«Жердің топонимикалық атаулары»
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Қазақстанда жерді су суаруға бас арықты пайдалану үшін қазақтар
ру жақындығы бойынша 15-20 шаңырақтан төбе болып бекітілген.
Негізгі арықтар әрқашан белгілі бір рулардың меншігінде болған.
Шымкент облысының Созақ ауданындағы Шу
өзенінің төменгі
арнасын бұрып жасаған арықтан «Тарақты арығы», «Уақ арығы»,
«Қоңырат арығы» деп аталады.
Оңтүстік Қазақстан территориясынан үш жүзге қатысты рулардың
орналасуының картасын көруге болады. М.С.Мұқанов ХІХ- ғасырдың
екінші жартысындағы қазақтарда Сырдария облысы Қазалы Перовскі
уездеріне орналасуы туралы мақаласында былай дейді: Қазалы уезін
кіші жүздің рулары мекендейді. Оның көбі сол жүздің үлкен рулардың
бірі - Әлім ұлының үлесінде. Ал, Перовскі уезінде кіші жүзден – Жеті
ру және Байұлы, Орта жүзден –
Қыпшақ пен Найман рулары
мекендейді.
Босаға-Шымкент облысының Шәуілдер, Семей облысының Абай
және Торғай облысының Жангелдин ауданындарындағы жер атауы.
«Босаға» сөзінің төркіні туралы жазылған пікірлер өте тапшы,
кейбіреулері оны өзімізге белгілі есік босағасымен (табалдырық пен
маңдайшаның аралығындағы тіреу ағаш) салыстыру ғана шектеледі.
Кейбір тіл деректеріне көз салсақ, «Босаға» сөзінің өзіміз білетін
бағынасынан «есікпен байланысты» басқа да мағынасы бар: 1)тау
кемері; 2)есік босағасы.
Бұдан әрігірек барсақ, алтай тіл жүйесіне
жататын тунгус – Мань Чужур тобындағы кейбір тілдердегі «босаға»
тұлғасы біздің түсінігіміздегі «тау баурайы» дегенді білдіреді. Осыған
қарап «босаға» сөзінің алғашқы мағынасы тек жер бедерімен
байланысты туғандығымен түсіну қиын емес.
Боралдай-Алматы төңірегіндегі жер және елді мекен атауы. Оңтүстік
Қазақстан және Қырғыз жерінде де бұл іспеттес жер, тау атаулары
ішінара кездесіп отырады.
Бір зерттеуші бұл атауды біріккен сөз ретінде қарастырып «борал»
тұлғасын «бұрма, бұрыс, теріс» , ал «дайды», «тау» дегенімен
жағыстырады. Егер бұл тұрғыда түсінсек, «Боралдай» дегеніміз «бұрыс
тау, теріс тау» болып шығады.
Алдымен «Боралдай» деген жер атауы немен байланысты пайда
болғанына тоқталайық. Қалмақ тіліндегі «буурада»
қалпында
дыбысталатын сөз «жусан» (өсімдік) ұғымын береді. Демек, «Боралдай»
дегеніміз «жусанды, жусан көп өсетін» жер деген ұғыммен сәйкес
келеді. Осыған қарап, әңгіме болып отырған жер аты қалмақ тілінен
25