтан 
жала жабылып, айдалды, асылды; кейбірі шетел асып кетті. 
Ұлт   зиялылары   тарихи   процеске   үлкен   өзгерістер   әкелді. 
Атап   айтқанда,   қос   төңкеріс   тұсында   түркілік   түлектер 
ұлттық   мемлекет   құрылымдарының   негізін   қалады; 
болашақтың   бағдарламасын   жасады.   Ұлт   зиялыларының 
құрамында әдебиет пен мәдениет қайраткерлері де болды. 
Бұл   іске   олар   таза   творчестволықпен   кірісіп,   халықтың 
мүдде-мұратын, арман-аңсарын тап басып, айта білді.
Осы   орайда,   «түрік   бірлігін»   қоштап,   тұтас   та   азат 
Түркістан   идеясын   қозғаушы   қазақ,   башқұрт   қоғам 
қайраткерлерінің еңбегін екшеп, елеулі істерін ескергеніміз 
жөн   сияқты.   Олай   дейтініміз,   олардың   жазбалары   мен 
естеліктерін   саралай   отырып,   сол   құрсауы   қиын   кезеңнің 
келбетін   көзге   елестетеріміз   анық.   Әсіресе,   туысқан 
башқұрт елінің падишасы- А.З.Уәлиди мен төл перзентіміз - 
М.Шоқайдың   жазғандарын   дәуір   тынысын   таңбалаған 
көркем туынды ретінде қабылдауымызға болады. 
Ғасырлар айрығындағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайға 
байланысты   туындаған   жәдитшілдік   жайында   кезегінде 
кеңінен   айтылып   жүргенмен,   ескермеген   тұстары, 
жазылмаған   жайттары   баршылық.   Ендеше   жәдитшілдік 
ағымның туындауы мен өрістеуінен хабардар ете отырып, 
оның түркілік тұтастыққа бастаған жетекшілік рөлін айрықша 
атау   өте   орынды.   Бұл   ретте,   түркі   халықтарының   ішінде 
65

татарлардың   бірінші   болып,   ағартушылық   істе   жол 
бастағанын мойындаған лазым.
Сондай-ақ, тұтасудың берік әрі сенімді тұтқасы ретінде 
дін-исламның   айрықша   рөл   атқарғаны   әмсеге   аян.   Осы 
орайда, Құран аяттарына, Хадис өсиеттеріне сүйенген, діни 
таным-түсінікке   негізделген   әдеби   туындылардың   аясын 
ашып   көрсету   дұрыс   іспетті.   Және   осы   тұрғыдағы   рухани 
алмасуларға тірек болған туындылардың табиғатын талдау 
да қажет.
Сонымен қатар, ғасырлар тоғысында заман талабына 
орай   үндескен   ақын-жазушылар   шығармашылығына 
тоқталып,   дәйекті   дерек   көздерін   табу   талас   тудырмаса 
керек.   Зерттеу   нысанасы   етіп   әдебиетіміздің   өкілдері- 
М.Ж.Көпейұлы   мен   С.Торайғыровтың   және   татар 
тарландары-   Ғ.Тоқай   мен   С.Рәмиевтің   шығармалары 
алынды.   Сөйтіп,   шығармашылық   үндестікке   арқау   болған 
факторларды әдеби-тарихи процесс негізінде қарастыруды 
жөн көрдік.
Сайып   келгенде,   сол   тұстағы   түркі   жұртының 
тұтасуына тұтқа болған негіздер- тіл, дін, діл бірлігін ұдайы 
есте ұстап, байланыстар барысын да, үндестік үнін де осы 
аспекті де қарастыру қажет.

жүктеу/скачать 0,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: