УДК: 378.001+371.2+37.2+37.001.76

 
 
 
высокотехнологичных  виноградарско-винодельческих  предприятий,  что  станет  залогом 
развития отрасли. 
Государственная  стратегия  регионального  развития  на  период  до  2015  года, 
утвержденная  постановлением  кабинета  Министров  Украины  от  21  июля  2006  года  № 
1001, определяет условия для повышения конкурентоспособности регионов, обеспечив их 
устойчивое  развитие  на  современной  технологической  основе.  Постановление  Кабинета 
Министров  Украины  от  16  мая  2007  года  №750  предусматривает  создание  научно-
производственных кластеров[2]. 
Очевидно, что инновационность страны вообще и региона в частности ограничена, 
если  система  образования  не  способна  осуществить  опережающие  изменения  для  того 
чтобы  поддержать  появление  высоко  инновационных  отраслей  промышленности. 
Исходить надо из того, что  любая отрасль в  мире сейчас высокотехнологична и требует 
высокого  уровня  навыков  и  квалификации.  Главная  проблема  конкурентоспособности 
заключается в том, чтобы повысить уровень технологий, квалификации во всех отраслях, 
представленных  в  экономике  страны.  Следует  заметить,  что  со  временем  распределение 
экономической активности переместился от крупных компаний, которые производили все 
до  кластерной  модели.  Важность  кластерной  модели  заключается  в  том,  что  продукция 
создаваемая в рамках формирования это не только продукт, как таковой, а это технология, 
это знание. 
В  глобальной  экономике  появились  новые  средства  конкуренции.  Современная 
конкуренция  имеет  компонент  растущего  знания  и  навыков.  Чтобы  достичь  успехов  в 
глобальной  экономике  главным  становится  умение  пользоваться  знаниями  и  обладать 
высоким  уровнем  квалификации  и  навыками.  Вот  почему  актуальным  является  процесс 
интеграции в кластеры профессиональных учебных учреждений, поддерживаемых сетью 
других компаний. Для всей группы предприятий, входящих в кластер должен быть рынок 
перспективных кадров. 
По  мнению  М.  Портера  специализированные  факторы  производства  создаются,  а 
не  наследуются.  К  «ключевым»  специализированным  факторам  наряду  с  капиталом  и 
инфраструктурой ученый относит квалифицированные трудовые ресурсы. «Не ключевые» 
факторы  или  факторы  общего  пользования,  такие  как  неквалифицированные  трудовые 
ресурсы,  сырье  не  создают  конкурентных  преимуществ.  Однако,  специализированные 
факторы  предполагают  значительные,  устойчивые  инвестиции.  Их  трудно  дублировать, 
это и создает конкурентные преимущества и в том их ценность [1]. 
Цель 
статьи. 
Охарактеризовать 
научно-образовательный 
центр 
как 
самостоятельную организационную структуру кластерной системы. 
Изложение  основного  материала  исследования.  Очевидно,  что  виноградарство  и 
виноделие  Украины  должно  быть  успешным  в  новой  модели  конкуренции,  а  не  в  той 
которая  сформировалась  в  70-80рр.  ХХ  в.  и  существующая  до  сих  пор.  Такой 
инновационной  моделью,  по  мнению  автора,  является  системная  модель  построена  по 
кластерному принципу. 
В  период  трансформационных  преобразований  и  рыночной  нестабильности 
кластеры  являются  наиболее  оптимальным  вариантом  эффективных  отношений  между 
сельскохозяйственными 
товаропроизводителями. 
Социально-экономическая 
эффективность 
максимизируется 
путем 
минимизации 
затрат. 
Кластеры 
это 
конкурентоспособная  организационная  форма  территориально-иерархической  модели 
производства  с  различными  уровнями  локализации;  дополнительный  способ  реализации 
государственной  политики  и  организации  развития  социально-экономической  системы, 
одно  из  условий  для  большей  скоординированности  работы  в  рамках  государственных 
приоритетов,  источник  раскрытия  внутреннего  социально-экономического  потенциала 
региона.  Формирование  и  развитие  кластеров  дает  возможность  активизировать 
инвестиционно-инновационную деятельность; объединить производство отдельного вида 

