Тамақ өнеркəсіп өндірістерінің санитарлық қорғау белдемі

43 

 

кейiн бiр жыл ґткен соѕ объектiнiѕ ќоршаєан ортаєа ќауiпсiздiгiн растау жјне табиєат ќорєау iс-шараларына 

тїзету енгiзу їшiн жїзеге асырылады.  

      3. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалаудыѕ 3-кезеѕiнде осы Кодекстiѕ 4-тарауына сјйкес ќоршаєан ортаєа 

эмиссиялардыѕ нормативтерi јзiрленедi.  

      38-бап. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалауды жїргiзу тјртiбi 

      1. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалауды ќоршаєан ортаны ќорєау саласындаєы жўмыстарды орындау мен 

ќызметтер кґрсетуге лицензия алєан жеке жјне заѕды тўлєалар жїзеге асырады.  

      2. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау жґнiндегi жўмыстарды ўйымдастыру мен ќаржыландыруды 

жоспарланып отырєан ќызметтіѕ тапсырыс берушiсi (бастамашысы) ќамтамасыз етедi. 

      3. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау јзiрленiмiн жїзеге асыратын жеке жјне заѕды тўлєалар шартќа сјйкес 

ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау жїргiзуден алынєан нјтижелердiѕ дўрыстыєы, толыќтыєы мен сапасы їшiн 

тапсырыс берушi алдында жауапты болады. 

      4. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау рјсiмiн орындау кезiнде Ќазаќстан Республикасыныѕ экологиялыќ 

заѕнамасы талаптарыныѕ саќталуын баќылауды ќоршаєан ортаны ќорєау саласындаєы ујкiлеттi орган жїзеге 

асырады. 

      39-бап. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау процесiнде 

               есепке алынуєа тиiс јсерлердiѕ тїрлерi 

      1. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау процесiнде: 

      1) тiкелей јсер - объектiнi орналастыру ауданында жоспарланып отырєан негiзгi жјне iлеспе ќызмет 

тїрлерiнiѕ тiкелей тигiзетiн  јсерi; 

      2) жанама јсер - жобаны iске асыру салдарынан пайда болатын жанама (кейiнгi) факторлардан 

туындайтын ќоршаєан ортаєа јсер; 

      3) кумулятивтiк јсер - жобаны iске асыруєа iлесе жасалатын, ґткен, ќазiргi немесе негiзделiп алдын ала 

болжанатын iс-јрекеттерден туындайтын, їнемi ўлєаю їстiндегi ґзгерiстер салдарынан пайда болатын јсер 

есепке алынуєа тиiс. 

      2. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау процесiнде: 

      1) атмосфералыќ ауаєа; 

      2) жер їстi жјне жер асты суларына; 

      3) сутоєандары тїбiнiѕ беткi жаєына; 

      4) ландшафттарєа; 

      5) жер ресурстарына жјне топыраќ жамылєысына; 

      6) ґсiмдiктер дїниесiне; 

      7) жануарлар дїниесiне; 

      8) экологиялыќ жїйелердiѕ жай-кїйiне; 

      9) халыќ денсаулыєыныѕ жай-кїйiне; 

      10) јлеуметтiк салаєа (халыќты жўмыспен ќамту, бiлiм беру, кґлiк инфраќўрылымы) јсердi баєалау 

жїргiзiледi. 

      3. Ќоршаєан ортаєа јсерге баєалау жїргiзу процесiнде табиєи орта мен адам денсаулыєына терiс жјне оѕ 

јсерлер есепке алынуєа тиiс. 

43-бап. Трансшекаралыќ јсерi бар объектiлердiѕ ќоршаєан 

               ортаєа əсерiн бағалау ерекшелiктерi 

      Трансшекаралыќ јсерi бар объектiлердiѕ ќоршаєан ортаєа јсерiн баєалау ерекшелiктерi Ќазаќстан 

Республикасы ратификациялаған халыќаралыќ шарттарда айќындалады.  

№24 дəріс 

Қалдықтар. 

Қалдықтар мəселесі адамдармен ерте кезден бастап байланысты, оларды қажетсіз заттар мəселесі деп 

атаған.Ал қазір біз оларды қатты тұрмыстық қалдыктар деп атаймыз.Кейінірек бұл қалдықтарға қатты 

өндірістік қалдықтары қосылды, бұларға яғни қарапайым жəне ауыл шаруашылық өндіріс қалдықтары 

жатады.Қатты қалдықтаржіктемесі щикізат өнімдерінің қалдықтарымен жəнеэнергиямен 

байланысты.Өндірістерден шыққан яғни өнеркəсіп орындарынан шыққан қалдықтарды өндірістік қалдықтар 

деп атайды. 

Өндірістік қалдықтарға: шикізат өнімдері жəне өнім өндіру кезінде пайда болған жартылай фабрикаттар, 

қолданылу мерзімінен айырылған заттар жатады.Тұрмыстық қалдықтар тұрмыста қолданылмай қалған, 

қайта өңделмейтін жəне адам өміріне қажетсіз деп саналатын, қатты заттарды айтамыз.Шет елдерде соңғы 

уақытта өндірістік қалдықтар жəне қатты тұрмыстық қалдықтар деп ені үлкен топқа жатқызады. жəне 

олардың арнайы түрлерін бөліп қарастырады.Қатты тұрмыстық қалдықтарды (ҚТҚ) тұрмыстық, мекемелік 

жəне басқа да қалалық қалдықтарды (жануарлық өліктері, көше тазартқанда пайда болатын қалдықтар, 

тұрақты суларды жатқызамыз.Ал ҚӨҚ таза өндірістік қалдықтардан басқа            ауыл, шаруашылық, таулы 

(металлургиялық) қалдықтар да жатады. 

ҚМҚ мыналардан тұрады: қатты қағаз, тағам қалдықтары, ағым, метал, текетиль пластмасса, əйнек жəне 

44 

 

тағы басқа. 

ҚӨҚ мынадан тұрады: қатты қағаз, қоректік тағамдар, ағаштар, метал текетиль, пластмасса, əйнек, тасты-

құм, мұнайлы химиялық заттар, резинка жəне тағы басқалар. 

Қалдықтарға тəн құрамы болады.Оларға: химиялық құрылым, ылғалдылығы, жылулық қасиеті, суда 

ерігіштігі, тығыздығы. 

Қалдықтардың жинақталуы. 

Қатты қалдықтардың саны, олардың түрлеріне, өндіру жағдайларына, өмірлік жарналарға, климаттық 

факторға жəне тағы басқаға байланысты.Қалдыұтардың жинақталуы белгілі бір нормалар мен 

белгіленеді.Бұл нормалар тəулік бойы немесе жылына бір адамға немесе көлемінің ұлғаюымен 

есептеледі.Барлық жыл мезгілдерінде əрбір қала жəне ондағы халықтармен зерттелу шешімі факті 

нормаларымен анықталады. 

Қалдықтардың жинақталуы қауіпті класына жəне токсикалық сатысына байланысты жіктеледі. Токсикалық 

жоғарылағанда ұлылық жариялайды. Кейбір химиялық элементінің икемділігі, олардың қосылыстары 

немесе биогезді заттар организмге қауіпті əсер етеді. Қалдықтардың əсерету токсикалығын анықтау өте 

ауыр, ауаға, немесе суға қарағанда, көбіне қалдықтар тірі организмдерге топырақ арқылы əсер 

еткен.Сондықтан топырақтың құрғақ құнарлы қабаты кг, оның ЖРК негізгі праметрларімен химиялық 

заттармен анықталады. 

Заттардың əсерін басқа тірі организмдерге есептеулар бойынша ШРК климаттық жағдайларға байланысты 

ұйымдастырылады. ШРК құрастыруда əсердің В элемент көрсеткіштері құрастылады. 

1) фито тағам құндылығы. 

2) фитоакумумляция сумигация. 

3) ауа миграциясы. 

4) токсикалық санитар. 

Қалдықтардың ұлылығы тек ШРК үлкенді емес жəне конден-сы суда еритін улы заттар құрамы 

бағаланады.Қалдықтардың қауіптілігін орташа бағалау кезінде  К-ті токсикалық индексін болу қажет К-ті 

кішігірім сайын заттың қауіптілігі күшті.Есептеулер бойынша ортанық ластануы 4 факторға байланысты. 

1.Заттардың қауіптілігі. 

2.Ластауыштардың шамасы. 

3.Аймақтағы экологиялық жағдайлар. 

4.Өлшемді баға. 

Заттың өлшем бағасының ұлылығының салмағы үлкейген сайын, төлем құны жоғарылай береді.Базалық 

нормативтің үлкендігі ұлылықпен жəне заттың қауіптілігімен байланысты. 

Экологиялық коэфицентті əкімшілік құқық органдары өзгерте алады.Төлемдарді санау кезінде үш айлық 

есеп бойынша есептейді. 

Жер бетіне өндіріс қалдықтардың орналасуы. 

Өндіріс қалдықтар жер бетінде орналасуы ҚТҚ сан жəне сан полигондарда орналасу. 

Заңды түрдегі қоқыстар- белгілі территориядағы құқық орындаушы органдар ҚӨҚ жəне ҚТҚ санитарлы 

эпидимия бақылаушылар талабына сай келмейді.Олар уақытша жəне бұзушы қалдықтарды завод құрғанша 

қоқыстарды жою. 

Полигон табиғат қорғайтын орталық құрылғы, қалдықтарды залалсыздандыратын атмосфералық,грунт 

суларын,жер беті суларын қорғайтын ,топырақта ауру тудыратын микро ағзалардың таралуына қарсы 

тұрады.ҚӨҚтоксинді полигондарға (1жəне 2класс қауіптілігі)санитарлы шектеуге ие,олар қорғаныс бөлімі 

болады. Қоқыстарды жинақтайтын орын сияқты полигондар ҚТҚ көң қабылдайды да 3класс обектілеріне 

теңеледі СҚБ(санитарлы қорғаныс бөлімі 0,3км  емес.ҚТҚ орталық полигондары тұрғылықты халықтың 

қалдықтары 2км обектілеріне жатады СҚБ 0,5км болады.Басты негізгі полигондар. 

1)қалдықтың тығыздалуы. 

2)қалдықтың жабыны 

3)қалдықтың суға,жер асты суларына ,топыраққа түспеуін қадағалау. 

4)биогаз жиынтығы. 

Грунт суларына тəн қасиет полиондардың саз жəне ауыр сазды болуы.Грунт сулары полигоннан 10км 

биіктікте орналасу қажет.Полигондарды салу барысында қоймалардағы грунт суларының қатқан 

температурасы алынады.Барлық өлшемдерді сыртқы ылғал енуі мыналар арқылы көрсетуге болады. 

1)полигоннан алшақ жерді таңдау 

2)Тұрған жаңбыр суларын жыралар арқылы қозғалысы. 

3)алаңдарды көгалдандыру. 

4)ылғал өткізбейтін жабын. 

5)қалдықтың тығыздалуы. 

6)судың топырақ биіктігі бойынша өткізгіштігі. 

Қалдықтарды жағу.    

Заводтық қалдықтарды жоюдың 2 түрі кездеседі: қоқыстарды жағу жəне қоқыстарды қайта 

45 

 

өңдеу.Термиялық əдіс қатты қалдықтарды қауіпсіздендіреді, оларды 2 топқа бөлуге болады.Біріншісі 

қатты,сұйық,газ өнімдерін алуда термо деструкциялық(пиролиз) ал екіншісі өртеу əдісі (жағу 

)негізі 

күл жəне газ тəрізді өнімдер пайда болады.Қабат бойынша жаққанда қоқыстар оттан бірінші кезекте 

бөлінетін өнім күл,температураны үлкейткен сайын қалдықтар газды фиксация жүреді.Олардың өртеу 

температурасы 800-1000градус. 

ҚАЛДЫҚТАРДЫ ЖАҒУ ҚАРАПАЙЫМ ЖƏНЕ əмбебап əдістері қалдықтарды жоюда пайданылады. 

Пиролиз-термохимиялық процес.Арнайы реакцияларда пиролиз тотығу жəне құрғақ болып бөлінеді. 

Тотығу пиолизі -жартылай немесе түгелдей əрекетті өнімі жəне жанармай жағылумен сипатталады.Тотығу 

пиролизі өндіріс нəтижесінде кокс түзіледі,оларды жанармай ретінде қолданады. Тотығу пиролизі 600-800С 

температурада өтеді. 

Құрғақ пиролиз-бұл əдісте қалдықтарды өңдейді жəне жоғары қауіпті заттарды залалсыздандырады.Оны 

жанармай ретінде ,химиялық шикізат ретінде кеңінен қолданылады.Құрғақ пиролизде қалдықтар 

нəтижесінде пиролиз газы жоғарғы жылуда жанады,нəтижесінде сұйық өнімдер жəне қатты  қалдықтар 

түзіледі.Құрғақ пиролиздің мынадай түрлері бар. 

1)жоғарғы температурада 

2)орташа температурада 

3)төменгі температурада 

Жоғарғы температурада 900-1650С,мұнда пиолиз газының бөлінуі төмен.Орташа температурада 800С сұйық 

өнім бөлінеді.Төменгі температурада 450-550С Бұнда қартты өнім жоғары,  ал пиролиз газы төмен 

болады.Пиролиз ауыр жəне пластмасса тектес қалдықтарды алдын-ала дайындықсыз ыдырата алмайды. 

№25-26 дəріс 

Тақырып: Өндіріс көздерін экологизациялау жолдары. 

Экологизация принциптері. 

Өндіріс көздерін экологизациялаудың негізгі бағыттары мен міндеттері. Өндірістік технологиялардың 

экологилық жағдайын  сараптау тұрғысынан қарастыратын принциптер . Өндіріс көздерін жақсартатын 

ресурстарды пайдалану арқылы экологизациялау. Ресурстарды пайдалануды қалыпты деңгейлерге келтіру 

(оптималдау) 

Экологиялыќ бiлiм беру мен аєартудың мамандардыѕ бiлiктiлiгiн арттырудыѕ маќсаты 

                жјне негiзгi мiндеттерi 

      1. Экологиялыќ бiлiм беру мен аєартудыѕ маќсаты орныќты даму принциптерiне негiзделген 

азаматтардыѕ белсендi ґмiрлiк ўстанымын жјне ќоєамдаєы экологиялыќ мјдениеттi ќалыптастыру болып 

табылады. 

      2. Ќазаќстан Республикасындаєы экологиялыќ бiлiм беру, экологиялыќ аєарту жјне ќоршаєан ортаны 

ќорєау саласындаєы мамандардыѕ бiлiктiлiгiн арттыру орныќты дамуєа арналєан бiлiм жїйесiнiѕ бiр бґлiгi 

ретiнде дамиды. 

      3. Экологиялыќ бiлiм беру мен аєарту, мамандардыѕ бiлiктiлiгiн арттыру саласындаєы негiзгi мiндеттер: 

      1) экологиялыќ бiлiм берудiѕ мазмўнын ґзектi ету, бiлiм беру ўйымдарын ќазiргi заманєы оќу-јдiстемелiк 

материалдармен ќамтамасыз ету, оќытушы кадрлардыѕ бiлiктiлiгiн арттыру арќылы экологиялыќ бiлiм 

берудiѕ сапасын жаќсартуды; 

      2) ќоєам мен отбасында экологиялыќ аєарту жґнiндегi ўйымдастыру негiздерiн, баєдарламалар мен iс-

шараларды дамытуды; 

      3) ќоршаєан ортаны ќорєау саласындаєы мiндеттердi iске асыру їшiн кјсiби кадрлар даярлауды ќамтиды. 

Қоғамды экологияландыру. 

Қоғамды  экологияландыру  –  бұл  адамның  табиғатпен  үйлесімділігіне  қол  жеткізуге  бағытталған 

қоғам  көзқарасының  жүйесін  қалыптастыру  процесі.  Оны  жүзеге  асыру  экологиялық  білім  беру  мен 

тəрбиелеуді  дамыту,  ғылыми  қамтамасыз  ету,  экологиялық  үгіт-  насихат  жəне  жұртшылықтың  қатысуы 

арқылы жүргізіледі. 

Экологиялық білім беру жəне тəрбие. 

Қоғамның  экологиялық  мəдениетін  қалыатастырудың  негізгі  ретінде  экологиялық  білім  беруді 

дамыту үшін: 

білім  берудің  барлық  деңгейіндегі  оқу  бағдарламаларына  экология  жəне  тұрақты  даму  мəселелерін 

енгізу жолымен үздіксіз экологиялық білім берудің жүйесін қалыптастыру; 

міндетті жəне қосымша білім беру  жүйесінің барлық деңгейі үшін экология саласындағы  кадрларды 

даярлау, қайта даярлау жəне олардың біліктілігін арттыру; 

экологиялық білім беруді мемлекеттік қолдау қажет; 

табиғи жүйелердің экологиялық сыйымдылығы мен олардың тұрақтылық шектерін анықтау; 

экологиялық  таза  жəне  ресурс  үнемдейтін  технологиялары  өндірістерді,  шикізаттың  түрларін, 

материалдарды, өнім мен жабдықты, оның ішінде ауыл шаруашылығын да əзірлеу; 

биологиялық əртүрлілікті, биоқауіпсіздіктің ғылыми негіздерін сақтау проблемасын зерделеу; 

климаттың ықтимал жаһандық жəне өңірлік өзгерістерін, табиғи орта үшін оның салдарларын зерттеу; 

46 

 

экологиялық  қатерлерді  айқындаудың  ғылыми  негіздерін  əзірлеу,  ластанулардың  алдын  алу  мен 

жоюдың,  қоршаған  ортаны  оңалту  жəне  қауіпті  қалдықтарды  кəдеге  жаратудың  құралдары  мен  əдістерін 

əзірлеу; 

адамдардың аурулары мен қоршаған орта сапасы өзгерістерінің арасындағы байланысты зерделеу; 

қоршаған  ортаны  қорғау  саласындағы  жинақталған  білімді  жүйелеу  жəне  ғылыми  зерттеулерді 

үйлестіру. 

Экологиялық  қауіпсіздік  саласындағы  ғылыми  зерттеулерді  бюджеттік  бағдарламалар  жəне 

халықаралық граннтар арқылы мемлекеттік тапсырыс бойынша ғылыми мекемелер жүргізеді. 

№27 -28 дəріс 

Тақырып: Тақырып. Қоршаған ортаны комплексті сараптау.     

   Ќазаќстан Республикасында мемлекеттiк экологиялыќ сараптама жəне қоғамдық экологиялық сараптама 

жїзеге асырылады. 

      46-бап. Экологиялыќ сараптаманыѕ маќсаттары 

  Экологиялыќ сараптама: 

      1) жоспарланып отырєан басќарушылыќ, шаруашылыќ, инвестициялыќ, норма шыєару жјне ґзге де 

ќызметтi iске асырудыѕ ќоршаєан орта мен халыќтыѕ денсаулыєына ыќтимал терiс зардаптарын айќындау 

жјне шектеу;  

      2) экономикалыќ даму мен ќоршаєан ортаны ќорєау мїдделерiнiѕ балансын саќтау, сондай-аќ табиєат 

пайдалану процесiнде їшiншi тараптарєа залал келтiрудi болдырмау маќсатында жїргiзiледi.  

      47-бап. Мемлекеттiк экологиялыќ сараптама oбъектiлерi 

      1. Мiндеттi мемлекеттiк экологиялыќ сараптамаєа мыналар жатады:  

      1) жоспарланып отырєан шаруашылыќ жјне ґзге де ќызмет жобалары жјне оларєа iлеспе, осы 

Кодекстiѕ 37-бабында айќындалєан кезеѕдерге сјйкес ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау материалдары; 

      2) табиєат пайдалану мјселелерiне ќатысты жоспарлау алдындаєы жјне жобалау алдындаєы 

ќўжаттаманыѕ барлыќ тїрлерi, болжамдардыѕ, экологиялыќ жјне ґзге де баєдарламалардыѕ жобалары, 

мемлекеттiк органдар мен ўйымдар ќызметi негiзгi баєыттарыныѕ тўжырымдамалары, мемлекеттiк 

инвестициялыќ баєдарламалар, шарттар, келiсiмшарттар, оныѕ iшiнде меншiк жјне жекешелендiру 

нысандарын ґзгертуге ќатыстылары;  

      3) ќолданыстаєы oбъектiлер їшiн ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау материалдарымен ќоса 

реконструкциялау жобалары;  

      4) ќоршаєан ортаєа эмиссиялар нормативтерiнiѕ жобалары;  

      5) iске асырылуы ќоршаєан ортаєа терiс јсерлерге јкеп соєуы мїмкiн Ќазаќстан Республикасыныѕ 

нормативтiк ќўќыќтыќ актiлерiнiѕ жобалары, нормативтiк-техникалыќ жјне нўсќаулыќ-јдiстемелiк 

ќўжаттардыѕ жобалары; 

      6) кјсiпорындарды, объектiлер мен кешендердi, єимараттар мен ќўрылыстарды орналастыруєа, салуєа, 

реконструкциялауєа, дамытуєа, техникалыќ ќайта жараќтауєа, ќайта бейiмдеуге, жоюєа арналєан 

техникалыќ-экономикалыќ негiздемелер (есептер) жјне жобалар,  жануарлар мен ґсiмдiктер дїниесi 

ресурстарын ґндiру мен пайдалануєа арналєан биологиялыќ негiздемелер; 

      7) аумаќтарды ўйымдастыру схемаларыныѕ жобалары;  

      8) ќалалар мен аумаќтарды, оныѕ iшiнде арнайы экономикалыќ аймаќтар аумаќтарын жјне шаруашылыќ 

ќызметтi жїргiзудiѕ айрыќша режимiндегi аумаќтарды салудыѕ (дамытудыѕ) бас жоспарларыныѕ жобалары;  

      9) осы аумаќтарєа ерекше ќорєалатын табиєи аумаќтар, экологиялыќ зiлзала аймаєы немесе тґтенше 

экологиялыќ жаєдай аймаєы ќўќыќтыќ мјртебесiн берудi негiздейтiн, аумаќтар учаскелерiн кешендi 

экологиялыќ зерттеу материалдары, сондай-аќ осы аумаќтарды оѕалту баєдарламалары; 

      10) кґршiлес мемлекеттердiѕ ќоршаєан ортасына јсер етуi мїмкiн немесе оны жїзеге асыру їшiн кґршiлес 

мемлекеттермен ортаќ табиєи ресурстарды пайдалану ќажет болатын немесе кґршiлес мемлекеттердiѕ 

халыќаралыќ шарттарда белгiленген мїдделерiн  ќозєайтын шаруашылыќ жјне ґзге де ќызмет жобалары; 

      11) жаѕа техникаєа, технологияларєа, материалдар мен заттарєа, соныѕ iшiнде шетелден сатып 

алынатындарына ќойылатын экологиялыќ талаптарды негiздейтiн ќўжаттама; 

      12) табиєи ресурстарды пайдалануєа жјне (немесе) алуєа рўќсаттар (лицензиялар) берудi негiздейтiн 

ќўжаттама. 

      2. Мемлекеттiк экологиялыќ сараптама объектiлерi мынадай жаєдайларда:  

      1) экологиялыќ сараптама объектiсi бўрын жїргiзiлген мемлекеттiк экологиялыќ сараптама ескертпелерi 

бойынша жетiлдiрiлген; 

      2) мемлекеттiк экологиялыќ сараптаманыѕ оѕ ќорытындысы алынєаннан кейiн жобалау жјне ґзге де 

ќўжаттамаєа ґзгерiстер енгiзiлген жаєдайда; 

      3) сот шешiмiнiѕ негiзiнде, ќайтадан мемлекеттiк экологиялыќ сараптамадан ґтедi.  

      3. Мемлекеттiк экологиялыќ сараптама объектiлерi осы Кодекстiѕ 40-бабында келтiрiлген объектiлердiѕ 

сыныпталуына сјйкес I, ІІ, III, IV санаттарєа бґлiнедi.  

      I санатќа орталыќ мемлекеттiк органдар јзiрлейтiн нормативтiк ќўќыќтыќ актiлердiѕ жобалары да, 

47 

 

сондай-аќ осы баптыѕ 1-тармаєыныѕ 6-9) жјне 11) тармаќшаларында аталєан объектiлер жатќызылады.  

      II санатќа жергiлiктi мемлекеттiк басќару органдарыныѕ нормативтiк ќўќыќтыќ актiлерiнiѕ жобалары, 

ґѕiрлiк жоспарлар мен баєдарламалардыѕ жобалары, облыстыќ жјне аудандыќ маѕызы бар аумаќтарда 

ќўрылыс салудыѕ бас жоспарларыныѕ жобалары да жатады. 

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: