§6 «АНТ ЕТЕМІН АЛЛА АТЫМЕН»

§6 «АНТ ЕТЕМІН АЛЛА АТЫМЕН»
Әлбетте, дара тұлғалар бейнесіне жақындаған сайын, 
олардың биіктігін, асқақтығын сезеріміз хақ. Бүгінгі мерейтой 
иесі   –   «қараңғы   қазақтың»   көшін   өрге   сүйреген   ағартушы 
ақын, қарымды қаламгер Сұлтанмахмұтты біз қаншалықты 
таныдық   десек   те,   оның   шығармашылық   қырының   әлі   де 
ашылмаған тұстары, жазылмаған жайлары баршылық екені 
рас. 
Осы орайда Сұлтанмахмұт шығармашылығын сөз етіп, 
оның ғұмыры мен өнернамасына арнайы ат басын бұрып, 
түйінді   пікір-тұжырымдар   жасаған   еңбек   авторларын   атау 
лазым.   Нақтылай   айтқанда,   Ж.Аймауытов,   Б.   Кенжебаев, 
Ы.Дүйсенбаев,   М.Қаратаев,   З.Ахметов,   Т.Нұртазин, 
Ә.Дербісалин, С.Қирабаев, А.Нұрқатов, Т.Кәкішев және т.б. 
ғалымдардың   еңбектерінде   ақын   мұрасы   түрлі   аспектіде 
зерттеу нысанасына ілінді. Әсіресе, соны заман лебі есіп, 
егенмендік   алған   тұста   жаңаша   пайымдау,   көзқарас 
тұрғысынан   жазылған   А.Еспенбетовтың   «Сұлтанмахмұт 
Торайғыров»   атты   монографиясы   бүгінгі   уақыт   талабына 
сай  десек болады. Алайда,  арнайы   зерттеу  объектісі  етіп 
алынбағандықтын,   ақын   шығармашылығындағы   әдеби 
байланыс мәселесі тиіп қашты ғана сөз етілген. 
Ал,   осы   аспекті   төңірегінде   зерттеу   жүргізіп,   қазақ-
татар әдеби байланыстары жөнінде көлемді еңбек жазған 
Б.Ысқақовтың жұмысы  кеңестік  идеология үстемдік  құрған 
тұста   жарық   көргендіктен   кейбір   жәйттердің   айтылмай, 
қайсыбірінің   бұрмаланып   берілгені   рас.   Тіпті 
сұлтанмахмұттануға   айтулы   еңбек   сіңірген   Б.Кенжебаев, 
Ы.Дүйсенбаев   зерттеулерінде   де   осындай   олқылықтарға 
орын   берілген.   Біз   ол   ғалымдарды   кінәлаудан   аулақпыз. 
Қайта мерейтой тұсында ерекше ілтипатпен еске аламыз. 
Өйткені   ол   дүниелер   қатаң   қағида,   тар   жүйе   тұрғысында 
жазылды   десек   те,   сұлтанмахмұттанудың   сол   тұста   негізі 
қаланып,   оның   ақындық   қырының   қатпарлары,   бүкіл 
болмысы   түбегейлі   болмаса   да   біршама   жан-жақты   әрі 
терең   ашылды.   Алайда,   жаңаша   пайымдау   тұрғысынан 
159

алғанда,   ақынның   түп,   тіл,   дін   төңірегіндегі   топшылау, 
тұжырымдарын қайта бір ой елегінен өткізу қажет.
Әлбетте,
 
сол
 
тұстағы
 
қаламгерлер 
шығармашылығында   түгел   дерлік   бар,   айқындалған   бұл 
тенденция   уақыт   талабына   орай   туындады.   Сондықтан 
өткен   ғасырлар   айрығында   өмір   сүрген   ақын   жазушылар 
творчествосында   ұлтшылдық,   түрікшілдік,   діншілдік 
сипаттардың белең алуы заңды да еді.
Жалпы   түрікшілдіктің   түпкі   мақсаты-Ресей 
аймағындағы   қанауға   түсіп   езілген   халықтардың   ұлттық 
санасына   қозғау   салынып,   олардың   ынтымақ,   бірлігіне 
басшылық жасау болатын. Зиялы қауым өкілдері, әсіресе, 
ақын-жазушылар бұл идеяны іле көтеріп әкетті. Өз дәуірінің 
төл   перзенті   Сұлтанмахмұт   та   бұл   істен   қалыс   қалмай, 
жаңалық   жаршысы,   ұлт   ұланы,   түркінің   түлегі   ретінде   үн 
қосты.   Ол   дала   ақынының   атынан   сөйлеп,   түріктігін, 
қазақтығын мақтаныш етеді:
         Ер түрік ұрпағымын даңқы кеткен
         Бір кезде Европаңды тітіреткен,-
         
дей келіп:
              Мен-қазақ, қазақпын деп мақтанамын
              Ұранға алаш деген атты ашамын
              Сүйгенім қазақ өмірі, өзім қазақ,
              Мен неге қазақтықтан сақтанамын? [1]
десе, онысы- уақыт талабына орай, әдеби-тарихи процесс 
үрдісінен шыға білуі. 
Ал, түрікшілдікті түрлендірген, ұлттың идеяны көтерген 
алдымен   татар   зиялылары   болды   десек,   біздің   ұлт 
ұландарының азамат болып өсуіне ол ортаның ықпалы мол 
болғаны- тарихи шындық. Бұл тұрғысында және аталмыш 
қаламгер турасында әдебиетші –ғалым С.Әсіп былай дейді: 
«Түрікшілдік   идеяны   асқақтата,   дауылдата,   тасқындата 
жырлаған   ақындардың   сапында   Мағжан   Жұмабаев, 
Сұлтанмахмұт   Торайғыров,   Жүсіпбек   Аймауытов   ерекше 
орын алады[2]. 
160

Бұл   ретте,   оның   (Торайғыровтың-С.С.)   түрікшілдік 
идеясын   қостап,   түркі   халықтарының   рухани   алмасуына 
біршама үлес қосқандығын айтқан жөн. Ғалым Б.Ысқақов: 
«Сұлтанмахмұт   татар   тілі,   мәдениеті,   әдебиетімен   ерте 
танысты.   Біріншіден,   ол   алдынан   өткен   молдалардың 
көпшілігі татар еді, әрі ол кездегі оқу көбінесе татар тілінде 
жүретін.   Оның   үстіне   ол   кезде   қазақ   тілінде   кітап,   газет-
журналдар   жоқтың   қасы   еді.   Сондықтан   оның   оқитыны, 
көбінесе   татардың   кітаптары,   журналдары,   газеттері 
болатын»- деп ақынның көршілес туысқан халықтың рухани 
байлығынан   нәр   алғандығын,   тіпті   татар   әдебиетінің 
классигі Ғ.Тоқайға көп еліктегенін, тілге тиек еткен, сондай-
ақ,   автор   «ақын   көбінесе   бірлік,   ерлік   мәселесін   көбірек 
қозғайды, жалпы ұлттық, тіпті жалпы мұсылмандық жайды 
баса   айтады»-деумен   ғана   шектеліп,   әрі   қарай   таратып 
айтпайды.   Мәселен,   сол   тұста,   ХІХ   ғ.   соңы   мен   ХХ   ғ. 
басында,   түркі   халықтарының   оянуына   бірден   бір   түрткі 
болған   ұлттың   ұранына   айналып,   бүкіл   мұсылман 
қоғамының   қозғалысын   бастаған   саяси-ағартушы   жәдит 
қозғалысын жақтағаны жайлы ләм демеген.
Ал,   шындығында,   Сұлтанмахмұт   «Анау-мынау»   атты 
өлеңінде:
           Мынау жерде хадим тұр
           Қарқарада жаны тұр.
           Ілініп-салынып әлі тұр,
           Бірер күндік халі тұр.
           Анау жерде жәдиттар,
           Одан бізде үміт бар.
           Олардан тәлім алмасаң,
            Көрген күнің болар тар [2],- 
деп, оқу-ағарту жұмыстарының жаңаша дамуына игі әсерін 
тигізген   жәдитшілдік   ағым   өкілдерін   қуаттап,   ұйқыдағы 
қараңғы қазақты -малын қорыған байлар мен «тоқты-торым 
жиған» молдаларды сынайды.
Жәдитшілік   жайына   тоқталсақ,   ол   татардың   діни-
ағартушы   реформаторлары   Ш.Маржани,   Х.Файзханов 
161

бастап,   И.Гаспринский   іске   асырған,   сөйтіп   күллі   түркі 
мұсылман   қауымының   қолдауына   ие   болған,   әрі 
ағартушылық,   әрі   саяси   бағыт   ұстанған   ағым   болды.   Бұл 
ағымды бүкіл шығыс зиялыларының жақтауы- оның негізгі 
концепциясының Ресей мұсылман тұрғындарының мақсат- 
мүддесімен   орайлас,   қоқайластығында   еді.   Сондықтан 
жәдитшілдіктің   таза   ағартушының   бағытын   қолдап, 
А.Байтұрсынов,   М.Дулатов,   М.Сералин,   С.Торайғыров 
секілді   қазақ   ақындары   бұл   идеяны   таратып,   кеңейтті. 
Қалың ұйқыдағы қазақты оятуды  мақсат тұтып, жылт еткен 
жаңалықты   бойға   сіңіруге   ұмтылған,   сөйтіп,   елінің   ертеңін 
ойлап   егілген,   жұртының   жайын   айтып,   Хаққа   жалынған 
алаш азаматтарының бұл істі құптағанын байқаймыз. Сол 
кездегі татар баспасөзі жаппай көтерген «милләт»   (ұлт –
С.С.)   жайы   да   қазақ   ақынын   бей-жәй   қалдырмаса   керек. 
«Оқудағы мақсат не?» деген өлеңінде жазбагер:
         Милләт көзін ашуға,
         Терістіктен қашуға,
         Заманаға көз салып,
         Аяқты жөндеп басуға;
          Отанымызды сақтауға,
          Ақиқатты жақтауға,
          Біз де басты көтерсек,
          Қала бермей таптауда...- [4]
десе, онысы- бүкіл түркі, мұсылман жұртының қамын 
жеп,   алдағы   мақсат   -   өнер,   білім   алумен   қатар   бірлік, 
тұтастық керектігін айтады.
Тек Тоқай ғана емес, ғасыр басында қалам тербеген 
татар   қандастарымыздың   бәрі   дерлік   милләтке   майысып 
қызмет   етті.   Туысқан   ел   зиялылары   ұлт   үшін   ұлардай 
шулап, қаздай қаңқылдап, пікір қайшылығында болса да, ел 
мүддесі   тұрғысында   тоқайласты.   Ұлт   мақсатын   бәрінен 
жоғары   қойып,   «милләт»   үшін   мейірленді.   Дәлел   ретінде 
сол   тұстағы   татардың   ғана   емес,   бүкіл   түркі   қоғамының 
саяси-әлеуметтік   жағдайын,   халықтың   түпкі   мақсат-
мүддесін,   болашақтағы   жоспарын   айқын   айшықтаған 
162

«Шура» журналы 1908 жылы Ғ. Тоқайдың «Ләәзәт вә тәлі 
нәрсәдә?»-деген мақаласына орай бәйге жариялағанын сөз 
етелік.   Сөйтіп   Тоқай   «Ләззәт   не?»   дегенге,   ол   «милләтқа 
(ұлт-С.С)   қызмет   көрсету»   десе,   жорналда   шығармалары 
басынған авторлардың бәрі дерлік осы негізде туындылар 
берген. Мәселен, Фәхрелислам Ғайнеддинұғылы:    
            «Ул нәрсе? Милләткә хезмәт итұ 
            Бар чақта жаның, тәнің, форсай күнда»,-[5] деп 
әлауған
            (Ол не нәрсе? Ұлтқа қызмет ету
            Барда жанын, тәнін құрбан қылу)
Ал, шайыр Зариф Бәшири болса, ләззәт хақында:
            «Милләтә пәһлевандай күкрәк киереп
            Хезмәт итшән тугри (борнан) мәслән ішә»)-[6] 
деп пікір білдірген.
Ұлты   үшін   ұлтан   болуға   дайын   қазақ   ақыны 
(Сұлтанмахмұт-     С.С)   да   «Талиптерге»   деген   өлеңінде 
халықтың болашағы-жастарға зор міндет жүктеп, үміт арта 
сөйлейді:
        
            Көрдін бе миллетінді ұйқы басқан,
            Тебіренбей жер қозғалып, жарылса?!
            Ойлайық бәріміз де миллет қамын,
           Бірігіп, ынтымақтан еш қалмастан, [8]-
  десе,   енді   бірде-«Бір   баланың   тілек-   батасы» 
өлеңінде:
                Надандықта қор қылма,
                Миллетке бізді сор қылма,
                Микробтарды зор қылма,
                 Рақым ойлап, құдай-ай!-[9] деп Бір Аллаға 
сиынып, одан рақым күтеді.
Осы   тұста   тоқтануды   қажет   ететін   жәйт   бар.   Ол-
ақыынның   Құдайды   ауызға   алып,   діни   сөз,   терминдерді 
көптен   қолдануы.   Бұл   жөнінде   Сұлтанмахмұт 
творчествосын   көп   зерттеген,   білікті   ғалым   Б.Кенжебаев 
былай   дейді:   «Сұлтанмахмұт   өз   шығармаларында   татар 
тілінен, діни кітап, араб, парсы сөздерін едәуір қолданған. 
163

Әдейі   санадық,   ол   барлығы   алпыс   шақты   араб,   парсы 
сөздерін қолданған». Онан кейін: «Бұл еліктеу, әуестенуінің 
қате   екенін   Сұлтанмахмұт   тез   аңғарды.   Сонан   кейінгі 
дәуірлерде   (1915-1920жылдары)   жазған   шығармаларында 
ол   араб,   фарсы,   татар   сөздерін   қолданған   жоқ»,-[10]   деп 
ақтап алуға тырысады.
Әрине,   ғалым   пікірі   идеология   қыспағынан,   замана 
ызғарының   әсерінен   туындағанын   білеміз,   сондықтан 
кінәлаудан   аулақпыз.   Бірақ   егемендік   алған   тұста 
жалтақтамай, жалтармай еш бүгетсіз барын бар, жоғын жоқ 
деп ашық айтуға тиіспіз.
Демек, Сұлтанмахмұттың араб, парсы сөздерін көптеп 
қолдануы-   профессор   Б.Кенжебаев   айтқандай,-   татар 
әдебиетінің   игі   әсері   болумен   қатар,   ақынның   «Құран-
Кәримді»   жатқа   біліп,   шығыс   әдебиетінен   мол   хабардар 
болуынан.   Ол-бірінші.   Екінші-   оның   (Сұлтанмахмұттың- 
С.С.) Құранды  оқып,  біліп қана қоймай, Хақ-тағалаға  шын 
беріліп,   табынатындығы   анық.   Оған   дәйек   болар   дерек 
көздері   жетерлік.   Мәселен,   «Жарлау»   деген   жұртына 
арнауында:
         Мінеки, Құдай сүйген пейіліміздің
         Аз берген жақсы құдай жазасына.
         Серпілмей тағы біраз ұйықтай түссек,
         Басқаның құл болармыз қаласына [11]-
деп,   біріншіден,   ұйқыдағы   қазақты   серпілтуді   ойласа, 
екіншіден,   Құдайды   шын   пейілімен   сүйетіндігін 
жасырмайды.   Ендеше,   «Адамның   дініндегісі   тілінде» 
дегендей,   ақынның   араб-парсы   сөздерін   қолдануы   заңды 
да.
Сондай-ақ, Сұлтанмахмұт «Айқап» журналында істеген 
кезде «Құран бұзған» деген атпен мақала да жазады. Мұнда 
жазбагер   Қазан   қаласында   миссионер   Харитовтың 
басшылығымен   шығарған   Құран   кітабының   басылымын 
сынайды. Бұл тақылеттес сын мақалалар сол тұстағы татар 
баспасөзінде де жарық көргені мәлім [12].
Ал, аталмыш қаламгердің дін адамдары- қожа, иман, 
молдаларды   сынап,   мінеуін   осы   күнге   дейін   дін-исламға 
164

қарсы   бағытталған   түсінік   ретінде   қабылдап   келдік. 
Шынтуайтқа   келгенде,   ол   Алаш   ұранды   (Р.Нұрғалиевтің 
айтуында- С.С.) ақынның дінді бұзушы дүмше молдаларға 
деген қарсылығы, Хақ жолынан айнымауды ізерлеп айтуы 
десек   болады.   Нақты   дәлел   ретінде   Сұлтанмахмұттың 
«Жарлау» өлеңінен мысал келтірейік:
          Теңің тап, кемге барма, қор болма деп,
          Шариғат, заң көрсетті саған жолды.
          Милләттің түзелуі сіздерменен
           Бұзып шық, солмай жылап, қалың торды [13],- 
десе, ол ақынның шариғат қағидаларына сүйеніп, ескілікті 
әдет-ғұрыпты   сынауы   және   қазақ   қыздарын   бостандық, 
теңдік жолына итермелеуі еді. 
Зерделеп   қарасақ,   Сұлтанмахмұт   Торайғыров   әйел 
теңдігі   мәселесін   барлық   жанрда   және   деңгейі   биік 
туындыларда көрсете білді. Мәселен, «Қамар сұлу» романы 
туралы осыны айтар едік. Оған қоса, «Айқап» жорналында 
жарияланған   «Ауырмай   есімнен  жаңылғаным»  әңгімесінде 
жазбагер   әйелдің   еріксіз   некесін   суреттейді.   «Өскемен 
елінен» деген мақаласында жазбагер қыз ұзату, жесір дауы 
туралы   ескі   әдет-ғұрыптан   арылу   қажеттігін   жазады. 
Сондай-ақ «Әйелдің зары», «Шал алған қызға» өлеңдерінде 
де әйел мәселесіне қатысты өзекті проблемаларды көтеріп, 
дұрыс шешім табуын көздейді.
Осы орайда, тоқтала кетуді қажет ететін бір жәйт бар. 
Ол-   Сұлтанмахмұттың   жоғарыда   аты   аталған   («Ауырмай 
есімнен   жаңылғаным»)   әңгімесі   жайында.   Автордың 
шариғат   заңдары   тұрғысынан   келіп,   әйелдің   бас 
бостандығына   қатысты   тұжырымдамасын   құптағанмен, 
оның   «Жеті   Жарғыдан»   бар   әмеңгерлікке   байланысты, 
пікіріне объективті қараған дұрыс. Олай дейтініміз- бұл заң 
қағидасының   қазақтың   таным-түсінігіне   орай,   тұрмыс-
тіршілігіне   қарай   жасалынғанын   және   қажеттігін   өмір 
тәжірибесі   дәлелдесе  керек.   Және  оған   қосарымыз-  қазақ 
бірлігіне   сіңісті   бұл   ғұрыптың   тұтастығын   сақтап,   ұрпақ 
қамын   ойлаудан   туындағаны   сөзсіз.   Сондықтан 
шығармадағы оқиға желісін біржақты түсінбей, діни таным 
165

тұрғысынан   бағалаған   жөн.   Өйткені,   жазбагер   шариғат 
қағидаларын   бұрмалаушылықты,   әйелдің   көз   жасы   мен 
зарын   аяққа   басқан   зорлықты   сынға   алуды   діттегенге 
ұқсайды. 
Сайып   келгенде,   Сұлтанмахмұттың   дін-исламға   аяқ 
тіреп, түп, тіл бірлігіне иек сүйеуі ұлтына шын берілген ұлы 
жүректің хақиқаты, таза жанның тарихаты дер едік.
Шынында,   Сұлтанмахмұт   мұрасының   қатпары   қалың, 
қыртысы   қатты   екені   рас.   Сондықтан   шұқшия   қарап,   шын 
іздегенге «Алла атымен ант етіп», халқының бақыты үшін 
«шындықтың   ауылына»   сапар   шеккен   ақын   жаны,   сыры 
ашылары сөзсіз.
Түйіндей айтқанда, С.Торайғыров шығармашылығында 
діни түсінікке негізделген ислам ілімінің сөз, терминдерінің 
көптігі,   таным   тағылымының   тереңдігі   бір   ғана   мақалаға 
емес,   әлі   талай   еңбектерге   арқау   болып,   дәйек   ретінде 
алынарына сеніміміз мол.
             
166

Қорытынды
Сайып келгенде, ХХ ғасыр басында қазақ-түркі әдеби 
байланыстарының   себептерін   ашу   арқылы   оның   негізгі 
факторларын   анықтауды   мақсұттадық.   Мақсат-міндетіміз 
айқындалған   сайын   түркілік   тектің   терең   тамырластығы, 
қарым-қатынас   аясы,   байланыстар   барысы-   бәрі-бәрі 
ашыла түскендей.
Жоғарыда   келтіргеніміздей,   түркі   халықтарының 
рухани   алмасу   процесі   қай   кезеңде   болсын   үш   қайнар 
бұлақтан бастау алатыны белгілі. Олар- түп, тіл, дін бірлігі. 
Сондықтан   осы   үш   негізге   сүйеніп,   қазақ   пен   басқа   түркі 
халықтарының   әдеби-мәдени   қарым-қатынастарын   шама-
шарқымызша   зерделеп   беруге   тырыстық.   Мәселен,   ғасыр 
басында   қазақ-татар   әдеби   байланыстары   баршама 
дамығаны   көпке   мәлім.   Бұған   осы   тұрғыда   жазылған 
зерттеу еңбегі куә [1]. Десек те, бұл ғылыми жұмыс кеңестік 
тар   құрсау,   қатал   жүйе   тұсында   жазылғандықтан, 
айтылмаған   тұстары,   жазылмаған   жайттары   баршылық 
екені рас.  Осы олқылықтар мен кемшін  жақтардың орнын 
толтыру   мақсатында   әдеби   байланыстардың   негізгі 
факторларын, қатынастар қарқынын анықтауға талпындық. 
Сондай-ақ   сол   кездегі   әдеби-тарихи   процеске   орай, 
халық ағарту ісіне ерекше ден қойылғаны аян. Ал, жалпы, 
түркі   дүниесіндегі   ағартушылық   кезең   ХІХ   ғасырда 
басталды десек, оның біршама шарықтаған тұсы- ХХ ғасыр 
басы   еді.  Әрине,   ағартушылық  әр   елде  әрқалай   дамыды. 
Соған   орай,   ол   ағым   көрінісі   әр   ұлт   әдебиетінде   өзгеше 
өрнектелді.   Сөйтіп,   ағартушылық   арнадағы   байланыстың 
орнауына   себепші   болды.Былайша   айтқанда,   озық   елдің 
рухани дүниесі басқа жұртқа үлгі-өнеге ретінде ұсынылып, 
әдеби қарым-қатынас жасауға негіз етілді.
«Тарихты
 
елдің
 
азаматтары
 
жасайды» 
(Н.Ә.Назарбаев) дегенді нысана етсек, ғасыр басында түркі 
жұртын тұтасуға бастаған ұлт зиялылары Ресей
1. Ысқақов Б. Қазақ-татар әдеби байланыстары.-А., «Ғылым», 1976, 175 б.
167

аймағындағы   жағдайға   орай   түрікшілдікті   түрлендірді.   Бұл 
ретте, алдымен Қазан, Қырым жеріндегі қандастарымызды 
ауызға аларымыз рас.
Жасыратыны   жоқ,   Ресей   мұсылман   халықтарының 
арасында татарлар әлдеқайда сауатты (80 пайызға жуығы 
сауатты- С.С.) болды және олардан шыққан бай, көпестер 
ірі   өндіріс   орындарын   иеленді.   Осының   бәрі   татарлардың 
өркениетке   ұмтылысын   тездетті.   Империя   тарапынан 
жасалған түрлі қысым, қиянатқа қарамастан қандастарымыз 
түркі   халықтарының   рухани   бірлестігін   күшейтуде   орасан 
зор   жұмыс   атқарды.   Мәселен,   бір   ғана   Н.Гаспринскийдің 
еткен ісі ұшан-теңіз емес пе?!
 Әрине, басқа түркі жұртының жақсылары да жайылып, 
жайбарақат   жатпады.   Олар   қандастарына   қарап   түзелді, 
көп   үйренді.   Сөйтіп,   рухани   алмасу   арқасында   түркі 
халықтары біршама өсіп, жетілді, өркениетке ұмтылды.
Шынында,   Ресей   түрік   мұсылмандарын   түп,   тіл,   дін 
тірлігіне итермелеген сол тұстағы қоғамдық жағдай, саяси 
әл-ахуал   еді.   Ал,   бұл   жағдай   мен   ахуал   империяның 
отарлау  саясатынан   туындағаны  сөзсіз.  Біріншіден,  үкімет 
тізгінін ұстаған чиновниктер тарапынан нәсілшілдік кемсіту 
айқын   біліне   бастады.   Екіншіден,   мұсылман   халқын   өз 
дінінен   аластату   ісі   (миссионерлік-С.С.)   жүргізілді. 
Үшіншіден,   тұрғылықты   халық   атамекен   қоныстан 
айырылып, «қарашекпен» келімсектердің көбеюі үдей түсті. 
Төртіншіден,   империя   аясындағы   қозғалыс,   төңкерістер 
саяси тұрғыдан жетілуге, ұлт-азаттық күреске итермеледі.
  Міне,   осындай   факторлар   түркі   түлектерін   саяси 
аренаға   шығарып,   жұрт   санасын   оятуға,   рухани   бірлесуге 
шақырды. Ұлт зиялылары отаршылдыққа қарсы тұрып, ұлт 
мүддесіне   сәйкес   міндеттер   мақсұттады.   Бұл   ретте,   олар 
діни   тұтастықты   тұтқа   етіп   ұсынды.   Әлбетте,   орыс 
қоғамындағы   демократиялық   қозғалыстар   мен   прогреске 
ұмтылыс мұсылман жұртшылығының санасын сергілтіп, дүр 
сілкіндіргенін   есте   ұстаған   жөн.   Және   бұған   бір   жақты 
168

қарамай оның субъективті жағымен қатар объективті жағын 
да қарастырғанымыз әбден дұрыс. 
Әрине,   бұл   ғылыми   зерттеу   жұмысында   қазақ-түркі 
әдеби   байланыстары   жан-жақты   әрі   терең   зерттелді   деп 
айта алмаймыз. Өйткені біз түркі жұртының рухани алмасу 
арналарын   үш   аспектіде-   байланыстар   барысы,   тұтасу 
тұтқасы және ислам аясы негізінде ғана көрсетуді көздедік. 
Келешекте   сөз   өнері   байланыстарын   әдеби   процесс 
тұрғысында   қарастырып,   әр   ұлт   өкілі   туындыларының 
өзгешелігімен   қатар   үндестігін,   бір-бірімен   сабақтастығын 
да   баса   айтпақпыз.   Сондай-ақ,   әдеби   байланыстағы 
аударманың рөлін айқындап, дәуір басындағы дүниелердің 
көшірмелеріне   аялдамақпыз.   Тек   бір   Алла   жар   болсын 
деңіз! 
          
169

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І-тарау
§1  
1. Сейфуллин С. Шығармалары. 4-том. Алматы, 1962 ж., 
323б.
2. Аманжолов   Қ.   Түркі   халықтарының   тарихы,   Алматы, 
1999 ж., 311б. 
3. Сонда, 315 б. 
4. Әбдіғазұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік 
және көркемдік негіздері. Алматы, 2000 ж., 33 б. 
5. Сәтбаев Ш. Уақыт шуағы. Алматы, 2000 ж., 165 б .
§2
1.Яхин   Ф.З.   Газета   “Фикер”,   журналы   “Аль-Гаслурь-
джадид”, “Уклар” и их роль в татарской лит-ре нач. ХХ 
в. Автореферат на соискание уч. степени канд. фил., 
наук. Казань, 1988, с.8.
2.“Қазақ” газеті, - 1913. - №1
3.Гайнуллин   М.Х.   Татарская   литература   и 
публицистика нач. ХХ века. – Казань, 1983, -12 с.
4.Бейсенбиев   К.Б.   Идейно-политические   течения   в 
Казахстане кон. ХІХ – нач. ХХ в.-А., 1961.
5.Амирханов   Р.У.   Народное   просвещение   у   татар   в 
дооктябрьский период. – Казань, 1992, - 22 с.
6.Коблов   Я.Д.   Конфессиональная   школа   казанских 
татар. – Казань, 1916. – 3-4 с.
7.Амирханов Р.У. Татарская демократическая печать. 
(1905-1907) - М., 1988, - 16 с.
8.“Өлфат”-(Бірлік)   Санкт-Петербургте,   татар   тілінде, 
аптасына бір рет шыққан. 1905 ж. 11.02. бастап 1907 ж. 
9.06. дейін 85 саны жарық көрген. Шығарушы редактор 
–   Р.Ибрагимов.   Өкімет   қысымымен   жабылған. 
//Татарский энцикл. словарь. – Казань, 1999.
9.Кенжебаев   Б.   Қазақ   баспасөзінің   тарихынан 
мәліметтер. – А., 1956. – 22 б.
170

10.Татарский   энциклопедический   словарь.   –   Казань, 
1999.
11.Ысқақов   Б.   “Қазақ-татар   әдеби   байланысы”.   –   А., 
Ғылым, 1976. – 72 б.
12.Кенжебаев   Б.   Қазақ   баспасөзінің   тарихынан 
мәліметтер. – А., 1956. – 23 б.
13.Бекхожин   Х.   Қазақ   баспасөзінің   даму   жолдары 
(1860-1930). – А., 1964. – 79 б.
14.Кенжебаев   Б.,   Бекхожин   Х.,   Ысқақов   Б., 
Ү.Субханбердиналардың
 
жоғарыда
 
аталған 
еңбектерді.
15.а)   Әбдіманов.   “Қазақ”   газеті.   –   Алматы,   1993.   ә) 
Субханбердина Ү. Қазақ, Алаш, Сарыарқа. – Алматы, 
1993.   б)   “Қазақ”   газеті.   Құрастырушылар: 
Субханбердина және т.б. – Алматы, 1998.
§3 
1. Мырзахметұлы   М.   Патшалық   Россияның   ұлт 
аймақтарындағы     саясаты.-«Қазақ   әдебиеті»   .№4,
(21,30), 26.01.
2.
Көпеев   М.Ж.   Сарыарқаның     кімдікі   екендігі.  Қазан, 
1907.-Б.5-6.
3. Сонда,  3б.
4. Сонда, 3 б.
5. Сонда, 9 б.
6. Сонда, 16 б.
7. Сонда, 18 б.
8. Көпеев М.Ж. Таңдамалы.-І том, А. 1990 .-Б.59-60.
9. Сонда, 68 б.
10.Көпеев М.Ж. Хал-ахуал. Қазан, 1997, Б.115.
11.Сонда. 16 б.
12. Сейфуллин С. Шығармалары. 4-том. Алматы, 1962 ж., 
323б.
13. Аманжолов Қ. Түркі халықтарының тарихы, Алматы, 
1999 ж., 311б. 
14.Сонда, 315 б. 
171

15.Әбдіғазиұлы   Б.   Шәкәрім   шығармашылығының 
дәстүрлік және    көркемдік негіздері. Алматы, 2000 ж., 33 
б. 
16.Сәтбаева Ш. Уақыт шуағы. Алматы, 2000 ж., 165 б .
§4 
1. «Қазақ» газеті.- Құрастырушылар:   Ү. Сүбханбердина, 
С.Дәуітов,  Қ.Сахов. Алматы,1998, 11 б
2. Ғайнуллин М.Х. «Уақыт» газеті, 1906,№1.
3. «Уақыт» газеті, 1909,№1.
4. Ғайнуллиннің аталған еңбегі, 42 бет.
5. Сонда, 48 бет.
6. «Әл-гасрул-жадит» газеті, 1906,№12.
7. Татарский энциклопедический словарь.- Казан,1999.
8. Морданов   Р.Ф.   «Шура»   журналында   әдәбият 
мәсәләләре//Казан утлары –1999,№4.-161-165.
9. Ысқақов Б.Қазақ-татар әдеби байланыс. -А, 1976,98-99 
б.
10.«Айқап», 1911,№1, 1-2 б.
11.Кенжебаев   Б.   Қазақ   баспасөзінің     тарихынан 
мәліметтер.-А,1956, 26 бет.
12. «Айқап»,1912,№5,104-108 б.
13. Сонда, 1912,№3; 1913, №1; 1915, №9.
14. Сонда, 1912,№6,140-143.
15. Сонда, 1912, №8, 172-175 б.
16.Сонда, 1912,№11, 242-249 б.
17. Сонда,1913,№17,375-378 б.
18.Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті-А, 1993, 168 б.
§5 
1. Мырзахметұлы   М.   Патшалық   Россияның   ұлт 
аймақтарындағы   саясаты.-«Қазақ   әдебиеті»   .№4,
(21,30), 26.01.
2.
Көпеев   М.Ж.   Сарыарқаның   кімдікі   екендігі.  Қазан, 
1907.-Б.5-6.
172

