Оқулық Алматы 2010 ббк 65. 051 Ш 78
жүктеу/скачать 2,85 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 362 ІI БӨЛІМ.
- 17-тақырып.
- Ұсынылатын əдебиет
- 17.3. Практикум 17.3.1. Ізденуге арналған сұрақтар
- 364 ІI БӨЛІМ.
- 17.3.2. Типтік есептерді шешу мысалдары 1 - м ы с а л.
- Жауабы
- 3 - м ы с а л.
- 4 - м ы с а л.
- 366 ІI БӨЛІМ.
17-тақырып. Шығын мен аралық тұтыну статистикасы 361 d 0 0 0 0 0 q p q p = ∑ ; d 1
1 1 1 q p q p = ∑ ; мұнда: d
0 , d
1 – базистік жəне есепті кезеңдердегі өнім шығарылымының жал- пы сомасындағы облыс (қала), кəсіпорын өндірісінің үлесі, өзіндік салмағы (құрылымы). Орташа қатысты деңгейі ) И ( əр саладағы қатысты шығын деңгейінің жəне өндіріс (d) құрылымының ықпалын, яғни республикада шығарылатын өнімнің жалпы жиынындағы əрбір өңірдің, кəсіпорынның өзіндік салмағын анықтайды. 3. Өзгермелі, тұрақты құрамның жəне құрылымдық өзгерістердің орта- ша индекстері мына формулалар бойынша есептеледі: ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ = = = 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 1 .) сост
. пер
( и d И d И q p q z : q p q z И : И I . Өзгермелі құрам индексі шығынның орташа қатысты деңгейінің екі фактордың, яғни əрбір өңірдегі (кəсіпорындағы) қатысты шы ғын деңгейі мен өндіріс құрылымының ауытқуының қалай өзгеретінін көр сетеді; а) қатысты шығын деңгейінің: ) ( ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ = = = 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 . усл 1 .) сост . пост
( и d И d И q p q p И : q p q z И : И I (тұр. құр.) шарт. . Тұрақты құрам индексі əрбір өңірде (кəсіпорында) қатысты шығын деңгейінің өзгеру есебінен орташа қатысты шығын деңгейі қанша есеге өзгеретінін көрсетеді. ə) шығарылған өнім құрылымының: ( ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ = = = 0 0 1 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 . усл .) сдв
. стр
( и d И d И q p q z : q p ) q p И И : И I (құр. өзг.) шарт.
. Құрылымдық өзгерістер индексі республикадағы өнімнің жалпы жиы- нында əрбір өңірдің (кəсіпорынның) құрылымының, өзіндік салмағының өзгеруі есебінен ғана шығынның орташа деңгейі қанша есеге өзгеретінін көрсетеді. Құрылымдық өзгерістер индексі өнім шығару құрылымындағы қайта бөлу процестерінің шығын деңгейі тұрғысынан қарағанда шығынның жалпы өсіміне жасайтын ықпалын тіркейді. Орташа индекстердің өзара байланысы I I
.) сдв
. стр
( и .) сост . пост ( и .) сост . пер ( и × = (өзг. құр.) (тұр. құр.) (құр. өзг.) Индекстер нəтижесі бойынша шығынның абсолюттік өсімін оны фак- торлар бойынша бөліп анықтауға болады. E. өнім өндіру мен оның сатуға артық жұмсалған абсолюттік шығыны (үнем), барлығы ∑ ∑ − = Δ 0 0 1 1 q z q z zq , (өзг. құр.) 362 ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика оның ішінде: а) бір теңгеге шығарылған өнімге жұмсалған шығынның қатысты деңгейінің өзгеру есебінен шығынның өсімі
)
) ( ∑ ∑ ∑ ∑ − = − = Δ 1 1 0 1 1 1 усл 1 1 и q p И q p И ) zq ( q z zq шарт. ; ə) шығарылған өнім құрылымының өзгеру есебінен шығынның өсімі: ⎥ ⎥ ⎦ ⎤ ⎢ ⎢ ⎣ ⎡ − = − = Δ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 1 1 0 . усл сдв . стр q p q p И q p q p И q p ) И И ( zq өзг. құр. шарт. ∆zq
= ∑ 1 1 q p И 0 (p 1 q 1 ) И 0 (p 0 q 0 ) × ) ( ) ( = × − = ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ 1 1 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 0 q p q p q p И q p q p q p И ∑ ∑ ∑ ∑ × − = × − = pq 0 0 . усл pq 0 0 0 1 1 0 J q z ) zq ( J ) q p ( И ) q p ( И шарт.
мұнда: 0 0 1 1 pq q p q p I ∑ ∑ = pq – өнім шығару индексі; б) шығарылатын өнімнің нақты көлемінің өзгеру есебінен шығынның өсімі: ) И
0 ( − = Δ ∑ ∑ 0 0 1 1 pq q p q p zq ) ( ) ( = − = ∑ ∑ ∑ ∑ 0 0 0 0 0 0 0 1 1 q p q p И q p q p
) ( ) ( ) ( ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ − × = − = 0 0 0 pq 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 q p И q p q p И q p q p q p И q p I
) ( ( ) ∑ ∑ ∑ ∑ − = − × = 1 q z q z q z I q p И I pq 0 0 0 0 0 0 pq 0 0 0 Өнім өндіру мен оны сатуға жұмсалатын шығындардың абсолюттік өсімінің өзара байланысы:
pq
и zq zq zq zq Δ + Δ + Δ = Δ . Осы əдістеме бойынша материалдық шығынның деңгейін, өнімнің төлем сыйымдылығын (еңбекақы сыйымдылығын) факторлық индекстік талдауға болады, бұл үшін мына ережелерді негізге алу қажет: материалдық шығынның деңгейі немесе өнімнің материал сый- ымдылығы материалдық шығын сомасының өнім шығаруға қаты- насы ретінде есептеледі; өнімнің төлем сыйымдылығы еңбекақы төлеу шығынының өнім шығаруға қатынасы ретінде анықталады; өнімнің шығын сыйымдылығы еңбекақы шығынының өнім шы- ғаруға қатынасына тең болады. – – – I I 17-тақырып. Шығын мен аралық тұтыну статистикасы 363 Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар 1. «Өнім өндіру мен оны сатуға жұмсалған шығын», «өнімнің өзіндік құны», «аралық тұтыну» деген ұғымдардың айырмашылығы неде? 2. Өнім өндіру мен оны сатуға жұмсалатын шығынның құрамын атап өтіңіз. 3. Өнімнің өзіндік құнының факторлық индекстік талдау əдістемесі қандай? 4. Ағымдағы шығынның – шығынның қатысты деңгейінің тиімділі- гін факторлық индекстік талдаудың əдістемесі қандай? 5. Аралық тұтынуға кіретін шығынның құрамын атаңыз. Ұсынылатын əдебиет 1. Голуб Л.А. Социально-экономическая статистика. – М.:ВЛАДОС ИМПЭ им. А.С. Грибоедова, 2003. 2. Гусаров В.М. Статистика. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. 3. Методологические положения по статистике. – Алматы: Агентство РК по статистике, 2005. 4. Салин В.Н., Медведев В.Г., Кудряшова С.И., Шваковская Е.П. Макроэко- номическая статистика: Учебное пособие. – М.: Дело, 2000. 5. Система национальных счетов – инструмент макроэкономического ана- лиза: Учебное пособие / Под ред. Ю.Н. Иванова. – М: Финстатинформ, 1996. 6. Социально-экономическая статистика: Учебное пособие / А.М. Елемесо- ва, К.К. Бельгибаева, Е.М. Кииков, Г.М. Молдакулова.– Алматы: Эконо- мика, 1999. 7. Статистика: Уч. пос. / Под ред. В.Г. Ионина.– М.: ИНФРА-М, 2003. 8. Финансы Республики Казахстан (статистический ежегодник). 1999– 2003. – Алматы: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2004. 17.3. Практикум 17.3.1. Ізденуге арналған сұрақтар 1. Шығынның жалпы сомасына шығыстың қандай түрлері кіреді? 2. Шығынның қай түрлері, яғни материалдық шығын, негізгі капиталдың тозуы, материалдық емес активтердің амортизациясы, еңбекақы шығыны, өзге шығын аралық тұтынудың құрамына кіреді?
364 ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика 3. Статистикада өнімнің өзіндік құнының қандай көрсеткіштері пайдаланы- лады? 4. Экономика салаларында өнімнің өзіндік құнын есептеудің қандай ерек- шеліктері бар? 5. Бастапқы тұтыну мен аралық тұтынудың арасындағы айырмашылық неде? 6. Шығынның жалпы индекстерінің ерекшеліктері қандай жəне олар не үшін қажет?
7. Аралық тұтынуға өзге шығынның төменде атап өтілген элементтерінің қайсысы толықтай немесе ішінара немесе толықтай кірмейді: – іссапар шығындары; – жер телімін жалға алу төлемі; – кен өндіру салаларындағы дайындық жұмыстарына жұмсалатын шығын (күрделіге жатпайтын); – өкілдік шығын; – банк кредитінің пайыздары; – міндетті сақтандыру төлемдері, салық төлемдері; – жасалған резервтің есебінен жұмсалған шығын (демалысты тө леуге жұмсалған резервті қоспағанда), оның ішінен: негізгі капиталды жөндеуге, коммуналдық шаруашылықтың, банктердің, консуль- тациялық, ақпараттық, аудиторлық ұйымдардың қызметін төлеу. 8. Еңбекақы аралық тұтынуға кіре ме? 17.3.2. Типтік есептерді шешу мысалдары 1 - м ы с а л. Төменде атап өтілген шығынның қай түрлері аралық тұтынуға жа та тынын анықтаңыз: а) қызметкерлерді ерекше еңбек жағдайларымен байланысты диспансер леу- ге жұмсалатын шығын; ə) ведомстволық емханада тегін медициналық қызмет көрсету; б) кəсіпорын қызметкерлердің ағылшын тілін үйренуін төлейді; в) мемлекет көрсететін ұжымдық қызметтер.
бойынша 3540 теңге жұмсауға тиіс болса, іс жүзінде 3530 теңге жұмсады. Маусым айында нақты 3480 теңге жұмсалды. Шілде айында 150 осындай көйлек тігілді, ал 160 дана тігу жоспарланған болатын. Өзіндік құнның жеке индекстерін есептейміз. 1. Жоспарлық тапсырманың индексі: 991 ,
3480 3450
Z Z i 0 пл Z = = = пл немесе 99,1%. Жоспарда əйел көйлегінің өзіндік құнын 0,9%-ға төмендету жоспарланған. 2. Жоспарлық тапсырманы орындау индексі:
023
, 1 3450 3530 Z Z i пл 1 Z = = = пл немесе 102,3%. 17-тақырып. Шығын мен аралық тұтыну статистикасы 365 Өзіндік құн жоспардан тыс 2,3%-ға артты. 3. Өзіндік құн динамикасының индексі: % . 4 , 101 014 , 1 3480 3530
Z Z i 0 1 Z = = = = Іс жүзінде өзіндік құн 1,4%-ға көтерілді. Индекстердің өзара байланысы: i z(динамиканың) =i z(жоспарлық тапсырманың) ×
z(жоспардың орындалуының) 1,014=0,991×1,023. Осыдан жоспарлық тапсырмада бір əйел көйлегінің өзіндік құнын 0,9%-ға төмендету қарастырылса, іс жүзінде ол 1,4%-ға көтерілді. Нəтижесінде тігілген көйлектің бүкіл санына шаққанда 7500 теңге артық ақша жұмсалды.
7500 150 ) 3480 3530 ( q ) Z Z ( Zq 1 0 1 z = × − = × − = Δ теңге. 3 - м ы с а л. Өнім бірлігінің өзіндік құнының өзгеруінің ықпалынан мына дерек- тер арқылы екі фирма бойынша бірге шығынның абсолюттік артық жұмсалуын табыңыз: Фирма
Бір жазу үстелін жасаудың өзіндік құны, мың теңге Жазу үстелінің саны, дана I тоқсан
II тоқсан I тоқсан
II тоқсан 1 15,7 16,8 120
110 2 17,5 17,0 150
170 Жиыны
? ? 270 280 Ш е ш у і: ∆zq
z = ∑z
1 q 1 – ∑z 0 q 1 = (16,8 × 110+17,0 × 170) – (15,7 × 110+17,5 × 170) = =4738 – 4702= 36 мың теңге.
ректері бойынша төлем сыйымдылығы деңгейіне статистикалық талдау жасаймыз.
Сала
Жалдамалы қызметкерлерге еңбекақы төлеу, млрд теңге Өнім шығару, млрд теңге
Өнім шығарылымының өзіндік салмағы, % 2002 ж.
2003 ж. 2002 ж.
2003 ж. 2002 ж.
2003 ж. Өнеркəсіп 360 433
2924 3489
100 100
оның ішінде: кен өндіру өнеркəсібі 135 164
1263 1542
43,2 44,2
өңдеу өнеркəсібі 176
213 1421
1659 48,6
47,5 электр энергиясы, газ, су өндірісі жəне оны бөлу 49 56 240 288
8,2 8,3
366 ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика Ш е ш у і: 1. Базистік (d 0 ) жəне есептік (d 1 ) жылдарда өнім шығарылымының құрылымы: а) тау-кен өндіру өнеркəсібінің үлесі
%
, 43 2924 100 1263
d 0 = × =
% 2 , 44 3489 100 1542
d 1 = × = ; ə) өңдеу өнеркəсібінің үлесі
% 6 , 48 2924 100
1421 d 0 = × =
% 5 , 47 3489 100
1659 d 1 = × = ; б) электр энергиясын, газ, су өндірісі, бөлу үлесі
%
, 8 2924 100 240
d 0 = × =
% 3 , 8 3489 100 288
d 1 = × = . Екі жыл ішіндегі (2002–2003) мынадай құрылымдық өзгерістер анықталды: тау-кен өндіру өнеркəсібі өнімін шығару үлесі 1%-ға артып, өңдеу өнеркəсібі өнімін шығару үлесі төмендеді. Өңдеу өнеркəсібінің өнім шығару үлесі ең жоғары. 2. Базистік жəне есептік жылдардағы төлем сыйымдылығының қатысты деңгейлері: өнеркəсіп, барлығы 123119 ,
2924 360
q p q z u 0 0 0 0 0 = = = ∑ ∑ −
1241043 , 0 3489 433
q p q z u 1 1 1 1 1 = = = ∑ ∑ − оның ішінде: а) тау-кен өндіру өнеркəсібі 1068883
, 0 1263 135 u 0 = =
1063553 , 0 1542 164
u 1 = = ə) өңдеу өнеркəсібі 1238564 ,
1421 176
u 0 = =
1283905 ,
1659 213
u 1 = = б) электр энергиясын, газ, су өндіру, бөлу
2041666
, 0 240 49 u 0 = =
1944444
, 0 288 56 u 1 = = . Төлем сыйымдылығы деңгейі өңдеу өнеркəсібінде көтерілді, тау-кен өндіру өнеркəсібінде, электр энергиясын, газ, су өндіру мен бөлуде төмендеді. 3. Өзгермелі, тұрақты құрамның, құрылымдық өзгерістердің төлем сый- ымдылығы деңгейінің орташа индекстері. 008 ,
123119 , 0 1241043 , 0 u : u I 0 1 ) сост
. пер
( u = = = − − − (өзг. құр.) немесе 100,8%, 2002 жылмен 17-тақырып. Шығын мен аралық тұтыну статистикасы 367 салыстырғанда өнеркəсіпте 2003 жылы төлем сыйымдылығының орташа деңгейі 0,8%-ға көтерілді. Əрбір фактордың ықпалын жеке бағалаймыз: а) өнеркəсіптің жекелеген салаларындағы төлем сыйымдылығы деңгейінің: = = = ∑ ∑ ∑ ∑ − − − 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 . усл
1 .) сост . пост
( u q p ) q p ( u : q p ) q p ( u u : u I % . 9 , 100
или , 009 , 1 1229863 , 0 : 1241043 , 0 3489 1 , 429 : 1241043 , 0 3489 288 2041666
, 0 1659 1238564 , 0 1542 1068883
, 0 : 1241043 , 0 = = = = × + × + × = немесе
яғни өнімнің төлем сыйымдылығы деңгейінің көтерілу есебінен тұтастай өнеркəсіптің төлем сыйымдылығының орташа қатысты деңгейі 0,9%-ға көтерілді; ə) өнеркəсіптің өнім шығарылымы құрылымының или
, 999
, 0 123119 , 0 : 1229863 , 0 u : u I 0 . усл .) сдв . стр
( u = = = − − − (құр. өзг.) шарт. немесе
99,9% , яғни
тау-кен өндіру өнеркəсібінде жəне электр энергиясын, газ бен су өндіру мен бөлуде төлем сыйымдылығы деңгейінің төмендегеніне қарамастан, өңдеу өнеркəсібінде оның деңгейінің көтерілу есебінен өңдеу өнеркəсібінде өнім шығару үлесі 48,6%-дан 47,5%-ға дейін төмендеді. Осындай құрылымдық өзгерістердің есебінен өнімнің төлеу сыйымдылығының қатысты деңгейі 0,1%- ға көтерілді. 4. Өнеркəсіпте жұмыс істейтін жалдамалы қызметкерлерге еңбекақы төлеудің абсолюттік өсімі м 73
433 q z q z zq 0 0 1 1 = − = − = Δ ∑ ∑ млрд теңге, оның ішінде факторлардың өзгеруі ықпалының есебінен: а) жекелеген қызмет түрлерінде төлем сыйымдылығы деңгейінің өзгеру есебінен ∆zq u = ∑z
1 q 1 − ∑(zq) шарт.
= ∑u 1 (p 1 q 1 ) – ∑u 0 (p 1 q 1 ) = 433 – 429,1 = 3,9 млрд теңге яғни жекелеген экономикалық қызмет түрлерінде төлем сыйымдылығының өзге ру есебінен жалдамалы қызметкерлерге еңбекақы төлеу 3,9 млрд теңгеге өсті; ə) өнім шығарылымы құрылымының өзгеру есебінен ∆zq (құр. өзг.) = ∑zq шарт.
− ∑z 0 q 0 × I
pq = 429,1 – 429,6 = -0,5 млрд теңге шығарылған өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістердің есебінен төлемнің көлемі 0,5 млрд теңгеге төмендеді. б) өнім шығарылымы көлемінің өзгеру есебінен
6 , 69 ) 1 2924
3489 ( 360 ) 1 I ( q z zq pq 0 0 pq = − × = − = Δ ∑ млрд теңге, яғни өнеркəсіптің барлық сала ларында өнім шығарылымының ұлғаюына байланысты қызметкерлердің еңбекақысы 69,6 млрд теңге мөлшерінде өсті. (тұр. құр.) шарт.
|