Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

27 

 

қ, 

қосалқы.

 

Қазақстан  Республикасының  «Қоршаған  табиғи  ортаны  қорғау»  заңына  сəйкес,  осы  нормативтер 

тобына зиянды заттектердің шекті рауалы концентрациялар (ШРК немесе ШРМ) нормативтерін, радиация, 

шу, вибрация, магнит өрістері əсерінің шекті рауалы деңгейлер (ШРД) нормативтерін, зиянды заттектердің 

тағамдық  өнімдердегі  шектік  рауалы  қалдық  мөлшерлер  (көкөністердегі  нитраттар,  ауыз  судағы  тұздар) 

нормативтерін жатқызуға болады. 

Шығарындылар  мен  төгінділерге  арналған  нормативтер  екі  түрге  бөлінеді-  шекті  рауалы  жəне 

уақытша келісілген. 

Уақытша  келісілген  шығарындылар  (УКШ)-  тазартқыш  ғимараттардың  салынуы  жəне  басқа  да 

шаралар  есебінен  нақты  техникалық  жəне  экономикалық  мүмкіндіктерді  негізге  алғанда-  атмосфераға 

ластағыш  заттектер  шығандыларының  көлемін  шекті  рауалы  шығарынды  деңгейіне  дейін  кезең-кезеңмен 

азайтуды көздейтін уақытша норматив. 

Экологиялық 

Шықандылар мен 

тқгінділердіқ 

нормативтері 

Шу мен вибрациянық 

нормативтері 

Биологиялық 

ластанудық 

нормативтері 

қосалқы 

Терминология 

нормативтері 

қйымдастырушылық 

нормативтері 

Зақдылық 

нормативтер 

ҚоршаҚан табиҚи ортаныҚ сапалыҚ 

нормативтері. 

Шаруашылықты 

химиялық заттектердіқ 

қолдану нормативтері 

ққрылыстық, қала 

ққрылысынық ережелері 

28 

 

Шекті  рауалы  шығарынды-  жермен  астасқан  ауа  қабатындағы  негіздер  тобынан  түскен  ластағыш 

заттектің  шамасы  тұрғындарға,  жануарлар  мен  өсімдіктер  əлеміне  арналған  сапасының  нормативінен 

аспайтындай етіп етіп белгіленген ғылыми-техникалық норматив. 

Шекті  рауалы  төгінді-  бақылау  пунктіндегі  судың  сапасын  қамтамасыз  ету  мақсатында  белгілі  су 

объектісінде,  кесімді  уақыт  ішінде,  бекітілген  режим  бойынша  барынша  жоғары  рауалы  жіберілімді  ақаба 

судағы заттек массасы.  

 

№9--

 

дəріс Тақырып: 

  Өндірістік шайынды суларды тазалау.

 

Дəрістің  мақсаты:  гидросфераның  химиялық  экологиясымен;  гидросфераның  ластану  негіздерімен, 

ластандырушы заттардың химиясымен таныстыру 

33-тарау. СУДЫ ПАЙДАЛАНУ КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫЌ ТАЛАПТАР 

   224-бап. Су объектiлерiн пайдалану кезiндегi экологиялыќ талаптар1. Су объектiлерiнде суды ортаќ 

пайдалану Ќазаќстан Республикасыныѕ су заѕнамасында белгiленген тјртiппен жїзеге асырылады. 

      2. Жеке жјне заѕды тўлєалар облыстардыѕ (республикалыќ маѕызы бар ќаланыѕ, астананыѕ) жергiлiктi 

ґкiлдi органдары белгiлеген суды ортаќ пайдалану ережелерiн саќтауєа мiндеттi. 

      3. Су объектiлерiнiѕ жай-кїйiне јсер ететiн кјсiпорындар мен басќа да ќўрылыстарды орналастыру 

ќоршаєан ортаны ќорєаудыѕ, жер ќойнауын ќорєаудыѕ, санитарлыќ-эпидемиологиялыќ, ґнеркјсiптiк 

ќауiпсiздiктi, су ресурстарын молайту мен ўтымды пайдаланудыѕ талаптары мен ережелерiн саќтай отырып, 

сондай-аќ аталєан объектiлер ќызметiнiѕ экологиялыќ салдарлар ескерiле отырып жїргiзiледi. 

