Жас кезеңдерге бөлу теориялары

59
Осы уақытта даму апаттық сипатқа ие болуы мүмкін. Дағдарыстық және 
қалыпты даму кезеңдері кезектеседі. Сондықтан да Л. С. Выготскийдің 
жас ерекшелік кезеңі келесі сипатқа ие:
- жаңа туылу дағдарысы – нәрестелік жас (2 ай-1 жас);
- 1 жас дағдарысы – ерте балалық шақ (1-3жас):
- 3 жас дағдарысы – мектепке дейінгі жас (3-7 жас):
- 7 жас дағдарысы – мектеп жасы (7-13 жас);
- 13 жас дағдарысы– пубертатты жас (13-17 жас)
- 17 жас дағдарысы.
Жасына, немесе жас шамасына қарай даму барысы деген не? 
Бұл сұраққа жауап адамның психикалық даму табиғатын түсінудегі 
жалпы қарым-қатынасқа байланысты болады. Айтылып жүрген 
көзқарастардың біреуі даму сатыларының өзгермейтіндігін, абсалютті 
болатындығын дәлелдеуге келіп саяды. Жас жөніндегі мұндай ұғым 
психикалық дамуды табиғи биологиялық процесс деп түсінумен 
байланысты. Қарама-қарсы көзқарас жас даму білім мен дағдылардың 
жай жинақталуы ретінде ғана қарастырылады.
Жас кезеңдері тарихи сипатта болады деп П. П. Блонский мен Л. 
С. Выготский тұжырымдаған қағидаларды әрі қарай дамытады. Тарихи 
даму үдерісінде балалар өсетін жалпы әлеуметтік жағдайлар, оқытудың 
мазмұны мен әдістері өзгеріп отырады және бұлардың барлығы 
дамудың жас кезеңдерінің өзгерісіне әсер етпей қоймайды.
Әрбір жас шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі 
болып табылады және бала дамуының осы кезеңдегі оның жеке 
басының өзіндік құрылымының жиынтығы құрастыратын көптеген 
өзгерістермен сипатталады. Л. С. Выготский жас шағы дамудың белгілі 
бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, біршама тұйық кезеңі деп 
қарады, оның маңызы дамудың жалпы циклінде алатын орнымен және 
дамудың жалпы заңдарының одан әркез өзіндік көрініс табуымен 
анықталады. Бір жас сатысынан екіншісіне өтуде бұрынғы кезеңдерде 
болмаған жаңа құрылымдар пайда болады және даму барысының өзі 
қайта құрылып, өзгеріп отырады.
Жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығымен 
анықталады. Бұл - әр балаға оның өмірінің осы кезеңінде қойылатын 
талаптар жүйесі әрі айналасындағылармен қарым-қатынасының мәнісі, 
әрі ол игеретін білім мен іс-әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру 
тәсілдері. Жас шағына тән ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың 
жиынтығына баланың дене дамуының түрлі жақтарының ерекшеліктері 
де енеді.

60
Жас шағы ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы жағдайлар балаға 
тікелей әсер етпейді. Ортаның қайсыбір элементтерінің қандай бірі 
бұрын дамыған қандай да бір психологиялық қасиеттер арқылы өтетініне 
байланысты әр балаға обьективті түрліше әсер етеді. Осы сыртқы 
және ішкі жағдайлардың жиынтығы жастың өзіне тән ерекшеліктерін 
анықтайды да, ал олардың арасындағы қарым-қатынас, өзгеріс, келесі 
жас кезеңдеріне көшудің қажеттілігі мен ерекшеліктеріне сабақтас 
келеді.
Сонымен жас шағы балаға оның дамуының сол кезеңде қойылатын 
талаптар мен тіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен, оның 
айналасындағылармен қарым-қатынас ерекшеліктерімен, баланың 
жеке басының психологиялық құрылымы дамуының деңгейімен, 
білім мен ойлауының даму дәрежесімен, белгілі бір физиологиялық 
ерекшеліктердің жиынтығымен сипатталады.
Жас кезеңін айналасындағылармен қарым-қатынас жасаудың 
даму деңгейі білімдері, тәсілдердің, қабілеттердің даму деңгейі 
арасындағы байланысы анықтайды. Д. Б.Эльконин көрсеткендей, даму 
процесінің осы екі түрліше жақтарының арасындағы өзгеріс келесі 
жас кезеңдеріне өтудің өте маңызды ішкі негізін құрайды. Осының 
бәрі баланың дербес іс-әрекеттер жасау мүмкіндігінің кеңеюіне, демек, 
айналасындағылармен қарым-қатынас жасау тәсілдерінің өзгеруіне 
негіз болады.
Баланың өмір сүру жағдайларының тәрбиелеу мен оқыту 
формаларының өзгеруі жас шамасына қарай даму кезеңдерінің ауысуын 
анықтайтын маңызды фактор болып табылады.
Балабақшадағы оқыту сабақтары, мектепке даярлау жұмысы 
мектепке дейінгі жас шақтарының шекарасы мен мазмұнын 
айтарлықтай өзгертеді. Атап айтқанда, олардың ойлау әрекеттерінің 
алғашқы теориялық формалары дамып, оқу іс-әрекеттерінің неғұрлым 
жоғары дәрежесіне қол жетеді. Сондықтан соңғы кезде кезеңдерге 
бөлу жиірек қолданылады. Мектепке дейінгі шақ ерте сәбилік, сәбилік, 
естиярлық және ересектік жас кезеңдері болып бөлінеді. 
Жалпы жас сипаттамасының орташаланып алынғанын есте ұстаған 
дұрыс. Педагогикалық жұмыста балалардың жас ерекшеліктерімен 
қоса, бір жас тобындағы балалардың өзінде елеулі айырмашылықтар 
болатынын және олардың дара ерекшеліктерін де ескеріп отыру қажет.
Жас шамасы мен психикасының даму өзгешеліктерін білу үшін 
жас кезеңдерінің арасындағы сапалық өзгешеліктерді ажырату керек. 
Әр жас кезеңінің ұзақтығы әртүрлі болғанымен бір-біріне байланысты. 
Сондықтан әр жас шамасында балалық шақ кезеңі әртүрлі мөлшерде 

61
өтеді. Мысалы: нәрестелік кезеңде бір жылдың ішінде 5 сатыдан 
өтеді. 1-3 жасқа дейін 3 сатыдан, бастауыш сыныпта 3-4 сатыдан 
өтеді. Бұл баланың денесінің және психикасының әр кезеңде біркелкі 
дамымайтындығын көрсететін ерекше факт. 
Әрбір жас кезеңінде адамда белгілі іс-әрекет жетекші рөл атқарады. 
Іс-әрекеттің әрбір түрлері бала дамуына әр түрлі әсер етеді. Әр кезеңде 
болатын тұлғаның және психикалық функциялардың дамуындағы 
өзгерістер жетекші іс-әрекеттермен қамтылған. А. Н. Леонтьев 
жетекші іс-әрекеттің үш белгісін көрсетті. Біріншіден, жетекші іс-әрекет 
аясында іс-әрекеттің жаңа түрлері пайда болады және ажыратылады. 
Мысалы: бала ойнай отырып үйренеді: рөлдік ойында мектепке 
дейінгі балада оқудың элементтері қалыптасады. Екіншіден, жетекші 
іс-әрекетте арнайы психикалық функциялар қалыптасады. Мысалы, 
ойында шығармашылық қиял пайда болады. Үшіншіден, осы уақытта 
бақыланатын тұлғаның өзгерісі тәуелді. 
Кез келген іс-әрекет жетекші бола алмайды. Әрбір іс-әрекет 
психикалық дамуға өз үлесін қосады (мысалы, сурет салу қабылдауды 
және бейнелік ойлауды дамытады). Адам өмірінің жағдайында әрбір 
жас кезеңінде ол белгілі бір іс-әрекетті меңгеру арқылы қарқынды 
дамуға мүмкіндік алады: нәрестелік кезеңде – анасымен тікелей-
эмоционалды қатынас, сәбилік кезеңде – заттармен манипуляция 
жасау, мектепке дейінгі жаста- құрдастырмен ойнау, бастауыш мектеп 
жасында – оқу іс-әрекетінде, жеткіншектік кезеңде – құрдастарымен 
интимді-тұлғалық қатынас, жасөспірім кезде – болашақ кәсіпке 
бағдарлану, жастық кезеңде – таңдаған кәсібін меңгеру және отбасын 
құру. Егер қандайда бір іс-әрекет бала үшін тартымды болса, бұл оның 
тұлғасының қалыптасуында көрініс береді.
3. Жас ерекшелік даму кезеңдеріне байланысты әр түрлі сол жас 
кезеңдеріне тән психикалық қасиеттер қалыптасады, сондықтан сол 
қасиеттерге сүйене отырып жас кезеңдеріне топтастырады. 
Нәрестелік және сәбилік кезеңдегі баланың психикалық дамуы.
Баланың дүниеге келуі алғашқы дағдарыс. Оның мәні: тұрақты 
ортада өсімдік тәрізді тіршіліктен бөлек автономды өмірге өту. 0-ден 
2 айға дейін нәрестелік кезең жалғасады. Бұл адам өміріндегі жалғыз 
ғана биологиялық кезең, осы кезеңде бала әлі де болса әлеуметтік пенде 
емес, себебі жетекші іс-әрекет жоқ. Бала келесі шартсыз рефлекстермен 
дүниеге келеді:
1) ағзаның ішкі ортасын реттеуші (демалу, қанайналым);
2) тамақтану (сору, жұту);
3) қорғаныс рефлекстері (көзді жыпылықтату, түшкіру, жөтелу);

62
4) бағдарланушы (басын күшті тітіркендіргішке бұру);
5) қозғалыстық (қамту, жүзу, адымдау, еңбектеу).
Көптеген рефлекстер балаға өмір сүру үшін қажетті, себебі 
олар ортаға бейімделуді қамтамасыз етеді. Шартты рефлекстердің 
алғашқыларының бірі бала өмірінің 10 күнінде пайда болады – бұл 
тамақтандыруға деген рефлекс.

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: