Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
доза экспозиционная / exposure dose — доза рентгеновского или гамма-излучения, равная отношению суммарного заряда всех ионов одного знака, созданных в воздухе при полном торможении всех вторичных электронов и позитронов, образованных в некотором объѐме, к массе воздуха в этом объѐме.
Пропорциональна керме. Размерность в системе СИ – Кл/кг. См. также мощность дозы, коэффициент
ретті электрондар мен позитрондардың ауада толық тежелуінің нәтижесінде қандай да бір кӛлемде туындаған бірдей таңбадағы барлық иондар заряды қосындысының осы кӛлемдегі ауа массасына қатынасына тең рентген немесе гамма-сәулелерінің дозасы. Кермаға пропорционал. ХБ жүйесінде шамасы – Кл/кг. Сон. қ. қараңыз: дозаның қуаты, сәуленің сапа коэффициенті, зиверт. доза эффективная / effective dose — величина, используемая как мера риска возникновения отдаленных последствий облучения всего тела человека и отдельных его органов и тканей с учетом их радиочувствительности. Она представляет сумму произведений эквивалентной дозы в органах и тканях на соответствующие взвешивающие коэффициенты. Единица эффективной дозы - зиверт (Зв). эффективті доза / effective dose — адамның бүкіл денесіндегі және оның жеке ағзалары мен
ұлпаларының радиосезімталдылығын ескере отырып,
алыстан сәулеленуі нәтижесінде туындайтын қауіп мӛлшері ретінде қолданылатын шама. Ол ағзалар мен ұлпалардағы балама дозаның сәйкес коэффициенттерге кӛбейтіндісінің қосындысы болып табылады. Балама дозаның ӛлшем бірлігі - эиверт (Зв). 62
эффективная (эквивалентная) годовая / annual effective dose — сумма эффективной (эквивалентной) дозы
внешнего облучения, полученной за
календарный год,
и ожидаемой эффективной (эквивалентной) дозы внутреннего облучения, обусловленной поступлением в организм радионуклидов за этот же год. Единица годовой эффективной дозы - зиверт (Зв).
annual effective dose — бір жыл ішінде алынған сыртқы сәулеленудің эффективті (балама) дозасының және осы жыл ішінде ағзаға радионуклидтердің тусуіне негізделген, ішкі сәулеленудің күтілетін эффективті дозасының қосындысы. Жылдық эффективті дозаның ӛлшем бірлігі - эиверт (Зв).
population effective [reacting] dose — мера коллективного риска
возникновения стохастических эффектов облучения; она равна сумме индивидуальных эффективных доз. Единица эффективной коллективной дозы - человеко-зиверт (чел.-Зв).
[reacting] dose — сәулеленудің стохастикалық нәтижесінің пайда болу кауіп-қатерінің бірлесімді ӛлшемі; ол жеке эффективті дозалардың қосындысына тең. Ұжымдық эффективті дозаның ӛлшем бірлігі - адам- зиверт (адам-Зв).
Dosimetry, dose metering, metering Совокупность методов измерения и (или) расчета дозы ионизирующего излучения, основанных на
количественном определении изменений, произведенных в веществе излучением (радиационных эффектов). Различают прямой
(абсолютный) калориметрический метод дозиметрии, основанный на
непосредственном измерении поглощенной веществом энергии излучения в виде тепла, выделенного в рабочем теле калориметра, и косвенные (относительные) методы, при которых измеряют радиационные эффекты, пропорциональные поглощенной дозе. К косвенным относят
ионизационные, радиолюминесцентные, химические и некоторые специальные методы. Дозиметрия Dosimetry, dose metering, metering Сәулеленген обьектідегі ӛзгерістерді (радиациялық эффектілерді) сандық
анықтауға негізделген иондаушы сәуле дозасын ӛлшеу және (немесе) есептеулер әдістерінің жиынтығы. Дозиметрияның калориметрдің жұмыстық денеде жылу түрінде бӛлінген зат жұтатын сәулелену энергиясын тікелей ӛлшеуге негізделген, тура (абсолюттік) калориметрлік әдісін, және жұтылған дозаға тәуелді радиация нәтижелері ӛлшенетін дозиметрияның жанама (салыстырмалы) әдісін ажыратады. Жанама әдістерге иондаушы, радиолюминесцентті, химиялық және кейбір арнайы әдістер жатады. Домены Domains (от франц. domaine - владение) Области самопроизвольного намагничивания до насыщения части объема ферромагнетика (обычно имеющие линейные размеры – 0,1 – 1,0 мм), на которые он разбивается ниже температуры Кюри. Векторы намагничивания доменов без
внешнего магнитного поля ориентированы так что результирующая намагниченность ферромагнетического образца в целом, как правило, равна нулю.
Domains (франц. domaine - меншік) Ферромагнетик кӛлемінің бӛлігін (әдетте бар сызықтық ӛлшемдер – 0,1 – 1,0 мм) қанықтырғанша ӛздігінен магниттелетін, Кюри
температурасынан тӛмен
температурада бӛлініп кететін аймақтар. Домендерді магниттеу векторлары сыртқы магниттік ӛріссіз бағытталған, сондықтан да соңғы ферромагниттік нұсқасын магниттеу, ереже бойынша нӛлге тең.
Donor В физике полупроводников — дефект
Donor Жартылай ӛткізгіштер физикасында –
63
кристаллической решетки в виде примесного атома, способного отдавать электроны в зону проводимости. кристалл торындағы ӛткізгіштік аймаққа электрондар беруге қабілетті қоспалы атом түріндегі ақау.
Driver Устройство, ускоряющее и формирующее ионные
или электронные пучки, находящееся вне объема реактора. Драйвер Driver Реактордың кӛлемінен тыс орналасқан электронды немесе ионды шоқтарды үдететін және қалыптастыратын қондырғы.
Charged particle drift Относительно медленное направленное перемещение заряженных частиц под действием различных причин, налагающееся на их основное движение (закономерное и беспорядочное).
Charged particle drift Зарядталған бӛлшектердің негізгі әрекеттеріне (заңды және ретсіз) қатысты әр түрлі себептер әсерінен салыстырмалы баяу бағытталған орын алмасуы. дрейф носителей заряда в полупроводниках / charge particles drift in semiconductors - направленное движение носителей заряда в полупроводниках под действием внешнего поля,
влияние которого накладывается на
их беспорядочное (тепловое) движение. Жартылай өткізгіштердегі заряд тасымалдаушылардың дрейфі / charge particles drift in semiconductors -ықпалы олардың ретсіз (жылулық) қозғалысына ықпал ететін, сыртқы ӛріс әсерінен жартылай ӛткізгіштердегі заряд тасымалдаушылардың бағытталған қозғалысы. Дуга́ электри́ческая Voltaic arc, electric arc Яркий плазменный шнур, сопровождающий дуговой разряд. Широко употребляющееся в обиходе название дугового разряда.
low-voltage arc — несамостоятельный дуговой разряд с термоэмиссионным катодом, горящий при
напряжении, меньшем не только потенциала ионизации, но и
потенциала возбуждения газа. См. также разряд дуговой.
Voltaic arc, electric arc Доғалық разрядпен қабаттаса жүретін жарық плазмалық бау. Доғалық разрядтың кеңінен қолданылатын атауы.
voltage arc — иондалу потенциалынан ғана емес, газ қозуының минимал потенциалынан да кіші кернеуде жанатын термоэмиссиялық катодты дербес емес доғалық разряд. Сон. қ. қараңыз: доғалық разряд. Дуопигатрон Duopigatron, duoPIGatron Модифицированная версия
дуоплазмотрона, в которой имеется разряд с осциллирующими электронами, плазменный эмиттер с большой поверхностью и умеренной плотностью тока, а также многоапертурная ионно- оптическая система.
Duopigatron, duoPIGatron Осциляцияланатын электрондары бар разрядты, дуаплазматронның ӛзгерген нұсқасы, беті үлкен және ток тығыздығы біркелкі эмиттер, сондай-ақ кӛп аппертуралық ионды-оптикалық жүйе. Дуоплазмотро́н Duoplasmatron Устройство для получения пучков ионных высокой плотности. В нѐм для увеличения степени ионизации столб разряда
подвергается механическому и магнитному сжатию с помощью диафрагм и магнитного поля, нарастающего к анодному отверстию.
Duoplasmatron Жоғары тығыздықты иондық шоқтарды алуға арналған қондырғы. Мұнда иондалу дәрежесі ӛсу
үшін разряд
бағаны диафрагманың және магниттік ӛрістің кӛмегімен анодтық саңылау бағытына қарай артып отыратын механикалық және
64
магниттік сығылуға ұшырайды.
Electron hole, hole Квазичастица (фермион). Наряду с электроном проводимости используется для описания электронной системы полупроводников, полуметаллов и металлов. Термин «дырка» применяется в двух близких, но по сути своей различных смыслах: 1. Возбужденное квантовое состояние многоэлектронной системы, характеризующееся тем, что одно из одноэлектронных состояний (заполнением которых сформировано многоэлектронное состояние) свободно. 2. Свободное при Т=0 К состояние в разрешенной энергетической зоне с
Дырка имеет положительный заряд, равный элементарному заряду в полупроводниках. По энергии располагается в валентной зоне. Может быть результатом легирования акцепторными примесями или образоваться под действием внешних воздействий (термального возбуждения электронов с переходом их из валентной зоны в зону проводимости, света). Различают зоны тяжѐлых и легких дырок, отличающихся эффективной массой и спином. В случае кулоновского взаимодействия с электроном в зоне проводимости образуется связное состояние, называемое экситоном. Кемтік Electron hole, hole Квазибӛлшек (фермион). Ӛткізгішті электронмен қатар жартылай ӛткізгіштер, жартылай металдар және металдардың электрондық жүйесін сипаттау үшін қолданылады. «Кемтік» термині бір-біріне жақын, бірақ негізінен әртүрлі мағынада қолданылады: 1. Бір электронды күйлердің біреуінің бос болуымен сипатталатын, кӛп электронды жүйенің қозған кванттық күйі; 2. T=0К кездегі рұқсат етілген энергетикалық зонадағы теріс эффективті массасы бар еркін күй.
Кемтіктер жартылай ӛткізгіштердің элементар зарядына тең оң зарядқа ие. Энергиясы бойынша валенттік зонада орналасады. Акцепторлық қоспаларды қосындылау нәтижесінде немесе сыртқы әсер (электрондардың валенттік аймақтан ӛткізгіштік аймағына ӛтуіндегі термалді қозуы, жарықпен) арқылы пайда болуы мүмкін. Тиімді массасы және спинмен ерекшеленетін, ауыр және жеңіл кемтіктер аймағын ажыратады. Ӛткізгіштік аймақта электронмен кулондық әсерлесу кезінде экситон деп аталатын байланысқан күй түзіледі.
Atomic mass unit, a.m.u. Единица, используемая для выражения масс атомов, молекул и элементарных частиц и равная 1/12 массы нуклида углерода-12; иногда еѐ приравнивают к 1/16 массы наиболее распространѐнного изотопа кислорода-16. Е Массаның атомдық бірлігі (м.а.б.) Atomic mass unit, a.m.u. Атом, молекула және элементар бӛлшектердің массасын сипаттау үшін қолданылатын кӛміртегі-12 нуклиді
массасының 1/12 бӛлігіне тең ӛлшем бірлік; кейде оны кӛп тараған оттегі-16 изотобының 1/16 массасына теңестіреді.
Fluid, liquid Агрегатное состояние
вещества, промежуточное между
твердым и
Ж Сұйықтық Fluid, liquid Қатты және газ тәріздес күй аралығындағы заттың агрегаттық күйі. Атомдары белгілі бір 65
газообразным. Атомы не
имеют определенного положения, но в то же время им недоступна полная свобода
перемещений. Все жидкости принято делить на чистые жидкости и смеси. Выполняют также функцию растворителей. күйге ие емес, алайда осы уақыт ішінде орын алмастыру бойынша
толық еркіндік қолжетімді емес. Барлық сұйықтарды таза сұйық
және қоспаларға ажырату қабылданған. Сонымен қатар еріткіш қызметін атқарады.
electron-hole liquid, semiconductor plasma – конденсированное состояние неравновесной электронно-дырочной плазмы в
Электронды – тесіктік сұйықтық / electron-hole liquid, semiconductor plasma – Жартылай ӛткізгіштердегі плазманың тепе- теңсіз электронды – тесіктік конденсацияланған күйі.
Contamination Примесь или инородное тело, находящееся в материале или окружающей среде, которая воздействует на свойства материала или процесса. З Ластану Contamination Материалдың немесе процестің қасиеттеріне әсер ететін, материалдың немесе қоршаған ортаның құрамында болатын қоспа немесе ӛзге текті дене. загрязнение радиоактивное / radioactive contamination, radioactive pollution — присутствие радиоактивных веществ на поверхности, внутри материала, в воздухе, в теле человека или в другом месте, в количестве, превышающем уровни, установленные действующими нормами и правилами.
contamination, radioactive pollution — материалдың бетінде, ішінде, ауада, адамның денесінде немесе басқа жерде радиоактивті заттардың мӛлшерінің, нормалар мен ережелерде тағайындалған мӛлшерден кӛп болуы. загрязнение поверхности неснимаемое (фиксированное) / fixed
surface contamination — радиоактивные вещества, которые не переносятся при контакте на другие предметы и не удаляются при дезактивации.
contamination — басқа заттармен байланыс кезінде тасымалданбайтын және дезактивация кезінде жойылмайтын радиобелсенді заттар.
contamination (loose-surface contamination) — радиоактивные вещества, которые переносятся при контакте на другие предметы и удаляются при дезактивации.
surface
contamination (loose-surface contamination) — басқа денелермен байланыс кезінде тасымалданатын және дезактивация кезінде жойылатын радиобелсенді заттар.
Hardening, quenching Термическая обработка материалов, заключающаяся в их
нагреве и последующем быстром охлаждении с целью фиксации высокотемпературного состояния материала или предотвращения (подавления) нежелательных процессов, происходящих при его
медленном охлаждении. Закалка возможна только для тех веществ, равновесное состояние которых при
высокой температуре Ширату Hardening, quenching Материалды жоғары температуралы күйінде сақтап қалу үшін немесе баяу суыту кезінде жүзеге асатын
қажетсіз процестерді болдырмас үшін
қыздырып, кейіннен жылдам суыту арқылы жүзеге асатын материалдарды термиялық ӛңдеу. Ширату тек жоғары температурадағы тепе-теңдік күйі тӛменгі
температуралардағы тепе-теңдік күйінен ӛзгеше
(мысалы, кристалдық құрылымы) болатын заттар үшін ғана мүмкін.
66
отличается от равновесного состояния при низкой температуре (например, кристаллическая структура).
hardening — процесс повышения твердости поверхности железных сплавов и сталей, в котором используется интенсивный нагрев их плазмой или пламенем вплоть до некоторой критической температуры, после чего заготовка немедленно охлаждается.
plasma (flame) surface hardening — бұйым плазмамен немесе алаумен қарқынды түрде, қандай да бір критикалық температураға дейін қыздырылып, кейіннен бірден
суытылатын, темір қоспалар мен болат бетінің қаттылығын арттыру процесі. жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|