 
 
 
сельскохозяйственной  продукции  в  технологическую  цепочку;  разрабатывать  новые 
траектории движения в бизнесе;  обеспечить формирование новых сельскохозяйственных 
предприятий в единстве с научно-исследовательскими организациями, университетами и 
государственными  институтами;  интегрировать  производственные  и  сервисные 
предприятия  с  их  поставщиками,  брокерами,  консультантами;  объединить  инжиниринг 
предприятия, потребителей и разработчиков ноу-хау и др.[3]. 
Преимущество  кластера  проявляется  в  том,  что  все  его  виды  производств 
направлены на взаимную поддержку. Положительный эффект при этом действует по всем 
направлениям  связей.  Сосредоточение  производственной  деятельности  многих 
производителей  в  рамках  кластера  стимулирует  его  развитие,  поскольку  ими 
прорабатываются  различные  подходы  к  внедрению  новых  стратегий  и  технологических 
новаций.  Предпосылкой  этого  является  свободный  обмен  информацией  и  быстрая 
обработка  рыночных  информационных  сигналов  от  потребителей  и  поставщиков, 
имеющих многочисленные контакты с конкурентами. 
Наличие  большого  количества  человеческих  ресурсов  и  идей  позволяет 
генерировать и обрабатывать новые комбинации развития. Многочисленные взаимосвязи 
внутри кластера создают новые возможности в разработке стратегических и тактических 
действий и дают возможность оценивать различные пути ведения конкурентной борьбы. 
Кластер  становится  средством  преодоления  изолированности,  инертности,  отсутствия 
гибкости,  замкнутости  на  внутренних  проблемах,  антирыночных  соглашений  между 
конкурентами, блокирующие развитие конкуренции и появления новых предприятий. 
Формирование  отраслевых  кластеров  обеспечивает  прогресс  их  развития. 
Процессы  взаимного  усиления  внутри  кластеров  способствуют  интенсивному  развитию 
инноваций  как  в  области  кластера,  так  и  в  смежных  и  родственных  отраслях 
национальной  экономики.  Это  повышает  конкурентоспособность  субъектов  кластера  на 
внутреннем и мировом рынках [3]. 
В  рамках  кластера  необходимо  создать  систему  образования,  которая  будет 
обладать самостоятельной ценностью и наряду с другими секторами кластерной системы 
сформирует  условия  для  развития  устойчивых  конкурентных  преимуществ. 
Принципиальное  отличие  –  компетентностный  подход  при  подготовке  кадров.  То  есть 
человек должен получить знания, умения и навыки, которые можно использовать, работая 
на  той  или  иной  должности  в  изменяющихся  условиях.  Чтобы  специалисты  могли 
работать  по  -  новому  и  выполнять  новые  задачи,  они  должны  понимать,  что  у  них  есть 
необходимые  знания  и  навыки.  Поэтому  для  успеха  преобразований  нельзя 
ограничиваться  узкими  специальными  программами,  нужна  широкомасштабная 
программа  обучения,  которая  позволит  человеку,  наряду  со  специальными  знаниями, 
получить  новые  знания  и  освоить  современные  методики  в  области  управления 
производительностью,  эффективностью  продаж,  оценки  инвестиционных  проектов  и  др. 
Только  за  счет  инновационной  системы  образования,  которая  позволит  быстро  и  четко 
реагировать  на  изменения  внутренней  и  внешней  конъюнктуры,  можно  обеспечить 
эффективную деятельность кластера. 
Сегодня  отраслевые  научно-исследовательские  институты  имеют  уникальные 
возможности в плане продвижения знаний – научных, специальных, организационных на 
внутренний  и  внешний  рынок,  а  также  значительный  резерв  в  подготовке  кадров  для 
своей  отрасли  экономики.  Чтобы  отрасль  получила  специалистов,  которые  в  конечном 
итоге  будут  действовать  в  условиях  инновационной  системы  кластерного  типа, 
необходимо уже сегодня объединить усилия средней, высшей школы и бизнес структур на 
базе научно-исследовательских институтов. 
В  свете  вышесказанного  следует  подчеркнуть,  что  сельское  хозяйство  в  целом  и 
виноградарско-винодельческое  производство  в  частности,  требует  технического 
переоснащения.  Первоочередного  переоснащения  требуют  исследовательские  хозяйства 

 
 
 
научных  институтов  и  учебно-опытные  хозяйства  аграрных  учебных  учреждений,  на 
материально-технической  базе  которых  должна  осуществляться  подготовка  кадров  для 
отрасли, с использованием новейших отечественных и мировых технологий. 
С  целью  предотвращения  «распыления»  необходимого  финансового  обеспечения 
этого  процесса,  используя  материально-технический  потенциал  научного  учреждения, 
автором  предлагается  создать  на  базе  научно-исследовательских  институтов 
испытательно-демонстрационные  комплексы  технологий,  машин  и  оборудования  для 
определенной отрасли сельскохозяйственного производства (действующее показательное 
современное 
виноградарско-винодельческое 
 
производство) 
. 
Испытательно-
демонстрационный  комплекс  станет  материально-технической  базой  Центра  научно-
образовательной  подготовки,  переподготовки  и  повышения  квалификации  специалистов 
отрасли  различного  квалификационного  уровня.  Научно-образовательный  центр  видится 
как  совокупность  научных  (отраслевые  научно-исследовательские  институты),  учебных 
учреждений (сельскохозяйственный коллегиум, колледж, университет). 
Центр  должен  осуществлять  переподготовку  и  повышение  квалификации  кадров 
различного  квалификационного  уровня  и  специализаций  на  основе  совместно 
разработанных  учебных  программ  (рабочих,  служащих,  специалистов  определенной 
отрасли сельскохозяйственного производства). 
Наряду  с  этим,  научно-образовательный  центр  при  наличии  современной 
материально-технической  базы,  должен  обеспечивать  выполнение  совместных  научных 
исследований  и  осуществление  подготовки  кадров  высшей  квалификации  через 
магистратуру, аспирантуру и докторантуру. 
Сегодня  учебные  программы  подготовки  магистров,  а  также  программы 
подготовки  кандидатов  и  докторов  наук  не  дают  будущим  ученым  и  управленцам 
необходимых знаний для коммерциализации результатов научных исследований, знаний и 
умений по внедрению технологий современного менеджмента. Центр призван обеспечить 
управленческую  подготовку  кадров  высшей  квалификации  по  современным  учебными 
программам, с учетом запросов работодателей. 
Ключевая  функция  научно-образовательного  центра  –  это  обеспечение  на  основе 
современных  требований  комплексной  практической  подготовки  по  специальности 
студентов  (учащихся  коллегиума)  на  протяжении  всего  срока  обучения.  Наряду  с 
практической  подготовкой  на  базе  научных  отделов  и  лабораторий  института  Центр 
обеспечит  подготовку  студентов  4-5курсов  по  затребованным  на  рынке  труда  узким 
специализациям (например, селекция винограда, маркетинг столового винограда, винной 
продукции  и  др.).  Еще  раз  подчеркнем  принципиальную  важность  компетентностного 
подхода  при  подготовке  кадров.  Центр  должен  осуществлять  подготовку  кадров  «на 
заказ»  производителя  –  членов  кластера.  Через  свое  представительство  в  управлении 
Центром работодатели будут следить за тем, чтобы организация и содержание подготовки 
отвечали их требованиям. 
Кластерная 
модель 
требует 
соответствующей 
структуры 
управления. 
Управленческие  функции  научно-образовательного    центра  должен  осуществлять 
наблюдательный совет, членами которого будут представители работодателей, ректората 
университета  (администрации  колледжа),  руководства  научно-исследовательского 
института, которые сформировали Центр. На постоянной основе должна работать учебно-
методическая  служба  Центра,  функции  которой  –  осуществление  оперативного 
управления, выполнение решений наблюдательного совета. 
В  современных  условиях  только  в  составе  кластеров  отраслевые  научно-
исследовательские и учебные учреждения могут иметь источники финансирования своей 
деятельности,  не  требуя  от  государства  увеличения  бюджетного  финансирования, 
осуществлять  научно-техническую  и  образовательную  деятельность,  содержание 

 
 
 
учебного  процесса  которого  будет  отвечать  требованиям  работодателей,  обеспечивая 
кадровые потребности кластера, участниками которого они являются. 
Выводы.  Научно-образовательный  центр  подготовки  кадров  для  виноградарско-
винодельческой  отрасли  в  пределах  кластерного  формирования  создаст  условия 
эффективного 
функционирования 
региональной 
инновационной 
системы 
профессионального образования;  обеспечит  региональное виноградарско-винодельческое 
производство  специалистами  новой  формации,  а  также  повысит  конкурентоспособность 
отраслевого образования и науки на международном рынке образовательных услуг. 
 
Список литературы: 
 
1. 
Бакум  В.  В.  Методологія  розробки  агропромислових  кластерних  утворень 
регіону / В.В. Бакум // Економіка АПК. – 2009. – №4. – С. 38-43. 
2. 
Броншпак  Г.  К.  Государственная  поддержка  кластерных  инициатив: 
вертикально  интегрированные  структуры  в  АПК  /  Г.К.  Броншпак  //  Економіка  АПК.  – 
2007. – №4. – С. 45-50. 
3. 
Соколенко  С.  И.  Производственные  системы  глобализации:  сети,  альянсы, 
партнерства, кластеры: Украинский контекст / С. В. Соколенко. – К.: Логос, 2002. – 648с. 
 
 
УДК 811.512.122. 
КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР ЛЕКСИКАСЫНЫҢ 
ӨЗГЕРІСТЕРІ 
(А.БАЙТҰРСЫНОВ ШЫҒАРМАЛАРЫ БОЙЫНША) 
 
Нурсеитова А. А. 
 
В этой статье рассказывается о производениях А.Байтурсынова об учебе, знании, труде, переводе. В 
этих  произведениях  рассмотрены  лексические  изменения  в  пословицах-поговорках  К  ним  сделан 
лингвостилистический анализ. 
In  this  article  the  author  tells  about  A  Baitursynov’s  study,  his  knowledge,  works  of  translation.  In  his 
works lexical changes in proverbs and sayings are considered. The linguistic and  stylistic analysis of these works is 
made. 
Ахмет Байтұрсынов - әдебиеттің бар саласына назар аударған ілім иесі.Ол әсіресе халық мұрасына 
қатты  көңіл  бөлген.А.Байтұрсынов  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  жинастырып  қана  қоймай,  оны  зерттеу 
мәселесімен де шұғылданған.  
Ахмет  Байтұрсынов қазақ тілін оқыту  мен зерттеулерде белгілі  бір жүйелі  мақсат 
ұстанған.Ол алдымен қазақша сауат ашуды мұрат тұтып, бұл жолда тұңғыш әліппе – «Оқу 
құралды» жазды, одан соң қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикалық құрылымын, ана 
тілінің төл заңдылықтарын талдап, пән ретінде оқытып, үйретуді жолға қойды, сөйтіп, үш 
бөлімнен тұратын «тіл-құралды» дүниеге келтірді. Кітапшаның соңында берілген көркем 
мәтіндердің  танымдық  мәні  зор:  туған-туыс,  үй  саймандары,  жер  жүзінің 
атаулары,жаңылтпаш,  жұмбақ  пен  мақалдар  қысқа  да  нұсқа  қамтылған.Мақалдар  бала 
қабылдауына  сай  теріліп  алынған.Мысалы,  «  Оқу  –  білім  азығы,  білім  –  ырыс  қазығы», 
«Ойнап  сөйлесең  де,  ойлап  сөйле»,  «Білім  жұғысады,  ырыс  ауысады»,  «Екпей  егін 
шықпас, үйренбей білім жұқпас»деген қанатты тіркестер  оқушының қабылдауына жеңіл, 
әрі тәлімдік мәні зор. [3.74б]  
Халыққазынасындағы  мақал  –  мәтелдерді  ақын  өлеңдерінен  кездестіруге 
болады.Паремиология – мақал-мәтелдер мен әр алуан қанатты-нақыл сөздерді жан-жақты 
зерттеуге байланысты пайда болған тіл білімінің дербес те жаңа салаларының бірі. Көркем 
сөз  тәсілдерінің  ішіндегі  қуаттысы  мен  құнарлысы  болып  саналатын  мақал-мәтелдер  тіл 
атаулының  баршасына  тән,  өзіндік  ерекшелігімен  көзге  түсетін  универсалдық  құбылыс. 
Қазақ тіл білімінде барлық тілдердің екі түрлі қызметін атап көрсетеді: оның біріншісі – 

 
 
 
қоғам  мүшелерінің  өзара  түсінісуіне,  пікір  алысуына  қажетті  қатынас  құралы  ретіндегі 
коммуникативтік қызметі де, екіншісі - өмір шындығы, барлық болмысты өзінде бейнелеп 
көрсету  қызметі.  Мақал-мәтелдердің  табиғатына  тән  қасиет  тілдің  осы  екінші  қызметіне 
байланысты,  өйткені  олар  белгілі  бір  тілде  сөйлеуші  халықтың  өткен  өмірі  мен  барлық 
болмысының куәгері  іспеттес оның дүниетанымы мен даралығын бойына сақтап, атадан 
балаға, ұрпақтан-ұрпаққа үзілмей келе жатқан асыл мұра, рухани қазына болып саналады. 
[1.221 б] 
Мақал-мәтел  инварианттары  бірде  олардың  компоненттеріне  инверсия  жасау 
арқылы, бірде оларды  түсіріп, эллипис жасау арқылы, бірде екі  түрлі  мақал-мәтелдердің 
элементтерін өзара шебер қиыстыру арқылы,т.б. жолдармен жасала береді.[1,223 б]  
Дегенмен  А.Байтұрсыновтың  өлең  жолдарынан  ФТ-дің  әртүрлі  қолданыс 
ерекшеліктерін  аңғаруға  болады.Енді  ақынның  шығармаларынан  да  кездесетін  мақал-
мәтелдердің  жалпы  халықтық  формада  ешқандай  өзгеріске  түспей  қолданылуына 
тоқталайық: 
«Заманың түлкі болса, тазы боп шал» - 
Деген  сөз  аятпенен  бірдей  маған.  [4,  43]  -  осы  өлең  жолдарындағы  мақалдың 
мағынасы жағынан да, формасы жағынан да халықтық қолданыстан ауытқымаған. «Қулық 
сақтады» Сенбе жұртқа тұрса да қанша мақтап, Әуре етеді ішінен қулық сақтап. Өзіңе сен, 
өзіңді алып шығар Еңбегің мен ақылың екі жақтап.(Абай) [2, 354 б]  
Біздің  қазақша  газет  шығаруымызды  «бүйректен  сыйрақ  шығару»  деу  де 
жетіспегендік,  қазақ  пен  татар  тілі  бүйректей  бірігіп  тұрғанда,  біз  келіп  газетті  қазақша 
шығара бастасақ, сонда айтылса дұрыс болар еді.[5 179 б]. 
«Бүйректен  сирақ  шығарды»  Болмашы  нәрседен  шатақ  шығарды,  орынсыз  сөйлейді, 
езулеп кері тартты.[2,130] Мақалдағы өзгешелік «шығарды» етістігін «шығару» деп тұйық 
етістікке айналдырғанында. 
Біздің  бұлай  істеуіміз  басқалардан  бөліну  үшін  емес,  амалсыз  «барымен 
базарлау»[5. 180 б]  «Барымен базар» Қолдағы  барға қанағат ету мағынасында. [2,94 ] 
«Үмітсіз шайтан болсын» деген сөз бар, 
Жолдар көп жәннетке де тарам-тарам.[ 4, 30] 
«Үмітсіз  шайтан»  Сенбеушілік,  күдер  үзу  пендеге  лайық  емес  деген  мағынада 
айтылады.[2,  550].Бұл  мақалға  «болсын»  етістігін  қосып  мақалдың  мағынасын  көркейте, 
толықтыра түскен 
«Нақыл сөз әлін білмес әлек» деген 
Осындай әуре болған жаннан қапты. [4, 53] 
«Әлін білмеген әлек» Өзінің шама-шарқын білмеген адам туралы айтады. 
[2,  83]  Мақалдағы  өзгешелік  «білмеген»  сөзі  «білмес»  деп  өзгертілген.  Бірақ  мақалдың 
мағынасы халықтық қолданыстан ауытқымаған.  
Қазақ олар ойлаған жерден шықпады Әуелі, «ауылдастың аты озғанша, аталастың 
тайы  озсын»  деп,  жақынын  сайлайды.  Екіншісі,  «жеген  ауыз  жесін»  деп,  жебірлерін 
сайлайды.Үшіншісі,  «аузы  қисық  болса  да,байдың  ұлы  сөйлесін»  деп,  малдысын 
сайлайды.  Бұл  мақалдарды  ақын  мысалға  ала  отырып,  халықтық  қолданыстағы  
мағыналарын сақтаған.  
А.Байтұрсынов  өлеңдеріндегі  мақал-мәтел  компоненттерінің  орын  ауыстыруына 
байланысты инварианттар: 
«Ұлы той – көппен көрген» жалғыз мен бе,- 
Деп отыр, не болса да жұртпен көрдік. [4, 25 б.] 
«Көппен  көрген  –  ұлы  той»  Көпшілікпен,  жұртпен  қатар  басқа  түскен    іс  нәубет.[2,282] 
Ақын өлең жолдарында бұл мақалды орын ауыстырып қолданғанымен, жалпы халықтық 
тұрғыдан өзгертпей, мағынасын сол қалпында қалдырған. 
Қорыққанға қос көрініп,қойдан үркіп, 
Тығылып талдың бұтқасына [4.43] 

 
 
 
«Көлеңкеден  қорықты»  не  болса,  содан  сескенді.  [2,272]  Халықтық  қолданыстағы 
«Қорыққанға  қос  көрінер»  мақалының  мағынасын  сақтап,  бұл  мақалға  «қойдан  үркіп» 
тіркесін қосып мақалдың мағынасын кеңейте түскен. 
«Садаға бастан құлақ» деген мақал, 
Бейшара жан сауғалап тұра қашты.[4. 56] 
Ақын өлеңдеріндегі компоненттерін өзгертіп айтуға байланысты инварианттар: 
«Кіреді тентек есі түстен кейін, 
Мүшкілін халіміздің жаңа білдік. [4. 25]   
«Ақсақ қой түстен кейін маңырайды» Мезгілінен кешеуілдеу, ерте туып, кеш қалу деген 
ұғымда  айтылады..[2,  25]    Халық  мақалының  мағынасын    меңзеп  қолданған.Халық 
тіліндегі мақал ақын қолданысында сырт кейпі  өзгертіліп, көркемдік мағынаға ие болып 
тұр.  «Ақсақ қой» компонентінің орнына  «тентек  есі» компоненті алынып  «маңырайды» 
етістігінің  орнына  «кіреді  »  етістігі  арқылы  мақалдың  эмоционалдық  бояуын  күшейтіп, 
мағына дәлдігін шегелей түскен. 
Екі  жолды мақал-мәтелдердің бір жолын түсіріп айтуға байланысты пайда  болған 
инварианттар: 
«Орамал тонға емес, жолға »-деп ал, 
Әзірге ат-шапаны осы боп тұр. 
«Орамал  тонға  жарамаса  да,  жолға  жарайды»  мақалының  «жарамаса  да»  компоненті 
және  екінші  сөйлемдегі  «жарайды»  компоненті  түсіріліп  қолданылса  да,  мақалдағы 
айтылар ой толығымен санамызға жетіп тұр.  
А.Байтұрсынов 
мақалаларындағы 
қосалқы 
компоненттермен 
кеңейтілген 
инварианттар.  
Теңдікке  қолы  қалай  жетсін?  Қатерлі  жерде  қаперсіз  отырдық.  Өзімізге 
өкпелемесек,  өзгеге  өкпелер  бет  жоқ.[5.204].  «Қаперіне  алмады»  Қауіптенбеді; 
алаңдамады, мән бермеді. [2,320] Халықтық қолданысы «Қаннен қаперсіз қалу» Бұндағы 
өзгешелік мақалдың мағынасына қосалқы «жерде» компонентінің қосылуында.  
Әуелі,  малсыз  күн  көре  алмайтын  болғанда,  «сау  басыңа  сақина  тілеп  алмасақ» 
керек  еді.[5,207].  «сау  басына  сақина  тіледі»  өзін-өзі  дауға  іліктірді,  әлек  тілеп 
алды.[2,456] Бұл мақалдағы өзгешелік «тіледі» етістігінің орнына күрделендіріліп «тілеп 
алмасақ» деп  етістіктің болымсыз түріне айналдырылғанын байқаймыз. 
А.Байтұрсынов  шығармаларындағы  бірнеше  мақал-мәтелдердің  тоғысуынан, 
жымдаса қабысуынан туған инварианттар: 
«Еңбексіз егін шықпайды, терлесең, терің тегін қалмайды.Телміріп алған теңгеден 
тер  сіңірген  тиын  жұғымды.  «Қарманған  қарап  қалмас»  деген  қазақта  жақсы  мақал  бар, 
бірақ  ол  мақалды  ескеретұғын  қазақ  жоқ.[5.204]  «Еңбегі  жанды»  Қадамы  өрге  басты; 
жолы  болды,  ісі  алға  басты.[2,  163]  Халық  арасында  қолданылып  жүрген  «Еңбек  етсең 
ерінбей,  тояды  қарның  тіленбей»  мақалының  мағынасы  сақталып  қолданған.  Сақалын 
сатқан  кәріден,  Еңбегін  сатқан  бала  артық.Бақпен  асқан  патшадан,Мимен  асқан  қара 
артық (Абай)  
Енді  мақал-мәтелдердің  экспрессивті  тәсілі  арқылы  жасалуына  да  тоқталып 
кетелік. 
«Бір  жағадан  бас,  бір  жеңнен  қол»  Бірікті,  ұйымдасты,  ауыз  бірлік  жасады.  [2,  134  б]  - 
халық мақалының мағынасын сақтап, оны жаңаша түрлендіріп қолданған.Бұл жерде ауыз 
бірліктің  жоқтығын  баяндап,  болымсыз  түрде  алып  та,  мақал-мәтелдің  экспресивті-
эмоционалды тұрғыдан мағынасын күшейте түскен. 
Авторлық,  стилдік  инварианттардың  бұдан  басқа  да  түрлері  болуы  ықтимал. 
Дегенмен,  солай  бола  тұрса  да,  дәстүрлі  тұрақтылыққа  ие,  әбден  қалыптасқан  мақал-
мәтелдердің  өзгертіп,  инварианттық  жағдайда  қолдануында  өзіне  тән  ерекшеліктің 
байқалатынын  көреміз.[1.226].Ол  тұлғалық  өзгерістерге  душар  болып,  әр  қырынан  бір 
көрініп,  әр  жерден  бір  белес  беріп,  немесе  бір  жерге  келіп  шоғырлана  қалатын  мақал-

 
 
 
мәтелдердің  барлық  жағдайда  басын  қосып,  оның  номинативтік  қалпын  сақтауға  негіз, 
дәнекер  болып  отырған  мағына-мазмұн  тұтастығын,  логика  тұжырымымен  қабысып 
келетіні баршаға мәлім, таныс, етене образ, өмір ситуациясы, ортақ тәжірибе. 
Қазақтың  халық  мақалдары  өлең  ішінде  жалпы  халықтық  формада  қолданылса, 
жоғарыдағы  мысалдардай  бұл  өлең  жолдары  адамның  есінде  тез  қалады,  белгілі  бір 
контекст  арқылы  ұғынылып  қана  ұмытылып  қалып  қоймайды,  халық  қажетіне  
жарайды.[6,25]  
Біз  қарастырған  мақал-мәтелдер  лингвистикалық  ережелерге  сәйкес  әр  түрлі 
өзгерістер  мен  қолданылса  да  мақал-мәтелдегі  тұлғалық  тұрақтылық  оның  біртұтас 
мағынасы мен мазмұнынына тікелей байланысты. 
 

жүктеу/скачать 3,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: