Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К

76 

 

излучение 

рекомбинационное 

(люминесценция 

рекомбинационная)/ 

recombination 

radiation 

— 

излучение 

(люминесценция) 

полупроводника 

и 

диэлектриков, 

обусловленная 

рекомбинацией  неравновесных  электронов 

и дырок. 

 рекомбинациялық 

сәуле 

шығару 

(рекомбинациялық 

сәуле 

шығару) 

/ 

recombination  radiation  —  тепе-тең  емес 

электрондардың 

және 

кемтіктердің 

рекомбинациясы 

нәтижесінде 

жартылай 

ӛткізгіштер  мен  диэлектриктердің  сәуле 

шығаруы (люминесценциясы). 

излучение  рентгеновское  /  X-ray  radiation 

— 

электромагнитное 

излучение, 

занимающее  спектральную  область    между 

ультрафиолетовым  и  гамма-излучением  в 

интервале длин волн  10

-4

 - 10

3

 ангстрема. 

рентгендік сәуле шығару /  X-ray radiation — 

10

-4

  -  10

3

  ангстрем  толқын  ұзындығы 

аралығындағы  ультракүлгін  және  гамма-

сәуле 

арасындағы 

спектрлік 

аумақты 

қамтитын электромагниттік сәуле шығару. 

излучение 

синхротронное 

(магнитотормозное) / synchrotron radiation 

—  электромагное  излучение,  испускаемое 

заряженными  частицами,  движущимися  в 

однородном 

магнитном 

поле 

по 

искривленным 

траекториям 

с 

релятивистскими 

скоростями. 

Синхротронное 

излучение 

впервые 

наблюдалось 

в 

синхротроне 

(отсюда 

название). 

Основные 

источники 

 

- 

ускорители  и  накопители  электронов  и 

позитронов. 

Применяется 

для 

фотолитографии, 

в 

производстве интегральных схем. 

синхротронды  (магниттітежелу)  сәуле 

шығару  /  synchrotron  radiation  —  біртекті 

магнит  ӛрісінде  қисық  траектория  бойымен 

релятивистік 

жылдамдықпен 

қозғалатын 

зарядталған  бӛлшектердің  сәуле  шығаруы. 

Сихротронды  сәуле  шығару  ең  алғаш 

синхротронда  бақыланды.  Негізгі  кӛздері  -  

электрондар мен позитрондарды жинағыштар 

мен  үдеткіштер.  Интегралды  сұлбалар 

ӛндірісінде 

фотолитография 

үшін 

қолданылады.  

излучение 

спонтанное  /  spontaneous  

radiation  —  излучение  атома,  находящегося 

в неустойчивом (возбуждѐнном) состоянии. 

Возбуждѐнный атом  через некоторое время 

после 

возбуждения 

самопроизвольно 

(спонтанно)  переходит  в  состояние  с 

меньшей  энергией  возбуждения,  испуская 

при  этом  фотон.  Энергия  фотона  равна 

разности  энергий  начального  и  конечного 

состояний. 

тосын  сәуле  шығару  /  spontaneous    radiation 

—  орнықсыз (қозған) күйдегі  атомның сәуле 

шығаруы.  Қозған  атом  белгілі  бір  уақыттан 

кейін  фотон  шығара  отырып  ӛздігінен 

(тосыннан)  тӛмен  энергиялы  қозған  күйіне 

ӛтеді.  Фотонның  энергиясы  бастапқы  және 

соңғы күйлер энергиясының айырымына тең.  

 

излучение  тепловое  (температурное)  / 

heat 

radiation, 

thermal 

radiation 

—  

электромагнитное  излучение,  испускаемое 

веществом  и  возникающее  за  счет  его 

внутренней  энергии  (в  отличие,  напр.,  от 

люминесценции, 

которая 

возбуждается 

внешними источниками энергии). 

—  жылулық  (температуралық)  сәуле 

шығару  /  heat  radiation,  thermal  radiation  —  

заттардың  ӛзінің  ішкі  энергиясы  есебінен 

электромагниттік  сәуле  шығаруы  (мысалы, 

сыртқы 

энергия 

кӛздерінен 

қозатын 

люминесценциямен салыстырғанда).  

 

излучение  термоядерного  взрыва    /  

thermonuclear 

explosion 

irradiation 

— 

электромагнитное 

и 

корпускулярное 

излучение,  сопровождающее  термоядерный 

взрыв. 

См. также взрыв термоядерный. 

термоядролық 

жарылыстың 

сәуле 

шығаруы /  thermonuclear explosion irradiation 

—  термоядролық  жарылыс  нәтижесінде 

туындайтын 

электромагниттік 

және 

корпускулалық сәуле шығарулар.  

Сонымен 

қ.қараңыз: 

термоядролық 

жарылыс. 

— излучение тормозное / braking (collision) 

radiation    —    электромагнитное  излучение, 

тежелу  кезіндегі  сәуле  шығару  /  braking 

(collision)  radiation    —    электр  ӛрісінде 

77 

 

возникающее  при  торможении  заряженных 

частиц в электрическом поле. 

зарядталған  бӛлшектердің  тежелуі  кезінде 

туындайтын электромагниттік сәуле шығару. 

излучение   ультрафиолетовое  /  ultraviolet 

radiation  —    электромагнитное  излучение, 

частота 

которого 

превышает 

частоту 

оптического 

излучения. 

Длина 

волн 

находится 

в 

диапазоне 

4-400 

нм. 

Возбужденные  частицы  в  плазме  излучают 

наряду  с  оптическим  излучением  и  УФ-

излучение,  которое  порой  составляет 

значительную  долю  в  активирующем  и 

очищающем эффекте плазмы, прежде всего, 

при обработке органических материалов. 

—  ультракүлгін  сәуле  шығару  /  ultraviolet 

radiation  —  жиілігі  оптикалық  сәуле  шығару 

жиілігінен  жоғары  электромагниттік  сәуле 

шығару.  Толқын  ұзындығы  4-400  нм 

диапазонында  жатады.  Плазмадағы  қозған 

бӛлшектер  оптикалық  сәулеленумен  қатар 

УК-сәулені де шығарады. 

 

излучение 

циклотронное 

(магнитотормозное) / cyclotron radiation — 

электромагнитное  излучение  заряженной 

частицы,  движущейся  по  окружности  или 

спирали  в  магнитном  поле.  В  отличие  от 

синхротронного  излучения  данный  термин 

обычно  относят  к  магнитотормозному 

излучению 

нерелятивистских 

частиц, 

происходящему  на  основной  циклотронной  

частоте и еѐ первых гармониках. 

 циклотронды  (магнитті  тежелу)  сәуле 

шығару  /  cyclotron  radiation  —  магниттік 

ӛрісте  шеңбер  немесе  спираль  бойымен 

қозғалатын 

зарядталған 

бӛлшектердің 

электромагниттік 

сәуле 

шығаруы. 

Синхротронды 

сәуле 

шығарумен 

салыстырғанда  бұл  терминді  негізгінен 

циклотронды  жиілікте  және  оның  алғашқы 

гармоникаларында 

жүзеге 

асатын 

релятивистік  емес  бӛлшектердің  магнитті 

тежелу сәуле шығаруына жатқызады. 

излучение  Черенкова-Вавилова  (эффект 

Черенкова  —  Вавилова)  /  Cherenkov 

radiation  —  излучение  среды,  вызванное 

заряженной частицей, движущейся в ней со 

скоростью, 

превышающей 

фазовую 

скорость 

света 

(равную 

отношению 

скорости  света  в  вакууме  к  коэффициенту 

преломления среды). 

Вавилов-Черенков 

сәуле 

шығаруы 

(Черенков-Вавилов  эффектісі)/  Cherenkov 

radiation 

—жарықтың 

фазалық 

жылдамдығынан  жоғары  жылдамдықпен 

қозғалатын 

зарядталған 

бӛлшектердің 

әсерінен ортаның сәуле шығаруы. 

 

излучение 

электромагнитное 

/ 

electromagnetic 

radiation 

— 

электромагнитные 

колебания, 

которые 

возбуждаются  заряженными  частицами, 

атомами, молекулами, антеннами и другими 

излучающими 

системами. 

Электромагнитное  излучение  состоит  из 

элементарных 

частиц 

(фотонов) 

и 

распространяется  в  вакууме  со  скоростью 

света. 

электромагниттік 

сәуле 

шығару 

/ 

electromagnetic 

radiation 

—  зарядталған 

бӛлшектер, 

атомдар, 

молекулалар, 

антенналар  және    басқа  да  сәулелендіруші 

жүйелермен қоздырылатын электромагниттік 

тербелістер. 

Электромагниттік 

сәулелер 

элементар 

бӛлшектерден 

(фотондардан) 

тұрады 

және 

вакуумда 

жарық 

жылдамдығымен таралады. 

излучение  ядерного  взрыва  /  nuclear 

explosion  irradiaiton  —  электромагнитное  и 

корпускулярное 

излучение, 

сопровождающее ядерный взрыв. 

См. также взрыв ядерный. 

 

ядролық  жарылыстың  сәуле  шығаруы  / 

nuclear  explosion  irradiaiton  —  ядролық 

жарылыста  орын  алатын  электромагниттік 

және корпускулалық сәуле шығарулар. 

Сон. қ. қараңыз ядролық жарылыс. 

—  CВЧ-излучение  /  microwave  radiation  — 

сверхвысокочастотное  излучение,  то  же 

самое  что  и  излучение  микроволновое. 

Включает 

в 

себя 

сантиметровый  и 

 АЖЖ-сәуле шығару  /  microwave radiation  —  

аса 

жоғары 

жиілікті 

сәулелер, 

микротолқынды  сәуле  деп  те  аталады. 

Радиотолқындардың 

сантиметрлік 

және 

78 

 

миллиметровый  диапазоны  радиоволн  (от 

30 см,— частота 1 ГГц, до 1 мм,— 300 ГГц). 

Однако  точные  границы  приблизительны  и 

могут 

определяться 

по-разному. 

Используется 

для 

генерации 

микрововолновой плазмы. 

миллиметрлік 

диапазондарын 

қамтиды 

(30см-ден  жиілігі  1ГГц-тен,  1см-ге  жиілігі 

300ГГц-ке дейін).Әйткенмен дәл шекаралары 

жуық  түрде  және  әртүрлі  анықталады. 

Микротолқынды  плазманы  ӛндіру  үшін 

қолданылады. 

 

Измеритель 

толщины 

пленок 

пьезоэлектрический 

Quarts thin film thickness detector 

Прибор  для  примого  измерения  толщины 

тонких  пленок  в  процессе  осаждения, 

построенный  на  принципе  изменения 

резонансной 

частоты 

колебаний 

пьезоэлектрического  кристалла  (обычно 

кварца)  по  мере  изменения  его  массы  в 

результате осаждения тонкой пленки на его 

поверхности.  Используется  в  диапазоне 

толщин  1-1000  нм.  Получил  весьма 

широкое  распространение  в  плазменных 

технологиях осаждения покрытий. 

Қабықтардың  қалыңдығын пьезоэлектрлі 

ӛлшегіш 

Quarts thin film thickness detector 

Пьезоэлектрлі кристалдың  (әдетте  кварцтың)  

оның  бетіне  жұқа  қабықты  тұндыру 

нәтижесінде  оның  массасының  ӛзгеруі  

бойынша 

тербелістерінің 

резонансты 

жиілігінің  ӛзгеру  принципіне  құралған, 

тұндыру    процесінде  жұқа  қабықтар 

қалыңдығын  шірілетін  ӛлшеуге  арналған 

құрал.  Қалыңдық  диапазоны  1-1000  нм 

болғанда 

қолданылады. 

Қаптамаларды 

тұндырудың  плазмалық  технологияларында 

кең таралған.  

Износ 

Wear 

1.

 

Изменение  размеров,  формы  или 

состояния поверхности образца или изделия 

вследствие  разрушения  поверхностного 

слоя,  в  частности,  при  трении.  2. 

Количественная оценка изнашивания. 

износ  абразивный  /  abrasive  wear  —  износ, 

обусловленный  царапающими  и  режущими 

твердыми  частицами  в  зоне  контакта.  Если 

тело  не  является  гомогенным  или  даже 

квазигомогенным, 

то 

общая 

износостойкость  при  абразивном  износе 

определяется  как  средняя  износостойкость 

отдельных  фаз  с  учетом  площадей, 

занимаемых  этими  фазами  на  поверхности 

контакта.  При  этом  размер  каждой  фазы 

должен  быть,  как  минимум,  того  же 

порядка, что и объем материала, с которым 

взаимодействуют острые грани абразивного 

материала. 

износ адгезионный / adhesion  wear  —  износ 

вследствие  «прилипания»  частиц  трущихся 

поверхностей металлов. Условие адгезии — 

тесное 

соприкосновение 

контртел 

с 

металлическими  поверхностями,  которые 

должны  быть  близкими  к  ювенальным; 

защитные  слои  должны  отсутствовать  или, 

как  минимум,  быть  частично  удалены 

действующими  напряжениями.  При  этом 

виде  износа  не  образуются  свободные 

Тозу 

Wear 

1.  Үлгі  немесе  бұйым  бетінің  ӛлшемінің, 

пішінінің  немесе    күйінің  беттік  қабаттың 

бүлінуі  кезінде,  негізінен  үйкеліссалдарынан 

ӛзгеруі. 

2. Тозудың мӛлшерлік бағалануы.  

Абразивті  тозу/  abrasive  wear  -  жанасу 

аймағында  тырналайтын және кесетін қатты 

бӛлшектерге  негізделген  тозу.  Егер  дене 

гомогенді  немесе  тіптен  квазигомогенді 

болмса,    онда  абразивті    тозудағы    жалпы 

тозуға тӛзімділік осы фазалар жанасу бетінде 

алатын аудандарды ескере отырып жекелеген 

фазалардың    тозуға  тӛзімділігінің  орташа 

шамасы  ретінде  анықталады.  Мұнда  әрбір 

фазаның  ӛлшемі    кем  дегенде  абразивті 

материалдың  ӛткір  қырлары  әсерлесетін 

материалдың  кӛлеміндей    шамада  болуы 

керек. 

 

Адгезиялық 

тозу/ 

adhesion 

wear 

- 

металдардың 

үйкелетін 

беттерінің 

бӛлшектерінің  «жабысуы»  салдарынан  тозу. 

Адгезия  шарты-контрденелердің  ювенальді 

болуға  жақын  металл  беттермен  тығыз 

жанасу;  қорғаныш  қабаттар  болмауы  керек 

немесе кем дегенде әсер ететін кернеулермен 

ішінара  жойылуы  керек.  Мұнда  тозу  түрінде 

еркін бӛлшектер түзілмейді. 

 

79 

 

частицы.  

износ  коррозионно-механический  —  то  же, 

что эрозия коррозионная. 

износ  линейный  /  linear  wear  —  изменение 

размера 

изделия 

в 

направлении, 

перпендикулярном 

поверхности, 

подвергавшейся износу. 

износ  окислительный  /  oxidation  wear  — 

износ  удалением  поверхностных  слоев 

материала,  образующихся  в  результате 

«трибохимических» 

реакций 

с 

окружающими  веществами  под  действием 

тепловыделения 

при 

трении 

и 

активирования  поверхности  под  действием 

механических нагрузок. 

износ 

усталостный 

(контактно-

усталостный)  /  fatigue  wear  —  износ 

вследствие 

усталостного 

разрушения 

поверхностного 

слоя 

материала 

при 

многократном 

действии 

нагрузки, 

приводящем 

к 

зарождению 

и 

распространению 

внутри 

сильно 

деформированного 

слоя 

трещин, 

преимущественно 

параллельных 

поверхности,  которые  вызывают  отделение 

в форме тонких чешуек материала. 

износ  фрикционный  /  friction  wear  — 

износ, 

возникающий 

в 

результате 

истирания. 

 

 

Коррозиялық-механикалық 

тозу- 

коррозиялық тозу сияқты.  

Сызықтық  тозу/  linear  wear  -  тозуға 

ұшырайтын  бетке  перпендикуляр  бағыттағы 

бұйым ӛлшемінің ӛзгеруі. 

 

Қышқылдық  тозу  oxidation  wear  -үйкеліс  

кезінде  жылубӛліну  әсерінен  қоршаған 

заттармен 

«трибохимиялық» 

реакция 

нәтижесінде  түзілетін  жылубӛліну  мен 

механикалық  жүктемелер  әсерінен  бетті 

активтеу  нәтижесіндегі  материалдың  беттік 

қабаттарының жойылуы кезіндегі тозу. 

 

Шаршаудан  тозу/  fatigue  wear  материалдың 

беткі  қабатының    қатты  деформацияланған 

қабат  ішінде  негізінен  бетке  параллель  және 

жұқа  қабыршақтары  пішінінде  материалдың 

бӛлінуін туғызатын жарықшақтардың  түзілуі  

мен таралуына әкеліп жүктеменің  кӛп реттік 

әсері  кезінде    шаршау  салдарынан  болатын 

тозу. 

 

 

 

Фрикциялық  тозу/  friction  wear  бетін  сыру 

нәтижесінде туындайтын тозу. 

 

Износостойкость  

Wear resistance 

Способность  материалов  или  изделий 

сохранять  форму  и  размеры  в  условиях 

повторяющегося 

механического 

взаймодействия,  преимущественно  трения, 

с другими телами или веществами. 

Тӛзімділік 

Wear resistance 

Материалдардың 

немесе 

бұйымдардың 

қайталанатын 

механикалық 

әсер 

ету 

жағдайында, 

негізінен 

денелер 

немесе 

заттармен  үйкеліс  кезінде  пішіні  мен 

ӛлшемдерін сақтау қабілеті. 

Изоляция вакуумная 

Vaccum isolation 

Тепловая 

изоляция, 

основанная 

на 

использовании  вакуумного  пространства 

между  источником  (поглотителем)  тепла  и 

окружающей  средой.  При  создании  в 

изоляционной полости достаточно высокого 

вакуума  перенос  тепла  теплопроводностью 

газа  парктически  исключается,  и  приток 

тепла 

из 

окружающей 

среды 

осуществляется  в  основном  излучением. 

Заслуга  значительного  усовершенствования 

сосудов 

с 

вакуумной 

изоляцией 

принадлежит 

Дж.Дьюару, 

который 

разработал  в  1893  г.  Способ  уменьшения 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: