Рухани алмасу арналары

Сондай-ақ,   ол   лириканың   ғазал   жанрында   сопылық 
сарында тұңғыш рет ғашықтық сезімін жырға қосты. 
ХІІ ғасырдың ірі сопы ақыны Фаридадин Аттар (1145-
1221) көптеген осы іспеттес туындылар берді. Ол өз уағыз-
насихаттарында   сол   кездің   поэтикалық   формаларындағы 
пантеистік   софылық   көзқарасты   жақтады.   Әсіресе,   басты 
форма түрі- месневи болды.
Жәлаладдин   Руми   (1207-1273)   есімі   сопылық 
әдебиетпен   тығыз   байланысты.   Ол   өзіне   дейінгі   дәстүрді 
ілгері   апарып,   лириканың   месневи   жанрын   жандандырды; 
әлемдік   деңгейдегі   классикалық   үлгілі   туындылар   берді. 
Руми   пантеизмді   жақтаушы   болды,   яғни   адам   мен 
табиғатты құдайшылық деңгейге көтеруге тырысты. Шайыр 
мұсылмандық   шығыс   елдерінде   мүлдем   жаңа   бағыттағы 
көркем ойды қалыптастырды. 
Руми   өз   шығармаларында   адамдардың   тіл   бірлігінен 
гөрі,   жан   бірлігін,   тұтастығын   жоғары   қояды.   Бұл   оның 
гуманистік   ой-пікірін   білдірсе,   адамды   жеке   тұлға   ретінде 
көрсетіп,   Құдайға   теңестіруі-   суфизм   іліміне   қосқан   үлесі 
екенін байқатады. Сөйтіп ол: 
          О, Алланы іздеушілер, Алла-біз! [2]
          Қажеті не оны іздеп, ол да- біз!- дейді.
Бірақ   адам   бұл   дәрежеге   жету   үшін   өзін   үздіксіз 
жетілдіріп,   қатыгездікке   қарсы   шығуы,   қайырымдылық 
жасауы қажет.
Расында,   «Месневи»   поэмасы   Румиге   үлкен   даңқ 
әкелді. Ол алты тараудан  тұрады. Онда суфизмнің  негізгі 
анықтамаларына   түсініктеме   берілген.   Жазбагердің 
теориялық   ойлары   мысал,   шағын   әңгіме   түрінде   беріліп, 
суреттеледі. Поэманың композициясы оқырманға барынша 
түсінікті.   Себебі   ол   этюдтар   өмірден   алынған;   халықтық 
әзіл-қалжыңға   құрылған.   Мәселен,   «Диқан   мен   арыстан» 
атты мысал өлеңінде автор бір қызықты оқиғаны сөз етеді. 
Бір   күні  арыстан   диқанның   қорасына   еніп,   сиырын   жарып 
жейді. Сөйтіп, етке тойған хайуан қорада дамылдап, қалып 
қояды.   Түнде   қараңғыда   сиырының   бар-жоғын   білу   үшін 
қораға кірген диқан арыстанның жоны мен жамбасын сипап, 
133

көңілі   тынышталады.   Сонда   арыстан:   «Мына   екі   аяқты 
есекке тең екен. Мені «сиырым екен» деп қалды. Егер күндіз 
көрсе, қол тигізбек түгілі маңайыма жоламас еді-ау. Менің 
түрімді   көрген   сәтте-ақ   өті   жарылып   өлер   ме   еді,   қайтер 
еді?!»,-   деген   ойға   кетеді.   Жазбагер   ойын   былайша 
түйіндейді:
        «Ты, мудрый, суть вещей сперва познай,
        Обманной внешности не доверяй».
               (орысша аударған-В.Державин).
         «О, Ғұлама, заттың мәнін білгенің жөн,
         Алданбай сырт жағына, түбіне ен» [3]
                  (қазақшалаған-С.С.) 
 
