Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| дулыға, тас сауыт, шарайна архаизмдерін, ертегі поэмаларын-
да хан, уәзір историзмдерін қолданады. Бұлайша өткен тарих- ты баяндау үстінде көне сөздерді көп қолданған шығармасы – «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы». Мұнда Абай абыз, аламандық, хан, жылыс (жылан жылы жылыс бола- ды), тоғыс (қой жылы зеңгер тоғыс болады), ұлыс, бұлан, ұран- сүрен, наурыздама сөздерін атайды. Бұлардың кейбіреулерін мақал-мәтелдер құрамында, кейбір сөздерін баяндау үстінде өз атынан (автордың сөзі ретінде) келтіреді. Бұлардың барлығы да Абай тұсында қазақ тілінде ескірген (аламан, абыз, жылыс, тоғыс, бұлан) немесе ескіре бастаған (хан, уәзір, ұран-сүрен) сөздер. Мысалы, аламан – жауынгерлік дәуірлерде, яғни XIX ғасырдың I жартысына дейін актив болып келген сөздердің бірі. Ол батырлар жыры тәрізді фольклор мұралары мен жау- ынгер ақын Махамбетте жиі кездеседі: Аламанға жел беріп Аса жұртты меңгердік (111). Қазақ тілінде аламан сөзі ертеде атқа мінген көпшілік сарбаздар, қол, отряд және «жалпы қара құрым көпшілік» мағынасын берген. Өткен ғасырдағы сөздіктер де осылай көрсетеді: «кир. чернь отряд наездников, толпа наро- да» (Будагов, 1, 79); «Аламан – отряд наездников, толпа наро- да» (Ильминский, 51). 1878, 1897 жылғы сөздіктер де жоғарғы екі сөздіктегі жазылғанды қайталайды. Демек, сірә, аламан тұлғасының өзге түркі (түрікмен, әзірбайжан) тілдеріндегідей «тонаушы, талаушы» мағынасы қазақ тілінде барлық жерде бірдей болмаған. Диалектологтар керсеткендей, аламан сөзінің осы күнгі Гурьев, Маңғыстау қазақтарының қолданысындағы 131 «сарбаз, қол» мағынасымен қатар, «шапқыншы» ұғымын да беруі осы аймақтарға көрші түрікмен тілінен ауысқан деп та- бамыз. Және бұл сөздің Будагов, Ильминскийлер көрсеткен «қара халық, көпшілік» ұғымы да – кейін пайда болған ау- ыспалы мағынасы. О баста «атқа мінгендер тобы, отряд» дегенді білдіріп, тек жорық, жаугершілік сөз болған тұста қолданылған. Абай да осы мағынада келтіреді. Абайда бұл сөз аламандық деген туынды тұлғада келеді де, «жорық, жаугершілік» дегенді білдіреді: Шыңғыс аламандыққа атта- нып, әскер тартып шыққанда, әскерінің көбі татар екен дейді (II, 223). Бұл жердегі әңгіме – Шыңғыстың ел шауып, тонауы туралы емес, жалпы жорықтары жөнінде. Абай заманында-ақ бұл сөз өте сирек қолданылған. Абай тұстастарынан Шәңгерей сияқты бірен-саран ақындарда ғана ұшырасады. Бұлан – ертерек кездерде Қазақстан территориясында болған бұғы тектес ірі аңның аты. Бұл да Абайдан бұрын өткен ақындар мен ауыз әдебиетінде (тіпті оларда да көнерген сөз ретінде) жиі қолданылған. Бұландай ерді кескен күн (Махам- бет, 1962. 13). Қара бұланның терісі Етік қылар күн қайда (107). Дулатта: Бозда жүрген бұландай, Үйде тұрмас ойқастап (69). Бұланта ерген шешекке аунар, доңызға ерген балшыққа аунар (Мақал). Бұлан, сірә, ертеде Қазақстан территориясында бо- лып, соңғы ғасырларда жойылып кеткенге ұқсайды. Л.Будагов алтай тіліндегі бұлан сөзін лось деп көрсетіпті (Будагов, I, 289). Проф. С.Асфандияров жариялаған материалдарда бұлан тура- лы Ақсақ Темірдің тарихшысы Шарафеддин Язды «Зафарна- мэ» деген кітабында былайша жазып қалдырғаны берілген: «Между другими животными они нашли в степи вид антило- пы, гораздо больше буйвола, которых они до сих пор не видали и которых монголы называли «кандагай», в то время как оби- татели этих степей называют их буланами» 113 . Дулыга, сауыт, шарайна сөздерінің архаистік сипаты өткен ғасырдан басталады, өйткені ХІХ ғасырдың ІI жартысында феодалдык дәуірдегі қару-жарақ, құрал-саймандардың ұрыс- соғыста қолданудан шыға бастағаны мәлім. Архаизмдердің бұл тәрізді өткен өмірден елес беру үшін 113 Прошлое Казахстана в источниках и материалах. - М., 1935. - С. 78. 132 қолданылғандарынан басқа тобы Абай творчествосының өн бойында кездеседі. Олардың қолданылуының әр алуан себептері бар. Ең алдымен, Абай тілінде қазірде актив қол- данудан шығып қалған немесе сол кездегі мағынасы өзгерген бірсыпыра лексемалар мен тұлғалар бар. Олар: абыз, алаш, жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|