3. Сонда, 3б.
4. Сонда, 3 б.
5. Сонда, 9 б.
6. Сонда, 16 б.
7. Сонда, 18 б.
8. Көпеев М.Ж. Таңдамалы.-І том, А. 1990 .-Б.59-60.
9. Сонда, 68 б.
10. Көпеев М.Ж. Хал-ахуал. Қазан, 1997, Б.115.
11. Сонда. 16 б.
12. Сейфуллин С. Шығармалары. 4-том. Алматы, 1962 ж., 
323б.
ІІ-тарау
§ 1
1. Бердібай Р. Байкалдан Балқанға дейін. А., Қазақстан, 
1996, 256 б.
2. Әсіп С. «Қазақ қасіреті» .А., Қазақстан, 1994, 14 б.
3. Коблов Я.Д. Конфессиональная школа казанских 
татар.-Казань, 1916, С.3-4.
4. Абдуллин Я.Г. Историография джадидского 
движения. // Очерки истории Татарской общественной 
мысли., Казань, Тат.  Из-во, 2000, С.139.
5. Гаспринский И. Русское мусульманство. «Звезда 
Востока» 1991 №4. С.105-106.
§ 2
1.Шоқай М. Таңдамалы. І-том: Алматы, «Қайнар», 1998,
Б:75.           
2. Сонда, Таңдамалы. І-том: Алматы, «Қайнар», 1998,Б:3
    3.Сонда, Таңдамалы. І-том: Алматы, «Қайнар», 1998,Б:
4.Шілдебай С. Тұтас Түркістан идеясының қайраткерлері. 
«Түркістан», 19.09.2002,Б:
5.Заки   Валиди   Тоган.   Воспоминания.   Кн.   І   Уфа, 
1994,С.183.
173

6. Судьба   и   наследие   башкирских   ученых-эмигрантов   / 
Валеев   Д.Ж.,   Мадьяри   А.,   Ураксин   З.Г.,   Юлдамбаев 
А.М;ВЭГУ-Уфа, 1995, С.11.
7. Әлімжанов   Э.   Мұстафа   Шоқай!..   Ол   кім?   Кітапта: 
Шоқай   М.   Түркістанның   қилы   тағдыры,   Алматы, 
«Жалын», 1992, Б.4.
8. Заки   Валиди   Тоган.   Воспоминания.   Кн.І-Уфа,   1994, 
С.245-246.
9. Қойгелдиев   М.   Алаш   қозғалысы.-Алматы,   «Санет», 
1995, Б.216.
10.Шілдебай   С.   Жиырмасыншы   жылдардың   жасыны. 
«Түркістан», 22 Қазан, 2002 ж., Б.7.
§ 3
1. Татарский   энциклопедический   словарь.-Казань,   1999, 
С.172.
2. Бертельс Е.Э. Из истории попыток реформы арабского 
алфавита. // Культура и писменность Востока. Кн. ІІІ.-
Баку, 1928; Брагинский И. и Комиссаров Д. Персидская 
литература.-М., 1928.
3. Шойтов   А.М.Идеи   просветительства   в   персидской 
литературе конца ХІХ века. // В кн. Просветительство в 
литературах Востока, М., 1973, С.73-74
4. Сонда, 75 бет.
5. Күлтәси : һәйяте жәдидә.- Қазан, 1896, 5 б.
6.
Ибраһимов   Г.   Насыйрилардың   тарихи   урунлары   // 
Каюм Насыйри  мәжмугасы.- Казан, 1922, 6 б.
7. Татарский   энциклопедический   словарь.-Казань,   1999, 
С.172.
8. Сонда.
9.
Д.Қамзабекұлы  Д.  Әдеби  –  тарихи  процесс:  ағымдар, 
концепциялар (Ағартушылық кезең) ), - фил. ғыл. док. дис 
авторефераты. Алматы, 2003.
174

§ 4 
1. Амирханов Р.У. «Татарская демократическая печать (1905-
1907)»-М., 1988, С.10.
2.Каримуллин А.Г. «Татарская книга начала ХХ века». Казань, 
1974,С.21.
3.«Татарский
 
энциклопедический
 
словарь.-Казань, 
1999,С.172.
4.Г.Тукай. «Әсәрләр» Дүрт томда.-Казан, 1975, І том, 25 б.
5.Дулатұлы М. «Оян, қазақ!» (өлеңдер, аудармалар). Алматы, 
«Жазушы», 2002, 33 б.
6.  Көпейұлы   М.Ж.   (Шығармалар   жинағы).   І-том,   Алматы, 
«Алаш», 2003 ж., 205 б.
7.  Құдайбердиев   Ш.   (Шығармалары:   өлеңдер,   дастандар, 
қарасөздер). Алматы, «Жазушы», 1988, 201 б.
8. Жұмабаев М. «Сүй, жан сәулем» (өлеңдер мен поэмалар). 
Алматы, «Атамұра» , 2002 ж., 58 б.
9.Рәмиев С. «Таң вакыты»,- Казан, 1980, 19 б.
§ 5
1. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары (1860-
1930).   –   Алматы.   –   1964.,   Революцияға   дейін   қазақ 
тілінде шыққан әдеби кітаптар (1907-1917), - Алматы. – 
1978.
2. М.Ж.Көпеев. Сарыарқаның кімдікі екендігі. – Қазан. – 
1907, 17-бет.
3. Сонда, 17-бет.
4. Тоқай Ғ. Шығармалары. І-том. – Қазан. 1959. – 112 бет.
5. Ибрагимов Ғ. Әдебиет дәрісілігі.  – Қазан. – 1916.  91 
бет.
6. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық 
ағым. – Алматы. – Білім. – 1998, 12 бет.
7. Құнанбаев А. Стихи и поэмы.  Москва. – 1940. с. 14.
8. М.Ж.Көпеев. Таңдамалы. І том. – Алматы. – 1990. 98 
бет.
9. Сонда, 99 бет.
175

10.Тоқай Ғ. Сайланма хәрләр. І том. – Қазан. – 1953, 8 
бет.
11.М.Ж.Көпеев. Таңдамалы. І том. – Алматы. – 1990. 97 
бет.
12.М.Ж.Көпеев. Сарыарқаның кімдікі екендігі. – Қазан. – 
1907, 16 бет.
ІІІ-тарау
§ 1
1. Есімов Ғ. Хакім Абай. Алматы. Атамұра-Қазақстан, 
1994; Ысмағұлов Ж. Абай: ақындық тағылымы. 
Алматы. Ғылым, 1994; Мырзахметұлы М. Абай және 
Шығыс. Алматы, Қазақстан, 1994; Ахметбек А. Қожа 
Ахмет Яссауи. Алматы, Санат, 1998
2. Керимов Г.М. Ал-Ғазали и суфизм. Баку, 1969
3. Бертельс Е.Э.Суфизм и суфийская литература. М., 
1969; 
§ 2 
1. Фильштинский   И.М.,   Шидфар   Б.Я.   Очерки   арабо-
мусульманской культуры. М., 1971. С. 151-152
2. Степаняниц  М.Г. Философские аспекты  суфизма.  М., 
1987, С. 20-26
3. Сонда, Б. 42 
4. Сонда, Б. 43
5. Шәкәрім. Иманым. А., Арыс, 2000, Б.98
6. Джами А. Избранные произведения в 4-х томах. Т.4. 
Душ., 1981, С.7
7. Дербісәлиев Ә. Араб әдебиеті. Алматы, 1982. б.184
8. Степаняниц  М.Г. Философские аспекты  суфизма.  М., 
1987, С. 47
9. Сонда, Б. 49
10.Сонда, Б.50
11.Фильштинский И.М. Арабско-классичекая литература. 
М., 1965. С. 261-262
176

§ 3
1. Бертельс   Е.Э.Суфизм   и   суфийская   литература.   М., 
1969;   Трименгэм   Дж.С.   Суфиские   ордены   в   исламе. 
М., 1989; Ислам. Исторические очерки. М., 1991; Идрис 
Шах. Суфизм. М., 1994; Бегалинова К.К. Суфизм, как 
религиозно-   философская   концепция   мира   и 
человечества. А.,1999.
2. Лирика.   Из   персидско-таджикской   поэзии.   М.,   1987, 
С.196 .
3. Джалаладдин   Руми.   Поэма   о     смысле.   Избр. 
Притчи.М.,1986.
4. Классическая восточная поэзия. М., 1991, С.358 .
5. Саади. Бустан. Лирика. М., 1962, С.17 .
6. Классическая Восточная поэзия. М., 1991, С.568 .
7. Джами. Ибранные произведения. Л., 1978, С.58 .
§ 4
1.
Жемекей   И.   Хафиз   және   қазақ   әдебиеті.  Алматы   – 
2000, 35-бет.
2. Омар   һаям.   Шығыс   жұлдыздары.   //   Аударған 
Қ.Шаңғытбаев. Алматы, 1973, 88-бет.
3. Шәкәрім. Иманым. Алматы., 2000. 38-бет.
4. сонда, 35-бет.
5. Лирика.   //   Из   персидско-таджикской   поэзии.   Москва, 
1987, С.222.
6. Жемекей   И.   Хафиз   және   қазақ   әдебиеті.   Алматы   – 
2000, 66-бет.
7. Шәкәрім. Иманым. Алматы., 2000. 27-бет.
8. Лирика.   //   Из   персидско-таджикской   поэзии.   Москва, 
1987, С.212.
9. Көпеев М.Ж. Таңдамалы. І-том. Алматы, 1990, 167-бет.
§ 5
177

1.
Ы.Дүйсенбаев.   «Ғасырлар   сыры».  А.,   Жазушы,   1970, 
9-б.
2. «Әдеби   мұра».   Құрастырушы   Ү.Сүбханбердина.   А., 
1970.
3. Қазақстан   Республикасы   ҰҒА   Орталық   Ғылыми 
кітапханасың қолжазбалар қоры. 1173- папка, 5-6 б.
4. М.Ж.Көпеев.   Таңдамалы.   ІІ-том.   Өлең,   қисса, 
мысалдар. А.,Ғылым, 1990, 193 б.
§ 6
1. Торайғыров   С.   «Алаш   ұраны».-   Алматы,   Жазушы, 
2002, Б.121.
2. Әсіп С. Қазақ қасіреті.-А., «Қазақстан», 1994,Б.14.
3. Сонда, Б.18
4. Сонда, Б.17
5. Мәрданов Р. «Шура» журналы (1908-1917) (Әдебиет 
мәсьәләләрә.-Қазан   «Руханият»   нәшрияты,   2001, 
Б.117.
6. Шунда, Б.117.
7. Шунда, Б.118.
8. Торайғыров С. «Алаш ұраны» Алматы, «Жазушы», 
2002, Б.15.
9. Сонда, Б.25.
10. Кенжебаев   Б.   «ХХ   ғасыр   басындағы   әдебиет».-
Алматы, «Жазушы», 2002, Б.15.
11. Торайғыров   С.   «Алаш   ұраны»-   Алматы, 
«Жазушы», 2002, Б.23.
12.  «Айқап», 1913, №21.
13. Торайғыров   С.   «Алаш   ұраны»-Алматы, 
«Жазушы», 2002, Б.24.
 
178

РЕЗЮМЕ
В монографии рассматриваются некоторые теоретические 
вопросы взаимосвязи духовных истоков тюркских народов. 
На стыке двух веков, особенно в начале ХХ в. тюркские 
народы изменялись в сторону цивилизации. Стоявшая во главе 
национальная   интеллигенция   пробуждала   и     просвещала 
темный   народ,   создавала   условия   для   движения   вперед,  к 
прогрессу. Вместе с тем, так как не были едины язык, религия, 
судьба   и   история   тюрков,   они   понимали,   что   избавиться   от 
накинутых оков и тянувших назад пережитков прошлого можно 
только   лишь  
  духовно   объединив   язык,   религию, 
взаимообмениваясь   идеями,   мыслями.   В   этом   отношении 
большое влияние оказывали каналы духовного взаимообмена, 
культурные взаимоотношения и связи.
В то время взаимоотношения тюркских мусульман России, 
рожденные   на   основе   литературно-исторического   процесса 
были  особенными.  Так,  культурно-литературные   связи  тюрков 
толкали народ к пробуждению и росту их политико-социального 
уровня.
Основная   цель   работы,   говоря   о   литературных   связях 
между казахскими и тюркскими народами, определить духовную 
ценность, художественно-эстетические особенности и свойства 
национально- тюркского течения.
Работа   состоит   из   введения,   трех   глав,   заключения   и 
списка используемой литературы.
Итак, во введении кратко говорится об актуальности темы, 
ее   научной   новизне   и   цели,   определяется   область 
исследования.
В   первой   главе   сочли   необходимым   остановится   на 
проблемах,   возникших   при   анализе   высказанных   различных 
мыслей о казахско- тюркских литературных связях, а также всех 
восточных народов.
Всем известно, что литературные связи тюркских народов 
формировались на основе единства  религии и языка, и в этом 
большую  роль  играют глубокие   единые  корни.  В  начале века 
литературно-культурные   связи   между   казахским   и   татарским 
народами,   основанные   на   единстве   языка   и   религии 
продвигались   вперед.   Так,   например,   имело   место   тесное 
179

сотрудничество   в   деятельности   печати   и   периодического 
издательства.   Выпуск   множества   книг   в   г.г.   Казани,   Уфа, 
Оренбург   упрочили   духовный   взаимообмен   между 
родственными   народами.   Также   следует   отметить,   что 
увеличению   казахских   газет-журналов   влияли   татарские 
издания,   а   также   их   огромная   помощь.   Точнее,   казахские 
издательства   свое   направление   определяли,   глядя   на   своих 
соотечественников, и это подтверждает их выход из подчинения 
баям   и   купцам.   Даже   первые   национальные   независимые 
издательства   журналы   «Айкап»   и   «Казах»,   по   примеру 
татарских   издательств   выправляли   свой   внешний   вид   и 
определяли свои цели.
Также известно, что просвещение занимало главную роль 
в   духовном   взаимообмене   между   этими   народами.   В   этом 
отношении, сформированный в татарском обществе и широко 
распространенный новый вид обучения в казахском обществе 
был   принят   за   основу   обучения.     Новое   просветительское 
направление   отразилось   и   казахской   литературе.   Итак,   в 
восточной   литературе   через   просветительство   установилась 
духовная   взаимосвязь.   Нужно   признать,   что   на   литературу 
татар, башкир, казахов, узбеков и других народов было влияние 
русской, западной цивилизации.
Вместе с тем нужно сказать о литературных направлениях 
тюркского общества, которое, глядя на запад, выравнивалось и 
развивалось.   Поэтому   огромное   значение   имеют   труды 
тюркской интеллигенции, устремленные в цивилизованный мир. 
В связи с этим необходимо сказать и  об изменениях в лучшую 
сторону в странах Ближнего Востока.
Конечно,   если   говорить   о   творческой   гармонии, 
просматриваемой   в   первую   очередь   у   представителей 
литературы родственных народов, то этому есть свои причины. 
Тогда   будет   необходимым     исследовать   произведения-
аргументы,   в   которых   имеются   доказательства   данной 
гармонии.
Итак,   одной   из   наших   главных   обязанностей   является 
ознакомление с направлениями связей и раскрытие их каналов 
в сочетании с тюркскими произведениями. С этой точки зрения 
в   данной   главе   была   рассмотрена   духовная   взаимосвязь 
казахского и тюркских народов.
180

Вторая глава называется «Сила единства».
Говоря   о   единстве   нужно   помнить   о   единстве   наших 
тюркских   корней.   Взяв   это   за   основу   представители 
интеллигенции,   видоизменяя   тюркизм,   оставляя   старое, 
назывались   вестниками   нового.   Так,   входившие   в   понятие 
«национальная интеллигенция»  служили своему народу, были 
сынами своего народа.
В то же трудное переходное время многих предводителей, 
мечтавших   о  единстве   тюркского   народа,  безвинно   обвиняли, 
ссылали   некоторые   были   вынуждены   уехать   за   границу. 
Национальная   интеллигенция   в   этот   период   внесла   большие 
изменения   в   процесс   исторического   развития   общества.   А 
именно,   во   время   двух   переворотов   выходцы   из   тюркского 
народа формировали основу национального строя, составляли 
программу   будущего.   В   составе   этой   национальной 
интеллигенции   были   деятели   литературы   и   культуры, 
подходившие   к   этому   делу   творчески,   с   чистым   сердцем 
говорить о мечтах, целях и желаниях народа.
В   данном   случае   нужно   помнить   об   огромном   труде 
деятелей   казахского,   башкирского   общества,   которые 
поддерживая   «единство   тюрков»   выдвинули   идею   целого, 
единого   и   свободного   Туркестана.   Это   ясно   представляется 
анализом   их   произведений   и   воспоминаний   в   тот   трудный 
исторический   период.   Особенно   это   прослеживается   в 
произведениях   корифея   родственного   башкирского   народа 
А.З.Уалиди   и   казахского   –   М.Шокая.   Их   труды   необходимо 
воспринимать   в   качестве   художественных   произведений,   в 
которых чувствуется дыхание времени.
Хотя сегодня много говорится о зародившемся на стыке 
веков,   в   связи   с   общественно-социальным   положением, 
жадидизме,   есть   не   стареющие   стороны   этого   вопроса   и 
сведения,   которые   еще   не   опубликованы.   В   таком   случае, 
говоря   о   зарождении   и   процветании   течения   жадидизм, 
особенно уместно сказать о его активной роли в становлении 
тюркского   единства.   Здесь   необходимо   признать,   что   среди 
тюркских народов татары первыми начали путь к просвещению.
Также в качестве надежной опоры единения особую роль 
исполняла   религия   ислама.   В   таком   случае   необходимо 
раскрыть   и   показать   идеи   литературных   произведений, 
181

основанных   на   аятах   Корана   и   заветах   Хадиса.   Нужно 
определить природу этих произведений, которые были основой 
для духовного взаимообогащения народов.
Вместе с тем, не должно вызывать споров исследование 
произведений   поэтов-писателей,   которые   на   стыке   веков   в 
соответствии с  требованиями времени были созвучны, и найти 
последовательные   доказательства   этому.   Для   исследования 
были   взяты   произведения   представителей   нашей   литературы 
М.Ж.Копеева и С.Торайгырова, также татарских представителей 
–   Г.Токая   и   С.Рамиева.   Таким   образом,   мы   посчитали 
правильным   рассмотреть   факторы,   бывшие   основой   для 
творческого созвучия с точки зрения литературно-исторического 
процесса.
Будет   правильным   исследовать   также   отношения   и 
направления   связей,   помня   об   основах   единения   тюркских 
народов – это язык, религия, единые корни.
Третья глава посвящена раскрытию причин возникновения 
и тенденциям развития суфизма. Не раскрыв причины природы 
возникновения   суфизма   и   тенденции   его   развития,   которые 
были   основой   для   духовных   связей   ислама,   трудно   будет 
понять   связанные   с   этим   произведения.   Поэтому   мы   можем 
запутаться в произведениях, написанных в этом направлении. 
Мы говорим об этом, потому что, хотя в казахской литературе 
достаточно   произведений,   в   которых   есть   суфиский   дух,   они 
еще не достаточно исследованы. Этому есть две причины, во-
первых,   отдаление   религии   от   общества   в   советский   период, 
во-вторых,   проникая   в   глубины   суфиского   учения   трудно   их 
вообразить   и   представить.   Источник   двух   причин  –   один,   это 
давление тоталитарной системы.
В   произведениях   таких   поэтов   как   Шакарим,   Шади, 
Машхур   Жусуп,   Макыш,   Гумар   Караш   видно   созвучие   с 
произведениями   татарских,   башкирских,   узбекских   поэтов. 
Наша   основная   задача   раскрыть     стороны   и   тайны   такого 
созвучия. Конечно, для этого будет правильным опираться на 
труды   об   исламе   и   сердце   ислама   –   суфизме.   Для   этого 
необходимо   развивать   мысль,   опираясь   на   научные   труды   и 
разделяя   их   по   сходству   содержания   произведений, 
основанных на религиозном познании и подходящих друг другу 
мнений.   Особенно   необходимо   рассматривать   созвучные   и 
182

связанные со средневековьем произведения поэтов-суфистов – 
Руми, Сагди, Кожа Хафиз, Омар Хаям, Жами.
Действительно   мир   ислама   бескрайний   и   безграничный. 
Если  так,  то  и  его  влияние  безгранично.  Если  посмотреть  на 
произведения   какого-либо   автора   тех   времен   везде 
присутствуют   понятия   религиозного   познания.   Даже   в 
произведениях Султанмахмута,  который был известен своими 
антирелигиозными   взглядами,   часто   проскальзывают 
религиозные мотивы, вера в единого Аллаха и др. Вместе с тем 
влияние  этого  направления  мы  видим   в  его  произведениях  и 
произведениях   других   подобных   ему   поэтов-писателей,   в 
которых часто встречаются исламские термины и слова.
Что   бы   ни   говорили,   но   огромное   значение   имеет 
определение   и   раскрытие   содержания   произведений, 
написанных в духе ислама, на пути к Истине. Это необходимо, 
во-первых,   для   определения   и   обозначения   духа   тюркской 
литературы, во-вторых, приближения современного общества к 
религии ислама. Поэтому сегодня требует внимания проблема 
духовного   мировоззрения,   так   как,   чем   глубже   проникаешь   в 
глубины Исламского мира, тем бесспорнее можно найти в ней 
жемчужину мысли.
Конечно, мы не можем утверждать, что в данной научно-
исследовательской   работе   казахско-тюркские   литературные 
связи   изучены   глубоко   и   всесторонне,   потому   что   мы   имели 
цель показать духовные взаимоотношения тюркских народов в 
трех аспектах – корни, язык   и религия. В будущем планируем 
рассмотреть   связи   искусства   и   слова   с   точки   зрения 
литературного   процесса   и   рассказать   об   особенностях   и 
созвучии произведений представителей разных наций, а также 
их сотрудничестве. Определив роль перевода в литературных 
связях необходимо исследовать   произведения, переведенные 
в начале века.
183

RESUME
Some theoretical questions intercoupling spiritual headwaters 
of Turkic folk are considered in monographs. 
On   butting   two   ages,   especially   at   the   beginning   of   XX   c. 
Turkic folk changed aside to civilizations. Standing at the head of 
national intellectuals aroused and enlightened dark folk, created the 
condition for propulsion, to progress. Together with that, as were the 
common united language, religion, fate and history of Turkic, they 
understood that to dispose of caped eye and pulled back survival 
past   possible   only   having   the   spiritual   united,   language,   religion, 
interchanging   the   idea   and   thought.   For   the   matter   of   that   big 
influence rendered the channels of the spiritual mutual exchange, 
cultural relations and relationship.
In that time the relation of Turkic Muslims of Russia, which was 
born   on   the   base   of   literary-history   process   were   especial.   So, 
cultural-literary relationship of Turkic pushed folk to awakening and 
growing their politician-social level.
The   Main   purpose   of   the   work,   talking   about   the   literary 
relationships   between   Kazakh   and   Turkic   folk,   to   define   spiritual 
value, artistic-aesthetic particularities and characteristic national of 
Turk current.
The work consists of introduction, three chapters, conclusions 
and list of the used literature.
So, in introduction is briefly spoken about the urgency of the 
subject,   its   scientific   novelty   and   purposes,   defines   the   area   of 
study.
In the first chapter is necessary to stop on the problem, which 
appeared at analysis voiced different thoughts about Kazakh- Turkic 
literary relationships, and also the East folk.
All known that literary relationship of Turkic folk were formed 
on the base of unity to religions and language, and the greater role 
plays   the   deep   united   root.   At   the   beginning   of   the   age   literary-
cultural relationships between Kazakh and Tatar folk, founded on 
the unity of the language and religions advanced onward. So, for 
instance, existed the close co-operation in activity of the seal and 
periodic publishers. The issue ensembles the books in cities Kazan, 
Ufa,   Orenburg   made   stronger   the   spiritual   mutual   exchange 
between related folk. Also it needs to note that the increasing of the 
Kazakh   newspapers-journals   affected   Tatar   publishing,   also   their 
184

enormous   help.   More   exactly,   the   Kazakh   publishers   had   their 
direction, looking on their own  compatriot, and this confirms their 
output from subservience rich people (bais)  and traders. Even first 
national independent publishers journals "Aykap" and "Kazakh", on 
the example of Tatar publishers corrected its exterior and defined 
their own purposes.
Also   known   that   enlightenment   occupied   the   main   role   in 
spiritual mutual  exchange between  these  folks. For the matter of 
that,   formed   in   Tatar   society   and   widespread   new   type   of   the 
education in Kazakh society was accepted for the base of education. 
The new enlightening direction was reflected and Kazakh literature. 
So, in the East literature the spiritual intercoupling was fixed through 
enlightenment. It is necessary to acknowledge that on the literature 
of   Tatar,   Bashkir,   Kazakh,   Uzbek   and   the   other   folks   was   an 
influence of Russian, West civilization.
Together   with   that   it   is   necessary   to   say   about   the   literary 
directions of Turkic society, which, looking on the West, was justified 
and developed. So there is a great importance of works of Turkic 
intellectuals, which directed to civilized world. It is also necessary to 
say about the changes to the best side in country of the Near East.
Certainly if we speak about the creative harmony, examined 
firstly, the representatives of the literature related folks in the first 
place, and there are their own reasons. Then will be necessary to 
research   product-arguments,   in   which   there   are   proof   given   to 
harmonies.
So, one of our main duties is a familiarization with directions of 
the   relationships   and   opening   their   channel   in   combination   with 
Turkic   product.   With   this   view   in   given   chapter   was   considered 
spiritual intercoupling of Kazakh and Turkic folks.
The Second chapter is identified as "Power unity".
Talking about the unity, it is necessary to remember our Turkic 
cortex about the unity. Taking this as the base of the representatives 
to   intellectuals,   mutating   turcism,   leaving   old,   were   identified   the 
herald new. So, fallen into notion "national intellectuals" served its 
folk, were a son of its folk.
In ditto difficult connecting of time of the many leaders, who 
dreamt about the unity of Turkic folks are innocent accused, exiled, 
hung, some were have to leave for border. The national intellectual 
in this period contributed the greater changes to the process of the 
185

history  development   of   society.   As   follows,   during   two   upheavals 
representatives of Turkic folk formed the base of national building, 
formed   the   program  of  future.   In   the   composition  of  this   national 
intellectuals   were   the   figures   of   the   literature   and   cultures, 
approached   hereto   deal   creative,   with   pure   heart   to   speak   of 
daydream, purpose and desire of folk.
In   this   instance,   it   is   necessary   to   remember   about   the 
enormous   labour   of   the   Kazakh     figures,   Bashkir   society,   which 
supporting   "The   unity   of   Turkic"   has   brought   forth   the   idea   an 
integer,   united   and   got   free   Turkestan.   This   clear   introduces   the 
analysis  of their product and recollection in that difficult historical 
period.   Particularly  this   is   tracked   in   product   leading   light   related 
Bashkir   folk   A.Z.Ualidi   and   Kazakh   -   M.Shokay,   their   works 
necessary   to   perceive   as   the   artistic   product,   in   which   is   felt 
breathing of time.
Though today much things are spoken about the arisen on the 
butting   of   the   ages,   in   connection   with   public-social   position, 
jaditism,   there   is   not   getting   old   sides   of   this   question   and 
information, which have not yet published. In such event, the dialect 
about   generation   and   prosperity   of   the   current   of   jaditism, 
particularly   appropriately   say   about   its   active   dug   in   formation   of 
Turkic   unity.   Here   is   necessary   to   acknowledge   way   has   begun 
amongst Turkic folks Tatars were first enlightened.
Also as reliable full tilts uniting the special role performed the 
religion of the Islam. In such event necessary to reveal and show the 
ideas of the literary product, founded on the Ayats of the Koran and 
precept Hadis. It is necessary to define the nature of these products, 
which were the central to spiritual interenrichments of folk.
Together with that, it must not be caused the dispute of study 
of products poet-writers, which on butting of the ages in accordance 
with requirements of time were assonant, and find consequent proof 
this.   For   study   were   taken   the   representatives   of   our   literature 
M.Zh.Kopeev   and   S.Toraygyrov,   also   Tatar   representatives   - 
G.Tokay and S.Ramiev. Thereby, we have considered the correction 
to consider the factors, former central to creative assonance with 
standpoint literary-history process.
It will be correct to research also relations and directions of the 
relationships, litter about base of uniting of Turkic folks - a language, 
religion, and united root.
186

The third chapter is dedicated to opening the reasons of the 
origin and trend of the development sophism. Without having the 
revealed reasons of the nature of the origin sophism and trends of 
its development, which were a central to spiritual relationships of the 
Islam, it is difficult to understand connected with this product. So we 
can   loose   product,   written   in   this   direction.   We   speak   of   this 
because, though in Kazakh literature there are enough products, in 
which there is sophistic spirit, they have not yet enough explored. 
There  are two   reasons, first,  removal to religions  from society at 
soviet period, second, getting into depths of sophistic teachings it is 
difficult to imagine and present them. The source of two reasons is 
the pressure of the totalitarian system.
In the product of such poets as Shakarim, Shadi, Mashkhur 
Zhusup, Makysh, Gumar Karash is seen assonance with product of 
Tatar, Bashkir, Uzbek poets. Our primary task to reveal the sides 
and secrets of such assonances. Certainly, for this will be correction 
to rest in works about Islam and heart of the Islam - sophism. For 
this necessary to develop the thoughts, resting in scientific works 
and preparing them on resemblance of the contents of the product, 
founded  on  religious   cognition  and  approaching  opinions   to  each 
other. Particularly necessary to consider assonant and connected 
with the muddle ages of the product poet- sophists - Rumi, Sagdi, 
Khozha Hafiz, Omar Hayam, Zhami.
Really, the world of the Islam boundless. If so, its influence 
boundless too. If we look at the products of some authors of that 
time everywhere they present the notions of the religious cognition. 
Even in the product of Sultanmahmut, which was known their own 
antireligious glance, often slip the religious motives, faith in united 
Allah and others. Together with that the influence of this direction we 
see in his products and products of other like him poet-writers, in 
which often meet the Islamic terms and word.
Tere   is   a   significant   importance   in   the   determination   and 
opening the contents of the products, written in spirit of the Islam, on 
the way to truth. This is necessary, first of all, for the determination 
and   indications   of   the   spirit   of   Turkic   literature,   secondly,   to 
approach   modern   society   to   religions   of   the   Islam.   So   today   it 
requires attention to the problem of spiritual worldoutlook, since, as 
deeper gets into the depths of Islamic world, so possible to find the 
pearl of thoughts.
187

Certainly, we can not confirm that in given research functioning 
Kazakh-Turkic   literary   relationships   studied   deeply   and   all-round 
since we had a purpose to show the spiritual relations of Turkic folk 
in three aspects - a root, language and religion. In the future we plan 
to consider the relationship of art and word with standpoint of the 
literary process and tell about the particularity and assonance of the 
representatives of the miscellaneous nation, also their cooperation. 
The   definable   role   of   the   translation   is   in   literary   relationship 
necessary to research the product, translated at the beginning of the 
age.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе................................................................
3-6 бет
188

І-тарау. Байланыстар барысы...........................
6-7
1.  Терең тамырластық........................................
7-14
2.
Әдеби-мәдени қатынастар..............................15-21
3.
 Ағартушылық арна..........................................21-38
4.
Басылымдар бағыт...........................................38-52
5. Ғасырлар тоғысы...................................... ........52-63
   ІІ- тарау. Тұтасу тұтқасы.....................................
64-65
  1.Түрікшілдікті түрлендірген..............................
65-73
  2. «Ұлттық зиялы» деп.........................................
73-80
  3.Жәдитшілдік жайында......................................
81-89
  4. Діни тұтастық...................................................
89-98
5. Алмасу аумағы ................................................ 98-108
ІІІ-тарау. Ислам аясы.......................................... 109-110
1.Суфизм дегеніміз не?...................................... 110-117
2.Суфизм сырлары............................................. 117-131
3.Сопылық ағым өкілдері..................................
131-143
4. Ислам әлемінің әсері...................................... 143-150
5.Таным тағылымы...........................................
150-157
6. Ант етемін Алла атымен...............................     158-165
Қорытынды.......................................................... 166-168
Әдебиеттер тізімі................................................169-177
  
Резюме................................................................178-185
     Мазмұны.............................................................. 186
189