      4. Су объектiлерiнiѕ жай-кїйiне јсер ететiн кјсiпорындар мен басќа да ќўрылыстарды салу, 

реконструкциялау, пайдалану, консервациялау, жою, ќоршаєан ортаны ќорєау, су ќорын пайдалану жјне 

ќорєау, ґнеркјсiп ќауiпсiздiгi саласындаєы ујкiлеттi мемлекеттiк органдардыѕ жјне санитарлыќ-

эпидемиологиялыќ ќызметтiѕ мемлекеттiк органыныѕ оѕ ќорытындылары болєан кезде жїзеге асырылады. 

Теңіз  суының  тұздық  құрамының  тұрақтылығы  –  бұл  мұхиттің  ең  басты  өзгешілігі.  Соңғы  900  млн 

жыл  арасында теңіз суының ионыдқ құрамы өзгермегені эвапориттердің анализі көрсетті. 

Мұхиттің ресурстары екі топқа бөлуге болады: биохимиялық жəне физикалық. 

       Жер беттік суларда /өзен жəне көлдерде/ кальций мен магнийдің гидрокарбонаттары көп болады.  Теңіз 

суындағы ери тін заттардың концентрациясы 175 есе көп. Көл мен өзендердің суларының химиялық құрамы 

топырақ  пен  тау  жыныстарына  байланысты  болады;  суды  алатын  орнына  байланысты  жəне  уақытта 

өзгереді. 

       Гидросфераның  ластануы  –  ластағыш  заттардың  гидросфераға  мол  мөлшерде  түсуі,  олардың  өзен,  су 

қоймалары, көлдер мен теңіздер, мұхиттар мен жер асты сулардың ластап, су ортасының қалыпты жағдайын 

бұзуы.  

      Табиғи сулардың негізгі ластаушы көздері: атмосфералық сулар; қалалық ағын  сулар; өнеркəсіптік  ағын 

сулар; ауыл шаруашылығы 

 Ақаба  суды   топтастыру  жəне  оларды тазалау  əдістері.  

         Ақаба    су    деп    бұрын    өндірісте,  тұрмыста    немесе    ауыл    шаруашылығында            пайдаланылған  , 

сондай-ақ            қандай  да  бір  лас  аймақ, оның  ішінде  елді  мекен  (өнеркəсіптік, ауыл  шаруашылық,   

коммуналдық – тұрмыстық ,     нөсер,  тағы  басқа  ағындылар)  арқылы  өткен  су.   

                 Ақаба    судың    шаруашылық-тұрмыстық    ластағыш    түріне    байланысты    зəр-нəжістік    ( 

физиологиялық  қоқыстармен  ластанған )   ластанған  жəне  шаруашылық  ( раковина , ванна , монша,  кір  

жуатын  жерлерден  түсетін )  ластанған  болып  ажыратылады .  Негізінде  минералды  заттектермен  қатар  

олардың    құрамында  органикалық  заттектер,  бактериалар,    микроорганизмдер    болады.    Өндірістік    ақаба  

сулардың  құрамы  технологиялық  процестер  мен  қолданылетын  материалдар  түріне  жəне  шикізаттың  

химиялық    қасиеттеріне    тəуелді.    Өндірістік    ақаба    су    ластанған    жəне    нормативті    таза    (  тазалаудан  

өткізіп  қайта  пайдалануға  жататын )  болып  ажыратылады.  Атмосфералық   ақаба  су  нөсер  жəне  қар  

суы  болып  бөлінеді.    

          Табиғатты,    қоршаған    ортаны    ластаудан    қорғау    мен    табиғи    ресурс    ретінде    тиімді    пайдалану  

мақсатында    қайтарылып    қолдану    үшін    ақаба    су    құрамындағы    ластағыш    заттардың    түрі    мен  

мөлшеріне  қарай  əртүрлі  əдіспен  тазаланылады.  Бұларға  механикалық  ( тұндыру ,  сүзу,   флотация )   

физикалық-химиялық ,  химиялық   биологиялық  жəне  түйдектелген  əдістер  жатады.    

        Механикалық  əдісте   ақаба  судағы  ірі   жəне   ұсақ    түйірлі   тез   тұнатын   бөлшектерді  өздігімен  

тұндырып  немесе  оларды  жəне  қалқып  шығатын  заттектерді  тұндырғыш,    сүзгіш,    құмұстағыш    арқылы  

өткізіп,  немесе  əртурлі  конструкциялық  техника  құралдарын  ( торларды,  електерді,  гидроциклондарды   

т.б  )  қолданып ,  ал  беттік  ластағыштарды  - мұнайұстағыш, май  мен  смолааулағыш  жабдықтар  мен  

материалдарды  пайдалану  арқылы  жояды.  

 Соңғы  кезде  ақаба  суды  май   тəрізді  заттардан   тазалауға  жиі  пайдаланылып  жүрген  материалға  май  

сіңіргіштік  қабілеті  жоғары  пенополиуретан.   

          Ақаба    судың    улылығын    азайтуға    кеңінен    тұндырғыштар    немесе    тұндырғыш    шұңқырлар  

пайдаланылады.      Тұндырғыш    ғимараттарында    ақаба    сулардан    түпке    тұнатын    не    қалқыма    салынды  

29 

 

жəне    майлы    заттектер    гравитациялықжіктеу    негізінде    бөлінеді.    Арнаулы    мақсатында    қарай  

тұндырғыштар  бірінші  реттік  жəне  екінші  болып  бөлінеді. Бірінші  реттік  тұндырғыштар ақаба суларды 

биологиялық    тазарту    ғимараттарына    дейін,  екінші    реттіктері    одан    кейін    орнатылады.Құрылымына  

байланысты    олар    горизонталдық,  вертикалдық,    радикалдық    жəне    диагоналдық    болып    саналады. 

Вертикалдық  жəне  диагоналдық  тұндырғыштар  тəуліктік  өнімділігі  10-15 мың   текше  метр,  радиалдық  

тұндырғыштар    тəуліктік    өнімділігі    20    мың    текше    метрден    астам    тазарту    станцияларында  

қолданылады.    

          Ақаба  суды  0,08-0,3 м/с  жылжу  жылдамдықпен  құм  ұстағышарқылы  өткізіп,   оның  құрамындағы  

ерімейтін құм  қақ  тəрізді  ауыр  қоспалардан  ажыратуға  болады. Кейбір  құмұстағыш  үлгілерімен  құм 

80%-ке    дейін    ұсталып    қалады.  Құмұстағыштардың    тиімжілігін    арттыру    мақсатында    оның    құм  

құйылатын  қорабына  гидроциклонды  қабыстырады.  

          Гидроциклондарды    пайдаланып  ,  сыртқа    тепкіш  күш    көмегімен    ақаба    суларды    өте  ірі  

дисперсиялық    қоспалардан    тазалауға    болады.  Көбіне    бұл    қондырғылар    тығыздығы  1,2  г/см³    жоғары  

ағындыларды  ірілігі  0,15  мм  үстіндегі  бөлшектерден  тазалауға  бағытталған.   

           Коммуналдық  шаруашылықтан  шыққан  сұйық  қалдықтарды  механикалық  əдісті  қолдану  арқылы  

ерімейтін  қоспалардың  60%-тей  мөлшерінен  тазалауға  болады , ал  кейбір  өндірістік  сулар  бұл  əдіспен  

95%-ке  дейін  тазаланады.  

           Химиялық    əдісте    ластағыштардың    физикалық-химиялық    қасиеттерін    ескере    отырып,    оларды  

химиялық   агенттерді   қолдану  арқылы   жояды.   Химиялық   тазалауда   қолданылатын   негізгі   əдістерге:  

нейтралдау,  тотықтыру  жəне  тотықсыздандыру  жолдары  жатады.   

           Нейтралдау  процесін  құрамында  қышқылы  немесе  сілтісі  бар  ақаба  суының  рН  мағынасын  6,5  

-    8,5    аралыққа    келтіру    мақсатында    қолданады  .  Нейтралдау    ушін    қышқылды    ақаба    суымен    сілтілі  

ақаба  суын  араластыруға ,  реагенттер  қосуға,  ақаба  суын  нейтралдау  қасиеті  бар  сүзгіш  материалдар  

арқылы    жіберуге    болады  .  Сүзгіш    материал    ретінде    əк,    мрамор    жəне    доломит    қолданылады.    Бұл  

əдіспен,  əдетте,  құрамында    əр    түрлі    минералды    қышқылдары    бар    ақаба    сулары    тазаланады.    Сілтілі  

суларды  нейтралдау  мақсатында  құрамында  СО2,  SO2,  NO2 оксидтері  бар  түтінді  газдарды  жіберу  

əдісі  меңгерілуде,  бұл  жағдайдың  қолайлылығы  екінші  жағынан  газды  тастандылардың  құрамындағы  

зиянды  заттардан  құтылу  мəселесі  де  шешіледі .  

            Тотықтандыру  процесі  ақаба  суындағы  улы  қоспаларды  (  цианидтерді,  мышьяктің    еритін  

қосылыстарын    жəне    т,б  )    басқа    жолмен    шығару    қолайсыз    немесе    мүмкін    емес    болғанда    ғана  

қолданылады.  Ақаба суды  тазалау  үшін  тотықтырғыш  ретіндегаз  тəрізді  немесе  сұйытылған  хлор,  ауа  

оттегі,  озон,  гипохлорит,  сутек  тотығы,  кали  перманганаты  жəне  басқа  реагенттер  пайдаланылады . 

             Озондау  ақаба  суын  мұнай  өнімдерінен,  фенолдан,  күкіртті  сутектен,  цианидтерден  жəне  басқа  

да    қоспалардан    тазалауға    қолданылады  .  Күшті    тотықтырғыш    болғандықтан    озонның    сулы  

ерітінділердегі    органикалық    заттектерді    жəне    басқа    қоспаларды    ыдырататын    қабілеті    өте    жоғары  . 

Сонымен  бірге  суды  озондағанда  оның  жағымсыз  иісі, дəмі,  бояуы  жойылып,  заласызданады. Хлорлау  

əдісімен  салыстырғанда  озондау  əдісінің  артықшылығы  бар,  біріншіден,  озонды  тікелей  су  тазалайтын  

жерде  озонаторларды  орнатып,  ауа  оттегінен  электр  тоғын  ажырату  процесін  пайдалану  арқылы  алуға  

болады  .  Екіншіден,    хлорлау    бірқатар    жағдайларда    ауыз    суда    зиянды    заттектердің,    соның    ішінде  

мутагендер    мен    канцерогендер    тузілуіне    апарып    соғуы    мүмкін,    сондықтан    оның    орнына    озондау  

əдісінің  қолданылғаны  қолайлы.   

   Физикалық-химиялық  əдістерге  -  коагуляция,  флотация, электролиттік  ірілендіру,  су  буымен  айдау,  

сорбция,  экстракция,  гиперфильтрация,  эвапорация,  десорбция,  дезодорация,  электрохимиялық  тəсілдер 

(электролиз,    электрокоагуляция,    электрофлотация,    электродиализ),    ультрадыбыспен  суды    өңдеу,  т.б  

жатады.  Бұл  əдістер  қатарымен  журетін  физикалық  жəне  химиялиқ  процестерге  негізделген.  

                            Биологиялық  жолмен  ақаба  суын  тазалау  ушін  ластағыштарды  ыдырататын,  өздерінің  

қоректенуіне,    өсуіне    жəне    көбеюіне    пайдаланатын    микроорганизмдер    немесе    оларды    өз    бойына  

сіңіретін  өсімдіктер ( биосүзбелер  ретінде  қалың  өскен  қамыс,  қоға,  т .б) қолданылады.  Биологиялық  

тазалауға      қатысатын    организмдерге    əр    түрлі    бактериялар,    саңырауқұлақтар,    ең    төмен    сатыдағы  

жəндіктер,  құрттар  жəне  басқалар  жатады.   

               Микроорганизмдердің  қатысуымен  екі  процес  -  тотығу  (аэробты)  жəне  (анаэробты)  жүреді . 

 Аэробты  процестерге  активті  лаида  немесе  биопленкада  өсетін  микроорганизмдер  суда  еріген  оттекті  

пайдаланады. Олардың  тіршілігіне  оттектің  тұрақты  құйылуы  мен  20 – 30°С шамасындағы  температура  

қажет. 

  Анаэробты  тазалау    процесі    оттектің    кіруінсіз    өтеді,    бұл    жерде    жүретін    негізгі    процесс  –  лайдың  

ащуы.  Осы  əдістер  ақаба  суларда  көп  мөлшерде  органикалық  заттектер  болғанда  жəне  тұнбаларды  

заласыздандыруға  қолданылады.   

              Ақаба  судық  биологиялық  тазалануын  табиғи  жағдайда  (суландырылатын  жерде,  биологиялық  

тоғандарда )  жəне  əртүрлі  конструкциялық  жасанды  құрылыстарда – биосүзгіштерде, аэротенкалар  мен  

30 

 

окситенкаларда    жүргізуге    болады.    өндірістік    ақаба    сулардың    биологиялық    тазалануыннегізінде  

жылдамдығы  жоғары  болғанына  байланысты  жасанды  жағдайда  жүргізіледі.  

              Аэротенк  мəжбүрлі  турде  аэрациялық  қондырғымен  жабдықталған,  қалқалармен  бірнеше  бөлек  

бөліктерге  бөлінген  темірбетон  резервуары.  Аэротенкада  тазалау  процесі  ауаланған  ақаба  су  мен  тірі  

организмдерден   жəне  қатты  субстраттардан  ( балдырлардың  өлі   бөлшектерінен  жəне  əртүрлі  қатты  

қалдықтардан )  құралған  активті  лай  қоспасының  жіберілуіне  қарай  журеді.  Құрғақ  лайдың  1г 10 ден 

10 дейін  бактерия  даналары  болады.  Органиканың  негізгі  массасы  бірнеше  сағат  ішінде  өңделінеді.  

Аэротенкадан  активті  лай  мен  өңделген  ақаба  су əрі  қарай  екінші  тұндырғышқа  өткізілінеді.  Түбіне  

түскен  активті  лай  насос  станциясының  резервуарына  жіберіліп,  ал  тазалығына  ақаба  су  не  қосымша  

онан    арғы    тазалануға    немесе    дезинфекциялануға    бағытталады.    Биологиялық    процесс    нəтижесінде  

активті    лайдың    биомассасы    жоғарылайды.    Оның    артық    мөлшері    тұнбаны    өңдейтін    ғимаратқа  

жііберіледі  де,  негізгі  бөлшегі  циркуляциялық  түрде  аэротенкіге  қайтарылады.  Аэротенкадағы  активті  

лайдың   концентрациясы  2-4 г/л  шамасында  ұсталуға  тиіс.    

            Биосүзгілерде    ақаба    су    кесекті    материалдардан    құралған    қабат    арқылы    сүзілінеді.    Кесекті  

сүзгіш  ретінде  кеңінен  ұсақталған  тас,  ірі  құм,  шлак, керамзит,  пластмасса,  металл  торы  жəне  басқа  

материалдар    қолданылады,    олардың    бетінде    түзілетін    биологиялық    қабықша    қабат    активті    лайда  

жүретін    функцияны    орындайды  .  Бұл    беткі    қабықша    қабат    ақаба    судағы    органикалық    заттектерді  

адсорбциялаиды  да   жəне   өңдеиді  де. Биосүзгіштің  тотықтырғыштық   қуатын    жоғарылату  мақсатында  

сүзбелеу  процесінің  бағытына  қарама  -  қайшы  қысымдағы  ауа  жіберіледі.   

            Қазіргі  шақта  өндірістік  жəне  коммуналды  -  үй – жай  ақаба  суларын  тиімді  түрде  тазалау  ең  

актуалды  инженерлік – экологиялық   проблемалардың  бірі. Бұл  мəселенің   күрделенуі   үй – жай   жəне  

өндіріс  ағындыларының  жалпы  бір  канализация  жүйесіне  құйылуына, адам  мен  жануарлар  нəжістерін  

жууға  судың  кеңінен  қолданылуына,  кір  жуғыш  порошоктардың,  шампундердің  жəне  əртүрлі  беттік  

активті  заттардың  қосылуына  байланысты.  Суды  тазалауға  биологиялық  əдісті  қолданғанның  өзінде  

органикалық   заттектердің   90%  жəне   анорганикалық   қосылыстардың  10 – 40%    -  нен  ғана  құтылуға  

болады.  

            Механикалық  тазалау  жолын  қолдану  немесе  өздігінен  табиғи  түрде   тазалану  арқылы  ақаба  

судан    бөлінген    құрамында    минерелды    жəне    органикалық    қатты    заттектері    бар    тұнбалар    жергілікті  

ауылшаруашылық    жəне    орман    дақылдарының    тыңайтқышы    ретінде    пайдаланылумен    қатар,    биогаз  

алуға    да    жарамды.    Ал    ортақ    канализациядан    шыққан    ақаба    судың    құрамында    алуан    түрлі    улы  

заттектер    кездесетініне    байланысты    олардан    шыққан    тұнбалар    тыңайтқыш    ретінде    қолдануға  

жатпайды.  

           Кейбір    өндірістерден    тасталатын    ақаба      сулардың    температуралары      табиғи    ортанікінен  

анағұрлым  жоғары  болғандықтан  оның  тигізетін    зияндық  əсеріне  де  назар  аударылады .  жылы  ақаба  

сулар  суаттардағы  судың  температурасын  көтереді,  бұл  жағдайда  суда  еріген  оттектің   мөлшері  күрт  

төмендейді,  ал  ол  өздігінен  тазалану  процесінің  тежелуіне  əкеліп  соғады.   

         Биологиялық   тазалау  əдісі  суды  тұзсыздандыра  алмайтынына  байланысты,  бұл  тазалау  əдісінен  

кейін  судағы  тұздардан  құтылу  үшін  арнайы  оларды  бөліп  шығаратын  тазалау  əдістері  қолданылады .  

бұларға   дистиляция  (булау ),  қатыру  ( мұздату ),  мембрандық ,  ионалмасу  əдістері  жатады.   

 

10- дəріс 

Тақырып: Литосфера (жер қабаты) ресурстарын пайдалану мүмкіндіктері. 

Дəрістің мақсаты: литосфераның химиялық экологиясымен; литосфераның манызды компоненті – топырақ 

жəне оның ластану сұрақтарымен таныстыру 

Тірек  сөздер:  лиосфера,  химиялық  құрамы,  құрылымы,  литофильды,  халькофильды,  сидерофильды, 

атмофильды элементтер; топырақ, гумус, гумин қышқылдары, микроорганизмдер 

Негізгі сұрақтар жəне қысқаша мазмұны 

 

8.  Литосфераның құрылысы жəне  химиялық құрамы. 

9.  Жер қабығының элементтерінің геохимиялық жіктелуі 

10.  Топырақ – литосфераның манызды компоненті 

11.  Топырақтың негізгі компоненті – органикалық зат /гумус/ 

a.  топырақ ресурстарының маңызы. 

b.  жер ресурстары. 

c.  жел жəне су эрозиялары. 

d.  топырақты эрозиядан қорғау. жерді рекультивациялау 

Литосфера- (грекше lithos –тас+ sphair шар) –жердің қабығы, құрамы силикатты, қалыңдығы 30-80 км 

болатын жер шарының сыртқы қатты тас қабықшасы.  

Құрлықтағы  литосфераның  бетінде  экожүйе  дамиды.  Жердің  ішкі  құрылысы,  негізінен  үш  бөліктен 

тұрады; оған литосфера, мантия жəне ядро кіреді. Жер қыртысының қалындығы барлық жерде бірдей емес. 

31 

 

Мұхиттің  астында  жер  қыртысының  төменгі  шегі  5-10  км-ге,  жазықтықтарда  35-45  км-  ге,  тау  сілемдері 

астында 70 км-ге дейін жетеді. Литосфера əр түрлі минералдар мен тау жыныстарынан түзіледі.  

Жер қабықшасы негізінен 8 элементтен құрылған: оттек, кремний, алюминий, темір, кальций, магний, 

натрий  жəне  калий.  5  топқа  бөледі:  литофильды,  халькофильды,  сидерофильды,  атмофильды  жəне 

биофильды.  

Топырақтану  ғылымының  негізін  көрнекті  орыс  ғалымы  В.В.  Докучаев  қалады.  Ол  бірінші  рет 

“топырақ”  жəне  “топырақ  құрылымы”  ұғымдарының  анықтамасын  берді,  топырақ  түзілу  процесінің  мəнін 

ашты  жəне  басты  ерекше  қасиеттерін  тапты.  Докучаев  анықтаған  топырақ  түзілудің  бес  факторына  – 

бастапқы  жыныстар,  климат,  жер  бедері  жəне  уақыт,  өсімдіктер,  жануарлар  организмдеріне  кейіннен  су 

/топырақ  жəне  грунт/  жəне  адамның  шаруашылық  əрекеті  қосылды.  Топырақ  ерітінділерінің  жоғарыдан 

төмен  қарай  қозғалысы  басым  болатын  топырақ  құрылымында  үш  негізгі  қабат  жиі  бөліп  көрсетіледі  – 

қарашірік  жинақталған  /қарашірінді/  қабат  /А1/;  элювийлік  шайылған  қабат  /А2/;  иллювийлік  /жуылған/ 

қыртыс /В/. Одан төмен бастапқы /топырақ түзетін/ жыныстар орналасады. Биосфераның маңызды құрамды 

бөлігі  –  топырақ  арқылы  тірі  организмдердің  литосферамен,  гидросферамен  жəне  атмосферамен 

экологиялық байланыстары іске асырылады. 

Топыраққа ең алғаш рет М.В. Ломоносов ғылыми анықтама береді,  оның көрсетуінше : топырақ түзілу 

процесі  құнарлық    түзіле  жүретін  өсімдіктер  мен  тау  жыныстарының  арасындағы  ұзақ  өзара  қарым- 

қатынас. 

 Топырық    ресурстары  Жер  бетіндегі  тіршілікке  қажетті  ең  маңызды  алғы  шарттардың  бірі  болып 

табылады.  Топырақ  биосфераның  компоненттерінің  бірі  ретінде  адам,  жануарлар  мен  өсімдіктер  үшін 

биохимиялық орта  болып саналады, ол энергетикалық сиымдылығы жоғары,  тоырақ биотасы мен адамдар 

арасындағы тікелей жəне жанама əсерлерді тепе-теғдікте сақтап тұра алатын өздігінен тазару процестерінің 

механизмдерінің аса маңызды резеріві болып табылады. 

 Топырақ-  сыртқы  орта  жағдайлары  :жылу,  су,  ауа,  өсімдіктер  мен  жануарлар,  микроорганизмдердің 

біріккен  əсерінен  қалыптасқан  жердің  беткі  құнарлы  қабаты.  Топырақ  түзгіш  факторларға  сол  сияқты 

рельеф жəне адамның іс- əрекеті де жатады. 

Топырақтың  құнарлығы  дегеніміз-  оның  өсімдіктерді  оларға  қажетті  қоректік  элементтермен, 

сумен жəне ауамен қамтамасыз ету қабілеті. 

Топырақ-  барлық  элементтердің  аккумуляторы:  ол  оларды  өзінде  жинақтап,  сумен  шайылып  кетуден 

сақтайды.  өзінің  қалыптасқан  зат  алмасу  процесі  бар,  тұрақты  динамикалық  жүйе  болғандықтан  топырақ 

табиғи факторлар су тасқыны, эрозия, құрғақшылық,  т.б. əсеріне қарсы тұра алады.  

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: