(-а + ды) формантты көрсетеді: құс ұшады, су ағады, от жа- нады, адам қартаяды, сиыр мөңірейді, түйе боздайды т.б

258
Жерге түссе тек кетпес.
(С. Сейфуллин, VI, 277).
-ар суффиксті етістік – шешендік сөздердің, өсиет-толғау- 
лардың тілдік атрибуттарының бірі тәрізді. Сондықтан кей- 
інгі тарихта аты белгілі ақын-жыраулардың дидактикалық 
мазмұнды толғаулары да көбінесе -ар жұрнақты есімшемен 
келеді. Мысалы, Бұқардың:
Ақсаңнан биік тау болмас,
Баурынан қашқан күзен көрінбес.
Ақшам батып түн болмас.
Ажал етпей жан шықпас...
Қарақойдың терісін 
Сабындап жусаң ағармас...(36) –
дегендерінен бастап:
Қара арғымақ арыса,
Қарға адым жер мұң болар.
Есіл көзден нұр тайса,
Бір көруге зар болар... (39), – 
деп келетін толғауларының көбінде дәстүрлі -ар жұрнақты 
тұлға қолданылған. Мұны жалғыз XVIII ғасырдағы Бұқар
емес, XIX ғасырдың өн бойындағы қазақ ақындарының барлы- 
ғынан дерлік таба аламыз. Бірақ неғұрлым толғау, өсиет, нақыл 
сарыны азая түссе, соғұрлым -ар жұрнақты тұлғаның баяндау-
ыш қызметінде келуі де кеми береді.
Үшіншіден, бұл тұлғаның нормадан шыға бастағанын 
оның өзге грамматикалық дублетімен (-а+ды) қатарласа 
қолданылғандығынан да тануға болады. Мысалы, жоғарғы 
мақалдардың кейбіреулері бірде -ар, бірде -ады тұлғаларымен 
айтыла да береді: «Ат айналып қазығын табады» (С. Сейфул-
лин, VI, 288); «Қоянды қамыс өлтіреді, ерді намыс өлтіреді».
Н.Ф.Катанов жинап бастырған кітапта бір мақалдың екі 
варианты да (-ар тұлғалы және -ады тұлғалы) қатар берілген 
фактілері бар: «Ханның ісі қарашаға да түседі». Басқа редак-
ция: «Ханның ісі қарашаға да түсер» (Катанов, 15). Ал соңғы 
кезде жасалған немесе өзге тілдерден аударылған мақалдар 
көбінесе -ады тұлғасымен берілгенінен соңғы тұлғаның қазір 
де басым норма екенін айқын көреміз. Мысалы, 1957 жылы 

259
шыққан «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері» деген кітапта 
араб, ауған тілдерінен кейінгі кезде аударылған мақалдар мен 
замандас ақынымыз Қайып Айнабеков шығарған мақалдар 
берілген. Бұлардың барлығында да етістік -а жұрнақты 
көсемшенің жіктелген түрімен (-ады) жасалған: «Ақылды 
ісіне сенеді, ақымақ түсіне сенеді»; «Кеменің әуеніне қарай 
жел еспейді» (араб мақалдары – 224); «Тауық шақырғанға 
таң атпайды»; «Қылыш тәнді жаралайды, өсек жанды жа-
ралайды» (ауған мақалдары – 225); «Істің жүйесін танымаған 
түйіннің шиесін танымайды»; «Ерінбегеннің еңбегі жанады, 
іркілмегеннің ерлігі артады» (Қ.Айнабековтің мақалдары, 
226-229-б.).
Сөйтіп, XIX ғасырдың өзінде-ақ шаққа қатыссыз, дағдылы 
іс-әрекетті білдіруде екі тұлға қатар қолданылып, оның -ады 
варианты басым бола бастағаны сезіледі.
Абай -ар жұрнақты келер шақ есімше тұлғасының осы 
қызметін кеңінен пайдаланады. Ойшыл ақынның филосо- 
фиялық толғау болып келетін көптеген өлеңдерінде іс-әрекет 
үздіксіз қайталап тұратын, табиғатында сол нәрсеге тән, 
әрдайым болып жататын, яғни белгілі бір уақытпен шек- 
телмейтін қимыл-құбылыс ретінде сөз болады. Ақын осын-
дай шумақтарын -ар жұрнақты етістікпен құрады: «Өлсе өлер 
табиғат, адам өлмес, Ол біраққайтып келіп ойнап-күлмес» 
(I, 178); «Күңгірт көңлім сырласар Сұрғылт тартқан бейуаққа» 
(I, 237); «Құлақтан кіріп, бойды алар Жақсы ән мен тәтті күй» 
(I, 219).
Бірақ мақал, нақыл сөздерде келген -ар тұлғасы мен жоғар- 
ғы Абайдың қолданысындағы бұл тұлғаның грамматикалық 
қызметтері бірдей болғанмен, контекстегі орындары тепе-тең 
емес: Абайдың -ар жұрнақты етістігі бар жолдары әрдайым 
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес деген тәрізді афоризм емес, 
көбінесе өзінің көңіл күйінен емесе табиғат құбылысына тән 
іс-әрекет туралы болып келеді: «Қайғылы көңлім қайдағы 
Бұрынғымды жаңғыртар»; «Қайратты алып бойдағы, Басым-
ды қайғы қаңғыртар» (I, 249) дегендегі өз басына тән, дағдылы 
іс-әрекет Қоянды қамыс өлтірер дегендегі жалпылыққа 
қарағанда әлдеқайда нақтылы. Немесе Қараңғы түнде тау 

260
қалғып, Ұйкыға кетер балбырап (II, 93) дегенде ешқандай өсиет, 
нақыл жоқ, картина ғана бар. Ал, керісіншс, нақыл, тұжырым 
ретінде айтылып, мақал типтес берілген сөйлемдерінде (проза-
сында) Абай халық даналығы тіліне тән -ар тұлғасын қаламай, 
екінші вариантты – -ады формасын қолданады: «Адам баласы 
жылап туады, кейіп өледі» (II, 162); «Тегінде, адам баласы адам 
баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады»
(II, 174); «Адамның адамшылығы істі бастағандығынан 
білінеді» (II, 193); «Көңілдегі көрікті ой ауыздан шыққанда 
өңі қашады» (II, 193); «Адам баласын заман өстіреді»
(II, 193); «Биік мансап – биік жартас: ерінбей еңбектеп жылан 
да шығады, екпіндеп ұшып қыран да шығады» (II, 193) т. б. 
Сірә, бұл таңдаудың себебі де жоқ емес сияқты. Біздіңше, Абай 
өзінің мақал типтес ой топшылауларында өз тұсындағы халық 
тілінде басым нормаға айналып бара жатқан -ады тұлғасын 
әдейі таңдауы да мүмкін немесе «ескі бише отырман бос 
мақалдап» деген программа-принцип ұстанған ақын өзінің жаңа 
мақалдарын «ескі билер» мақалдарынан, шешендіктерінен 
ажыратып, айырып таныту үшін де дәстүрлі -ар -ды алмай, 

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: