Р. Сыздык 1-том indd
Ортақ етіс тұлғасының көптік категорияны білдіруі
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| Ортақ етіс тұлғасының көптік категорияны білдіруі
Қазақ тілінің грамматикалық нормаларын өткен ғасырда суреттегендердің бірі – Н.И.Ильминский: «взаимная форма киргизского глагола на -с употребляется не только в значении взаимности и соревнования, но и общего исполнения действия, вместо множественного числа: кетісті – все ушли» 205 , – деп жазады. Ортақ етіс формасы арқылы көптік мағынаны білдіру өткен ғасырдың өзінде қазақ тілінде өнімді норма болмаса да, соңғы кезге дейін қазақша жазу нұсқаларынан орын алып келгені байқалады. Абай тілінде III жақтағы етістіктен болған баяндауышты көптік мағынадағы бастауышпен ортақ етіс тұлғасы арқылы киыстыру актив тәсіл емес, дегенмен орын алған: «Әйтеуір бірін бірі алдаудың амалын іздеседі» (II, 163); «...Ата-баба- ларын ақсақалдарының айтуымен, ауыз хабарынан білгеніне қанағат қылып жүріскен» (II, 220). 205 Ильминский И. И. Материалы к изучению киргизского наречия. - Казань, 1861. - С. 27. 270 Бұл тәсілді жалғыз Абай емес, оның тұсындағы өзге жазу нұсқалары әсіресе жас проза тілі, оның ішінде тұңғыш баспасөз тілі едәуір өнімді пайдаланған. Әсіресе Ыбырай Алтынсариннің әңгімелерінде етістіктің ІІІ жақта бастауышпен ортақ етіс тұлғасы арқылы көпшілікте қиысып келуі әлдеқайда жиірек кездеседі: «Мұнан соң мужикті патсаға алып келісті» (Алтынсарин, 1879); «Сейітқұлдың өзі де, жиылған халқы да малдары көбейіп, бай болысты» 206 (Сонда. 38); «Үсен қоймай оятып алып, қасына ертіп жолғашығысты» (Сонда. 25). «Асан мен Үсен» әңгімесінде екі баланың қимылының бәрі ортақ етіс тұлғасымен баяндалған. Бұл тәсілді Абай да, Ыбырай да өзге түркі тілдерінен алған жоқ, өздері де шығарған жоқ. Ол қазақ тілінде бір кез- де қолданылған тәсілге ұқсайды. Өйткені оны сирек болса да, ауыз әдебиеті үлгілерінен де кездестіреміз. Ортақ етіс тұлғасы арқылы көптік мағынаны білдіру – қазақ әдебиетінің қазіргі даму сатысында нормативтік тәсіл емес. Де- генмен мүлде қолданылмайды деп те тұжырымдауға болмай- ды. Бұл амал көркем әдебиет стилінде қазірде де ұшырасады. Әсіресе, жеке жазушылар тілінде айтарлықтай орын алады. Мысалы, бұл амалды Мұхтар Әуезов өнімді қолданады. Сөйтіп, қазірде әдеби норма ретінде танылмайтын грам- матикалық амалдардың бірі – етіс тұлғасы арқылы көптік категорияны білдіру – әдеби тіліміздің XIX ғасырдың ІІ жартысындағы даму кезеңдерінде, оның ішінде Абай, Ыбырай тілдерінде белгілі бір дәрежеде қолданылған норма болған. 206 Біз мысалдарды әдейі Ыбырайдың 1879 жылғы өз қолымен шыққан баспасынан алдық, өйткені қазірде норма емес бұл тұлғалардың кейбіреулерін автордың соңғы (1955) баспаларында «түзетіп», осы күнгіше беріпті. Мысалы, дәл осы сөйлемде етістік болды түрінде берілген. |