Шығарма   мазмұнынан   мынандай   қорытынды 
жасалады:   сезім   мүшелері   арқылы   алынған   мәліметтер 
шын емес, яғни сезім мүшелерінің дерегіне сүйенген ақыл-
ой   міндетті   түрде   қателікке   ұрынады.   Жалпы,   суфистік 
ойшылдар   білім-ілімді   жоққа   шығармайды,   бірақ   оның 
мүмкіншілігінің шектеулі екенін атап көрсетеді. Бұл жөнінде 
Руми былай дейді: «Сені Аллаға жақындатқанда ғана ақыл 
жоғары.   Бірақ   сен   ақылмен   Аллаға   жақындай   алар   ма 
екенсің?! Ендеше ақылға иек сүйеме, өзіңді Аллаға табыс 
ет!»
   Бұл ретте, есте тұтатын бір жайт-сопылар өздерінің 
ақыл-ой   туралы   түсінігін   ислам   дінінің   шынайы 
парасаттылығымен   дәлелдеді.   Жалпы,   мұсылман 
реформаторларының   суфизмді   еркін-   ойлылықтың 
формасы ретінде бағалауы тегін емес. Сопылар үшін басты 
мақсат- «Құдайға жетуге бола ма, адамдар өз өмір жолын 
дұрыс бағыттай ала ма» және т.б. осы секілді сұрақтарға 
жауап іздеу.
Осы   орайда,   олар   соқыр   сенімге   негізделген   діни 
дәстүрге   қарсы   шығып,   діни   таным-түсінік   мәселелеріне 
қатысты   түбегейлі   шешімдерді   қабылдаушыларға 
наразылық білдірді.
Румидің ойынша, дін танушылардың білімі- Әлем иесі 
заңдарының ілімі болса, сопылар Түп иесінің негізін танып, 
оған жетуге талпынады. Міне, сондықтан ақын:  
134

 «Құммен дәрет алу дұрыс па, жақын жерде су болса,
  Дәстүрлі ілім-Құтба, әлем тынысының жанында.
       Бұл жерде сезім мен ақыл түйінінің қателігі- көлеңкенің 
өзін   ғана   көріп,   оның   неден,   қалай   пайда   болғанын,   яғни 
негізін   емес,   сырттай   тануға   ғана   қабілеті   жетеді   дегенді 
білдіреді.   Демек,   сезім   мен   ақылдың   күші   жалқы   мен 
жалпыны тануға күші әлсіз. Таным қабілеті тек заттың түп 
негізін түсініп-білу арқылы байқалмақ.
Енді   бірқатар   мысал   өлеңдерінде   шайыр   жүрек   сөзі 
бәрінен   жоғары,   ал   жақсы   іс   әлем   халықтарын   біріктіреді 
деген   пікірді   дамыта   түседі.   Руми   алдын-ала   белгілеп, 
болжам жасауға қарсы болды. Оның ойынша, Алла-тағала 
адам жанына қатыгездік пен қайырымдылықты қатар септі 
және   қайсысын   таңдау   адамның   өз   еркінде.   Қайырымдық 
тұжырымдамасында   Руми   қала   қолөнершілерінің   мінез-
құлық, әдет-ғұрыптарын жоғары көтерді. Сондай-ақ шайыр 
табиғаттың   сыртқы   көрінісі   арқылы   оның   негізін   тануды 
үйретті.   Өйткені   шынайылық   қайшылықтарда,   қарам-
қарсылықтарда туындайды деп білді. Мәселен, жарық пен 
қараңғылық , күн мен түн, өң мен түс, т.т.
Сопы   ақындар   қақ   ортасында   «Мен»   жасырынған 
қауызынан ажырауды қалайды. Нақты айтқанда белгілі бір 
қоғамның   алға   қойған   ұстаным-ұсыныстары,   міндеттері, 
пенденің құштарлығы, арман-аңсары, т.б. өзін танып-білуге, 
яғни Алла сыйлаған «Менге» («жан» деген мағынада- С.С.) 
бөгет жасайды. Сондықтан сопылар адамның өзінің қайта 
түлеп, жаңаруын ұсынады. 
Бұл   ретте,   олар   өз   шығармашылығында   символика 
тәсілін кеңінен қолдануға тырысқан.
Мәселен, сопы ақын Жәладдин Құдай берген «Менді» 
(жанды-С.С.)   әуелі   құлаған,   сосын   қайта   салынған   үйге 
теңейді. Оны өзінің «Месневиінде» былай өрнектейді:
         «Он сказал себе: «Если клад в моем доме,
         Тогда почему я нищ и сир?
         Рядом с кладом я чуть не умер от голода».
         Разрушив дом во имя золотого клада,
         Сможешь выстроить дом лучше прежнего,
135

         Прегради путь воде и вычисти русло реки.
                 (орысша аударған- В.Державин).
         Бай қазына болса менің үйімде,
         Неге жүрмін мына жайлы күйімде.
         Аштан өлу болмас алтын үстінде,
         Деп үй бұзды, қинап тіпті өзін де.
         Сосын қайта үй сап, одан тым жақсы,
         Арналарды тазартып ап, жол тапты.
         Азық тауып, мына өмірге алдамшы! [4]
                        (қазақшалаған-С.С.)      
Сөйтіп,   автор   тұжырымдамасының   Құран-кәрімде 
айтылатын   рух   туралы   түсінікпен   өзектестігі   байқалады. 
Құранда   былай   делінген:   «Рас   аманатты   (дінді-   Ж-Қ, 
М.К.Р.Х.) көктер мен жерге және тауларға ұсындық; сонда 
олар оны жүктелуден бас тартып, одан қорықты. Оны адам 
баласы жүктелді. Өйткені, ол өте залым, тым белгісіз». (33-
сүре, 72-аят). Аятта адам Құдай ісін ілгері апарушы, оның 
жүгін көтеруші екендігі айтылады. Ал, сопылардың ойынша, 
адамның білімсіздігі- өзінің биік дәрежесін, жауапкершілігін 
ұмытуынан.   Сөйтіп,   адамзат   «Хақты»   (Шындықты-С.С.) 
өзінен емес, басқа жерден іздейді. Ал, Құдайды тану іштегі 
«Менді» шығарып, шын «Менді» қабылдау арқылы болмақ.
Құдай   тану   ілімінің   мәнін   ашу   арқылы   Шындыққа- 
Болмыс   бірлігіне   жетуге   болады.   шындыққа   жетуде 
махаббат жетекшілік етеді. 
Осы   орайда,   сопылық   поэзияда   символика   ретінде 
«Жүрек» Алланы танып, оны қабылдайтын жан мүшесі етіп 
алынады.   Белгілі   «Құдси»   хадисінде   :   «Алла:   «Көк   те   де, 
жерде   де   емес,   тек   менің   шын   раббыларым   ғана   «Мені» 
жүрегінде сақтайды»,- делінген.
Шынында,   жүрек   Жаратушының   көлеңкесі   көрінетін 
айна   іспеттес.   Тіпті   Құран   аяттары   да   Хақты   (Шындықты) 
жүректің   Аллаға   деген   махаббаты   арқылы   тануын 
міндеттейді.
Махаббат  сопылық әдебиетте басты тақырып болып, 
Алла-ғашық   жар,   ал   ақын-   ғашық   жан   ретінде   жырға 
қосылды:
136

    О, кто же ты , краса моя: хмельное ли вино?
    Самум ли, против снов моих идущий напрямик?
    Душа тобой напоена, пропитана тобой,
    Пронизана, растворена и стала, как двойник.
  И капля каждая в крови, гудящей о тебе,
  Ревнует и праху, что легко к стопам твоим приник.
             
   Все тело бренное мое: лишь глина да вода...
   Но ты со мной- и я звеню, как сказочныйродник.
                (орысша аударған- И.Сельвинский).
   О,сүйіктім, сен әлде, мас қылатын шарапсың,
   Түсімді менің құйыннан бетер бораттың.
   Түсімде менің шарап сіңіп, ішіме еніп алғандай,
   Тұла бойым ерітіліп, егізің боп қамғам ба-ай?!
   Бойымдағы тамшы қан сені айтып гулейді,
   Саған барар жол тапқан сүйек- күлді күндейді.
 
  Балшық пенен судан боп, менің тәнім- тұрақсыз,
  Біз екеуміз біріксек, сылдырлаған бұлақпыз. [5]
Бұл   өлең   жолдарынан   шайырдың   сопылық   түсінігін 
айқын   аңғаруға   болады.   Сопылардың   түсінігі   бойынша, 
махаббат  иесіне жақындау үшін  Хақты танып-сезіну керек 
болса, ал ол таным рухани тазаруды қажет етеді.
Әрине,   бұл   тұста   Румиге   рухани   жетекшілік   еткен 
Шемси Тебризи екені рас. Сондықтан да Руми ол өлгеннен 
кейін   оның   рухына   бағыштап   тамаша   лирикалық   өлеңдер 
жазды. Осы сарындағы туындыларында шейх шайыр өзінің 
Аллаға   деген   махаббатын   айшықтап,   онымен   бірігуге 
ұмтылды. Сөйтіп, Шындықты (Хақты) іздеп шарқ ұрған Руми 
сопылық әдебиетті биік сатыға көтерді. 
Румидің   өз   кезінде   де   беделді   болғаны   сонша,   оны 
жерлеуге   басқа   дін   өкілдері   де   қатысқан.   Оған   «жүрек 
137

сырын»   жырлаушы   адам   ретінде   тағзым   етті.   Ал,   шайыр 
шығармаларының   ықпалы   парсы   мәдениетін   ғана   емес, 
түркі тілді әлемді де түгел қамтыды. 
Шираздан шыққан шайыр Сағдидің (1203-1292) (толық 
аты-Мүслихаддин   Әбу   Мұхамед   Абдаллах   ибн 
Мүшрифиддин)   шығармалары   өмір   шындығы   мен   халық 
даналығы   негізіне   құрылған   әлемдік   әдебиеттің   інжіл-
маржанына   айналды.   Дін   насихатшының   отбасында 
дүниеге келген ол білімін атақты Бағдаттағы- «Низамиде» 
жалғастырды.   Мұнда   ол   сол   кездің   көрнекті   дін   ілімінің 
мамандары мен сопы шейхтердің дәрістерін тыңдады.
Ең   алдымен,   Сағдидің   лирикалық   ғазал   жанрының 
айтулы шебері екенін айтқан жөн. Ол тек Қожа Хафизден 
ғана   кем   түсетін   шынайы   дәрежедегі   туындылар   берді. 
Жалпы,   Сағди   –ғазал   жанрындағы   сыршыл   лириканың 
негізін   қалаушылардың   бірі   саналады.   Ол   төрт   цикл 
ғазалдар (6000 бәйіт шамасында) жазған.
Шайыр ғазалдарының негізгі мотиві - адамның жоғарғы 
әрі нәзік сезімі саналатын махаббатты жырлау болды: 
    Сені сүйем! Сенің ғана қолыңнан ыдыс толы,
    У да ішем, егер маған бұйырса осы жолы.
    Мен қайғыдан күйінсем, сезбейсің-ау, сені оны
      Көресің бе? Көздеріме жаста алдым мен толы, [6]- 
деп   ақын   Жаратушы   иеге   деген   ыстық   ықыласын,   көңіл-
күйін көркем кестелейді.
Болашақ   дәруіш   қарапайым   халық   арасында   жүріп, 
әртүрлі   бай   фольклорлық   материалдар   жинап,   оны 
шығармаларында   шеберлікпен   пайдаланды.   Бұны   оның 
поэтикалық туындысы- «Бустан» мен ырғақты проза түрінде 
жазылған-   «Гүлстан»   атты   поэмасынан   байқауға   болады. 
Бұл   шығармалар   этика-дидактикалық   мазмұнда  жазылған. 
Автор өз туындыларын- өмір оқулығы ретінде қарастырады. 
Басқаша   айтқанда,   Сағди   сөзі   –мысал   мен   өсиет,   оны   өз 
ісіңе пайдансаң, қажетіңе жарайды дегенге саяды. Мәселен, 
«Бустан»   поэмасында  V,  VI,  VIII-X  –бөлімдерінде   шайыр 
барлық   тіршілікке   ие   Жаратушыға   құлшылық   етуге 
шақырады.   Өмірде   қатыгездік   пен   зорлық-зомбылық 
138

көргендер тек Алладан ғана жақсылық пен қайырымдылық 
күтуі керек:
            Ключи судьбы у господп в руках,
            Владыка полный лишь один Аллах.
            И, поклонясь лишь в один Аллах.
            Себя совсем забудь, молись лишь богу!
                                  (В.Державин).
              Тағдырдың кілті Аллада,
               Иелігі де ол Алла.
               Құдайға тек табын да 
               Өзіңді оған табыста! [7]
Сағди   өз   кезінің   діни   таным-түсінігі   аясынан 
алшақтамай,   адам   тағдыры,   оның   биік   сатыда   болуы- 
барлығы да Алланың ұлылығы мен данышпандығынан деп 
біледі. Оның ойынша, өмірдің мәні- жақсылыққа негізделген 
адамның
 
іс-әрекеттерімен
 
байланысты.
 
Билік 
басындағылардың  күштілігін   мойындай   отырып,  шайыр  өз 
пайдасын ойлағандарды әшкерелейді. Ол ел басшыларын 
Алланың   ғана   қарғысы   емес,   халықтың   да   наразылығына 
ұшырамай, әділ және қайырымды болуға шақырды.
Ақын өз кезі үшін тың әрі батыл пікір білдіреді. Оның 
ойынша,   патша   қарамағындағы   ел   оған   бағынышты   өмір 
сүрмей,   қайта   басшылар   жұртты   қорғау   үшін   өмір   сүруі 
керек.   Егер   «халық   болмаса,   патшалық   та   болмас   еді, 
өйткені   падишах,   ол   -   бас   та,   ал   дене-   оған   бағынышты 
жұрт».
Сөйтіп патшаға арнап былай дейді:
          Зачем нужна тебе твоя власть?
          Лучше тебе помереть, коли ты обидчик 
                        (ауд. В.Державин).
          Биліктің тіпті саған қажеті не?
          Жұртыңды өкпелетсең тірлігіңде. [8]
Сағди әміршілерді әділетті болуға үндейді, әйтпесе, о 
дүниеде   де,   бұ   дүниеде   де   жазалатынын   айтады. 
«Гүлстандағы» тұрмыс даналығы адамсүйгіштік пен ізгілікке 
деген  сеніммен  ерекшеленеді.  Сағди, тағдырдың  талқысы 
139

Аллада   екеніне   шүбә   келтірмейді.   Мәселен,   автор 
«Гүлстанның»   екінші   бөлімінде   сопылардың   екі   түрлі-
шынайы не жалған болатыны жөнінде ой қозғайды; оларды 
бір- бірімен салыстырады. Оны былайша баяндайды: «Бір 
шейхтен   сұрапты:   «Сопылар   туралы,   жалпы   софылықтың 
мәні   туралы   не   айтасыз?»   -деп.   Сонда   шейх:   «Сопылар 
бұрын тірлікте , сырттай кедей, іштей бай болатын. Ал, қазір 
керісінше, олар сырттай бай, іштей кедей болды»,- дейді.
Әрине, бұған қарап, Сағди суфизмді жақтамай, қайта 
әшкереледі деуге еш негіз жоқ. Ол тек нашар, іштей таза 
емес,   әділетсіз   сопыларға   қарсы   болды.   Себебі   ширек 
ғасырға жуық дәруіш болып, ел кезген шайыр сопылардың 
таным-түсінігін, әдет-ғұрыптарын жақсы меңгерген болатын. 
Әлбетте,   шайыр   шығармашылығында   софылықтың 
бірнеше   қырлары   қылаң   береді.   Атап   айтқанда, 
мойынұсыну   мен   көнгіштік,   азға   қанағат   ету,   рухани 
тазалық, Аллаға деген сенім, т.б. Бұл- оның адамгершілік 
ойларының   сопылық   түсінікпен   сабақтастығын   байқатады. 
Сағдидің   атын   әлемге   әйгілеген   теңдессіз   тамаша 
туындылары   -   «Бустан»   мен   «Гүлстанда»   жинақталған 
гуманистік   ой-пікірлер,   өсиетнама-имандыққа   шақыру, 
адамзаттың   тең   құқылығын   айту,   т.т.   аят,   хадистерде 
жазылған Алла сөзінің түсініктемесі іспетті.
Әбдірахман Жәми (1414-1492) парсы тілді әдебиеттің 
ең соңғы классик ақыны ретінде софылық ағымды кеңейтті. 
Жәмиге   тамаша   қасыдалар,   сазды   ғазалдар,   пәлсапалық 
ойға құрылған өлеңдер тиесілі.
Жәми нақты тұрғысында, дәруіштер бауырластығының 
мүшесі, шығармаларының идеясы мен сарыны тұрғысында 
–   нағыз   сопы   ақын.   Өзінің   поэтикалық   туындыларында 
шайыр сопылық идеяларын мистикалық символика дәстүрі 
мен формасында тарата отырып, адамдық тұлғаны, ақыл-
ой мен адамгершілікті жоғары тұтып, құрметтеуге үндейді:
            Не званье возвышает человека,
            А звание возвышает человека.
                         (ауд. В.Державин).
            Атақ емес адамды көтеретін,
140

            Тек біліммен өзіңді өсіресің. [9]
Сондай-ақ   шайыр   екіжүзділік   пен   арамтамақтықты 
әшкерелеп, әділетсіз сопыларды сынайды:
            Суфии мерзки. Бойся с ними встречи:
            Утрачен ими облик человечий.
                      (ауд. Ф.Губер).
            Сопылар сұмпайы. Жолама оларға,
            Сипатын жоғалтты, ұқсамай адамға,- [10]
деп,   шын   сопылық   қалыпты   жоғалтқандарды   аяусыз 
жазалап, оларға қарсы майдан ашады.
Жәмидің   ғашықтық   сезімін   әйгілейтін   ғазалдарынан 
жырдың сырлы сазын, қуатты күшін аңғару қиын емес. Бұл 
сарындас сыршыл өлең жолдарынан сүйген жардың әсем 
бейнесі, пәк сезімі, рухани тазалығы көрінеді:
     Взгляни же на меня, подай мне весть, и буду,
     Я счастлив даже в день последнего суда.
     Ведь если верим мы в великодушье кравчих,
     Вино для нас течет, как полая вода.
                        (ауд. Т.Стешкова).
     Көре сап, егер хабар берсең маған сен,
     Қиямет күні де бақытты болар ем.
     Егер Алла қайырымына сенерде,
     Шарап бізге судай ағып сіңер ме?! [11]
Шайыр   шиырларынан   астарлы   ой   меңзеуін   сезуге 
болады.   Жәми   «шарап   ішуді»   махаббатқа   мас   болумен 
тұспалдап, ғашық жарына деген ынтықтығын білдіреді.
Бұл   жөнінде   ғалым   М.Мырзахметұлының   ой-пікірі 
сөзімізді нақтылай түсері анық: «...Суфизм поэзиясы өмірде 
тумай   қоймайтын   адам   бойындағы   ең   қастерлі   абзал 
қасиет-   махаббат   сезімін   өз   танымдарының   негізі   болған 
тәңірге қосылу- бақытқа жетудің жолы деп білетін көзқарас 
тұрғысынан   жырлайды.   Бұдан   адамдағы   махаббат, 
ғашықтық   сезімдерін,   Алланы   сүю   сезіміне   (бірінші   сүю) 
айналдырған сарын айқын байқалады. Ал, ғашықтық сезімді 
перделі,   тұманды,   шартты   түрде   болса   да,   өмірден 
141

туындайтын   махаббат   сезімі   ретінде   жырлау   шығыс 
классиктеріне тән құбылыс». [12]
Демек,   Сағди,   Хафиз,   Жәми   секілді   шайырлардың 
ғашықтық   лирикасында   ғазалдарында   Жаратушы   Иеге 
деген сезім сыры тұспалды тілде, ишарамен жеткізілді.
Жәми   есімі   парсы   тілді   әдебиетке,   ең   алдымен,   көп 
циклді «Жеті дастанымен» («Хафт авранг») енді. Олардың 
төртеуі- дидактикалық поэмалар.
Біріншісі-   «Жақсыларға   тарту»   («Тухрат   аль-ахрар») 
атты   туындысы   Низамидің   «Сырлар   қазынасы» 
шығармасына   сырттай   ұқсас.   Мұнда   да   20   тарау   әңгіме 
түрінде жазылған. Алдымен теориялық бөлімі беріліп, одан 
кейін   сопылық   сипаттағы   уағыз,   өсиетке   толы   мысал 
өлеңдер  келтірілген.  Бұл  жерде Жәми  поэзияда бастысы- 
форма емес, ой-мазмұны екенін дәлелдеп көрсетеді:
       Пусть речь груба, созвучие не ново,-
       Не в этом суть. Лишь мысль- всему основа.
                   (ауд. В.Державин).
        Сөз-дөрекі, үйлесімі емес жаңа,
        Мәні-ол емес, негізгі- ойда ғана. [13]
Екіншісі-   «Тақуалардың   тәспиғы»   қырық   моншақ-үзбе 
бөлімнен тұрады. Шығармада ойшылдың суфизим туралы 
түсінігі   берілген.   Сондай-ақ,   софылардың   Құдаймен   бірігу 
жолындағы   әртүрлі   күйі,   жағдайы   баяндалады.   Шынайы 
сопыларды асыра мақтап, енжар дәруіштерді әшкерелейді. 
Сонымен   қатар,   патшаларға   елді   әділетті   басқарудың 
бағдарламасын ұсынады. 
Үшінші-   «Алтын   тізбек»   атты   поэма   үш   тарауға 
жіктелген.   Бірінші   тарауда   софылықтың   теориялық 
мәселелері   сөз   етіліп,   шынайы,   адал   дәруіштерге   өмірлік 
тәжірибеден   жинақталған   ақыл-кеңестер   беріледі. 
Екіншісінде софылық оқудың, Алланы сүюдің шынайылығы 
туралы айтылады. Үшінші тарауда түрік сұлтаны- Баязиттің 
хатына жауап жазылып, елді басқаруға кеңес береді. 
Ал,   төртінші   дидактикалық   шығарма-   «Ескендірдің 
даналық   кітабы».   Дастан   Низамидің   «Ескендір-   намесіне» 
жауап   ретінде   жазылған,   бірақ   бұл   сюжетті   поэма   емес. 
142

Жәмиді   Ескендірдің   өмірбаяны   мен   әскери   жорықтары 
қызықтырмағанға ұқсайды. Автор адам мен қоғам туралы, 
адамгершілік   ,   татулық   жайындағы   пәлсапалық   өсиетке 
толы   ой-пікірлерді   Ескендір   мен   оны   қоршаған 
ғұламалардың аузына салады. Бұл тұста көне философтар- 
Аристотель,   Платон,   Сократ,   Пифагор   және   т.б.   –дың 
даналық еңбектеріне сүйенеді. Жалпы, шығармада насихат 
түріндегі   сопылық   философия   мен   күнделікті   тұрмыс 
негіздері жүйеленген.
        Сондай-ақ,   Жәмидің   махаббат   тақырыбына   арналған 
сюжеттік поэмаларында да сопылық сарынның іздері айқын 
бедерленген.   Мәселен,   «Саламан   мен   Абсал»   поэмасын 
алып қарайық. Бір қарағанда, шығарманың  негізіне патша 
баласының   қарапайым   әйелге  ғашық   болуы   арқау   болып, 
негізгі  идея  көрінетін   сияқты.  Ал,  шындығында   солай  ма? 
Поэма   басқа   лирикалық   дастандардай   Саламан   мен 
Абсалдың қосылып, бақытты ғұмыр кешуімен не екеуінің де 
ғашықтық   жолында   құрбан   болуымен   аяқталмайды.   Қос 
ғашық өлімге бел буған сәтте Абсал отқа жанып кетеді де, 
патша   баласы-Саламанды   өзінің   кереметтілігімен   аман 
алып қалады. Бірақ Саламанның Абсалға деген махаббаты 
сөнбейді.   Сонда   патшаның   өтінішімен   ғұлама-әулие 
Саламанды   пенделік   құштарлықтан   алшақтатып,   өзіндік 
жетілу,   тазару   жолына   түсіреді.   Осыдан   автордың   негізгі 
концепциясы туындайды.
          Поэманың   сыртқы   романтикалық   сюжетінде  сопылық 
философияның   мәні   құпия   түрде   берілген.   Жазбагер   бас 
кейіпкерді күнделікті өмірдегі махаббат сезімінен ажыратып, 
оның рухани жаңғыру шыңына шығуын суреттеген.
          Қысқасы,   Жәми   өзіне   дейінгілердің   жетістіктерін 
жинақтап,   қорытындылады   және   олар   салған   дәстүрдің 
ықпалында болып, ол дәстүрді дамытып кеңейтті де. 
    Сонымен, біз жоғарыда суфистік поэзияның негізін қалап, 
оның көркеюіне айтулы үлес қосқан шығыс шамшырақтары- 
Руми,   Сағди,   Жәми   секілді   шайырлардың 
шығармаларындағы   сопылық   сарынның   соны   жақтарын 
көрсетіп, кейбір туындыларының атын атап, түстеп беруді 
143

жөн көрдік. Ондағы мақсат, біріншіден, шығыс жұлдыздары 
әлем   жұртшылығын   таңсантқан   туындылар   бере   отырып, 
адамзат көшінің түзелуіне үздіксіз үлес қосып келгенін айту 
еді. Екіншіден, тоталитарлық тәртіп үстемдік құрған тұста ол 
дүниелерді ашып көру мүмкін болмай, бай қазынаға құлып 
салынды.   Соның   кесірінен   туындаған   дінге   деген   солақай 
көзқарастың салдары бұған қолбайлау болуда.
      Ал,   бүгінгі   күні   ол   асыл   мұраларға   сара   жол   ашылды. 
Сөйтіп,   өткендегі   өкініштердің   орнын   толтырып,   рухани 
құндылықтардың   бағасын   бағамдауға   мол   мүмкіндік   туып 
отыр.   Ендеше,   көзі   қарақты,   көкірегі   ояу   оқырманның 
құндақтаулы   қазынамызды   көріп,   көңіл   қойғаны,   рухани 
азық   алғаны   абзал   шығар.   Алға   қойып,   көздеген   негізгі 
мұрат та-осы болмақ!

жүктеу/скачать 0,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: