Өзіндік жұмысқа арналған

20-тақырып. Мемлекеттік бюджет, тауар жəне ақша...         439

Мынаны есептеңіз: 

1.  ҚР мемлекеттік бюджеті тапшылығының абсолюттік сомасын. 

2.  Мемлекеттің меншікті жинағын. 

3.  ҚР Мемлекеттік бюджеті тапшылығының қатысты деңгейін: 

а)  бюджет шығысына;

ə)  жалпы ішкі өнімге.

4.  Бюджеттің табыстылық деңгейі. 

2 - е с е п .  1-есептің  деректері  бойынша  ҚР  Мемлекеттік  бюджеті  табыс-

терының  тауарлар  мен  қызметтер  өндірісі  нəтижелерінің  макроэкономикалық 

көрсеткіштерінен тəуелділігінің факторлық талдау жасаңыз: 

а)  тауарлар мен қызметтер шығарылымы; 

ə)  жалпы ішкі өнімнің шығарылымдағы үлесі; 

б)  жалпы ұлттық табыс пен жалпы ұлттық өнімнің арақатынасы; 

в)  жалпы  ұлттық  табыстағы  мемлекеттік  бюджеттің  үлесін.  Экономикалық 

қорытынды жасаңыз. 

3 - е с е п .  1-есептің  деректері  бойынша  Қазақстан  Республикасы  Мемле-

кеттік  бюджетінің  табыстары  мен  алынған  ресми  трансферттердің  тауарлар 

мен  қызметтер  өндірісі  нəтижелерінің  макроэкономикалық  көрсеткіштерінен 

тəуелділігін факторлық талдаңыз: 

а)  тауарлар мен қызметтер шығарылымы; 

ə)  жалпы ішкі өнімнің шығарылымдағы үлесі; 

б)  жалпы ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімнің арақатынасы; 

в)  қолда  бар  жалпы  ұлттық  табыс  пен  жалпы  ұлттық  табыстың  арақаты-

насын;

г)  жалпы  ұлттық  табыстағы  мемлекеттік  бюджеттің  үлесін.  Алынған  нəти-

желерді экономикалық қорытынды жасаңыз. 

4 - е с е п .  ҚР Мемлекеттік бюджетінің табыстары, шығыстары мен кредиттеуі 

жөніндегі қолда бар деректер (млрд теңге) бойынша оның көрсеткіштерінің жай-

күйі мен динамикасына статистикалық талдау жасаңыз. 

Көрсеткіш

2002 ж. 2003 ж.

1. Түсімдер, оның ішінде

821,2

1022,3

1.1. Табыстар, оның ішінде 807,9

1004,6

салықтық түсімдері

752,8

947,3

салықтық емес түсімдер

45,6

44,8

капиталмен жасалатын операциялардан түскен табыс 9,5

12,5

1.2. Алынған ресми трансферттер 

…

…

1.3. Бюджеттен бұрын берілген кредиттердің негізгі борышын өтеу

13,3

17,7

ΙΙ. Шығыстар мен кредиттеу, оның ішінде 834,2

1068,4

Жалпы бюджеттік қызметке, жалпы кадр саясатына жұмсалатын 

мемлекеттік шығыстар 

45,6

65,3

Қорғаныс

37,7

47,5

440       ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика

1

2

3

Қоғамдық тəртіп пен қауіпсіздік

77,8

91,6

Білім беру

121,2

149,0

Денсаулық сақтау

76,1

89,8

Əлеуметтік сақтандыру мен қамтамасыз ету

201,4

239,2

Демалысты ұйымдастыру жəне мəдениет саласындағы қызмет 22,8

33,8

Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық

24,7

47,2

Отын-энергетикалық кешен

7,4

8,5

Ауыл, орман шаруашылығы, балық аулау, аңшылық жəне қоршаған 

ортаны қорғау

28,8

47,2

Өнеркəсіп, құрылыс

5,5

3,9

Көлік жəне байланыс

57,4

82,4

Экономикалық қызметпен байланысты өзге қызметтер

48,2

86,4

Негізгіге жатқызылмаған шығыстар

38,9

35,4

Ресми трансферттер

12,6

12,5

Кредиттеу

33,1

41,4

Осы мақсатта əр жыл үшін ХВҚ ұсыныстарына сəйкес экономикалық опера-

цияларды топтастыруды орындаңыз: 

1.  ҚР  Мемлекеттік  бюджетінің  табыстары  мен  алынған  ресми  трансферт-

терін экономикалық жіктеуді. 

2.  ҚР  Мемлекеттік  бюджетінің  шығыстары  мен  таза  кредиттеуді  функ-

ционалдық жіктеуді. 

5 - е с е п .  4-есепте  экономикалық  операцияларды  топтастыру  нəтижелері 

бойынша əр жылдың мына көрсеткіштерін есептеңіз: 

а)  құрылымның көрсеткіштерін: 

ə)  ҚР  Мемлекеттік  бюджетінің  табыстары  мен  алынған  ресми  трансферт-

терін; 

б)  ҚР Мемлекеттік бюджетінің шығыстары мен таза кредиттеуді; 

2)  құрылымның абсолюттік ауытқуларын: 

а)  табыстар мен алынған ресми трансферттердің; 

ə)  құрылымдық өзгерістерді анықтап шығыстар мен таза кредиттеуді. 

6 - е с е п .  4-есептің  деректері  бойынша  құрылымды  графикалық  түрде 

көрсетіңіз: 

а)  табыстар мен алынған ресми трансферттерді; 

ə)  шығыстар мен таза кредиттеуді. 

7 - е с е п .  4-есептің  деректері  бойынша  əрбір  жылдың  мына  көрсеткіштерін 

есептеңіз: 

а)  Мемлекеттік бюджет тапшылығының сомасын жəне бюджет тапшылығын 

қаржыландыру көлемін; 

ə)  Мемлекеттік  бюджет  тапшылығының  қатысты  деңгейін  шығыстарға 

пайызда. 

Кестенің соңы

20-тақырып. Мемлекеттік бюджет, тауар жəне ақша...         441

8 - е с е п .  Қазақстан Республикасы бөлшек сауда тауар айналымының дина-

микасы жөнінде мынадай деректер берілген: 

Көрсеткіш

2000 ж.

2001 ж.

2002 ж.

2003 ж.

2004 ж.

1. Бөлшек сауда тауар айна лы-

мының жалпы көлемі, млрд теңге,

 оның ішінде 

азық-түлік тауарлары 

азық-түлік емес тауарлар 

Бөлшек сауда тауар айналымының 

нақты көлемінің индекстері (өткен 

жылға %-да),

 оның ішінде 

азық-түлік тауарлары 

азық-түлік емес тауарлар 

570,4

250,4

320,0

107,1

98,6

115,3

719,6

305,5

414,1

115,7

109,8

120,7

826,3

339,8

486,5

108,2

103,6

111,9

968,9

370,3

598,6

109,8

101,3

115,9

1218,9

418,6

800,3

118,2

106,4

125,5

9 - е с е п .   Қазақстан Республикасы ақша массасының динамикасы жөніндегі 

деректер берілген, млрд теңге:

Көрсеткіш

2002 ж.

2003 ж.

2004 ж.

1. Ақша базасы (резерв ақша, жыл соңында) 

 оның ішінде:

ҚР Ұлттық банкіден тыс қолма-қол 

екінші деңгейдегі банктердің жəне т.б. ұйымдардың 

депозиттері 

2. Ақша агрегаттары (жыл соңында):

МО (айналыстағы қолма-қол ақша) 

М1,

оның ішінде 

халық аударатын депозиттер теңгеде

банктік емес заңды тұлғалар теңгеде

М2, 

 оның ішінде

теңгедегі басқа депозиттер жəне халық шетел 

валютасында аударатын депозиттер 

басқа депозиттер жəне банктік емес заңды тұлғалар 

шетел валютасында аударатын депозиттер 

М3,

 оның ішінде 

халықтың шетел валютасындағы басқа депозиттері 

банктік емес заңды тұлғалардың шетел 

валютасындағы басқа депозиттері 

3. Ағымдағы бағалардағы жалпы ішкі өнім

175,0

145,5

29,5

131,1

224,3

1,9

91,1

338,0

49,9

 

 64,9 

576,0

134,1

104,0

3251

208,2

177,9

30,3

161,7

287,3

17,8

107,8

498,1

61,4

149,3

765,0

 171,4

95,4

 

3776

317,0

262,1

54,9

238,7

411,6

29,8

143,1

692,8

 

111,2

170,0

 971,2

 194,4

84,0

 

4612

Мынаны есептеңіз: 

1.  Əр жылдың ақша базасы құрылымының көрсеткіштерін. 

2.  М1, М2, М3 ақша агрегаттары құрылымының көрсеткіштерін. 

3.  МО, М1, М2, М3 ақша агрегаттары ақша базасының индекстерін. 

4.  Əр жылдың ақша мультипликаторын.

442       ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика

5.  Ақша массасы (М3) айналымдылығының əр жылдағы мына көрсеткішін: 

а)  айналымның жылдамдығын (айналым санын);

ə)  бір айналымның ұзақтығын. 

1 0 - е с е п .  9-есептің  деректері  бойынша  М3  агрегаты  үшін  бүкіл  ақша 

массасының,  оның  ішінде  мына  факторлардың  өзгеру  ықпалынан  абсолюттік 

өсімін факторлық талдау жасаңыз: 

а)  ақша мультипликаторының; 

ə)  ақша массасының.

Мына нұсқалар бойынша талдау жасаңыз. 

А. 2002 жылмен салыстырғанда 2003 жылы.

В. 2001 жылмен салыстырғанда 2002 жылы.

Экономикалық қорытынды жасаңыз. 

1 1 - е с е п .   Қолма-қол  ақшаның  айналу  жылдамдығы  7,9%-ға,  қолма-қол 

ақшасыз  айналымның  жылдамдығы 1,2%-ға  ұлғайған  жағдайда, I тоқсанмен 

салыстырғанда IV тоқсанда  ақша  массасының  айналу  жылдамдығы  қалай 

өзгергенін анықтаңыз. IV тоқсанда жалпы ақша массасындағы қолма-қол ақшаның 

үлесі 30%-ды құрайды. 

Жауабы: 1,5 %-ға төмендеді.

20.7.2. Тест тапсырмалары

1.  Тауар  айналымы  бағаларының  жалпы  индексі  ненің  өзгергенін 

көрсетеді? 

1)  сату құрылымының тауар айналымы динамикасына; 

2)  сатылған тауарлардың жалпы құнының; 

3)  бағалардың тауар айналымының динамикасына; 

4)  тауар сату көлемінің тауар айналымының динамикасына; 

5)  тауар айналымының абсолюттік өсімінің. 

2.  Ақша айналымының саны немен анықталады? 

1)  кезеңдегі ақшаның орташа қалдығының ЖІӨ-ге қатынасымен; 

2)  айналыстағы қолма-қол ақшаның орташа қалдығымен; 

3)  ақшаның бір айналымының ұзақтығының сомасымен; 

4)  ЖІӨ-нің кезеңдегі ақшаның орташа қалдығына қатынасымен; 

5)  қолма-қол ақшаның кассаларға түсуімен. 

3.  Тауар айналымының жалпы индексі ненің өзгергенін көрсетеді.?

1)  сатылған тауарлар құны динамикасының; 

2)  тауарларды сатудың нақты көлемінің тауар айналымына; 

3)  орташа баға динамикасының тауарға;

4)  бағалардың тауар айналымының динамикасына; 

5)  сату құрылымының тауар айналымының динамикасына. 

20-тақырып. Мемлекеттік бюджет, тауар жəне ақша...         443

4.  Ақша  айналымы  санының  өзгеруінің  ықпалынан  банктердің  кас-

саларына  түсетін  ақша  түсімінің  асболюттік  өсімін  мына  деректер 

бойынша анықтаңыз, млрд теңге: 

Ай

Түскен қолма-қол ақша

Ақша массасының орташа қалдығы

Тамыз

67

79

Қыркүйек

69

81

1) 5,1; 

2) 2; 

3) 0,3; 

4) 35,2; 

5) 1,7.

5.  Ақша базасы – бұл:

1)  талап етілмелі депозиттер;

2)  сатып алатын жəне шаруашылық айналымға қызмет көрсететін ақшалай 

қаражаттың көлемі; 

3)  барлық экономикалық активтер; 

4)  қолма-қол валюта;

5)  Ұлттық банк белгілейтін резерв ақша. 

6.  Кассалық  түсімнің  сомасы 33%-ға  көтерілген,  ал  айналыстағы 

ақша  массасы 7%-ға  артқан  жағдайда, I тоқсанмен  салыстырғанда 

II  тоқсандағы  ақша  массасы  айналымының  саны  қалай  өзгергенін 

анықтаңыз. 

1) 27,1%-ға ұлғайды;

2) 24,3%-ға ұлғайды;

3) 24,3%-ға азайды;

4) 4,7 есеге артты;

5) 21,1%-ға азайды.

7.  Айналымдағы ақша массасының ақша базасына қатынасы – бұл: 

1)  ақша агрегаттарының сомасы; 

2)  факторлық құн;

3)  осы кезеңде айналыс үшін қажет ақша бірлігінің саны; 

4)  ақшаның бір айналымының ұзақтығы; 

5)  ақша мультипликаторы.

8.  Тауар  айналысының  жылдамдығы  мен  айналым  уақыты  көр сет-

кіштерінің арасындағы тəуелділік: 

1)  тікелей;

2)  кері;

3)  тəуелділік жоқ;

4)  қосымша мəлімет қажет;

5)  белгісіз.

444       ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика

9.  Кезеңдегі тауарлық орташа қор аралықтары тең мезеттік қатардың 

деректері бойынша қай формула бойынша есептеледі? 

1)  хронологиялық орташа шама;

2)  тізбекті есептеу жүйесі бойынша геометриялық орташа шама; 

3)  арифметикалық жай орташа шама; 

4)  базистік есептеу жүйесі бойынша геометриялық орташа шама; 

5)  арифметикалық салмақталған орташа шама. 

10.   Ақшаның сатып алу қабілетінің индексі не ретінде анықталады? 

1)  ақша базасының индексі;

2)  ақша массасының индексі;

3)  тұтыну баға индексі;

4)  тұтыну баға индексінің кері мөлшері; 

5)  бөлшек сауда жəне тұтыну баға индексі.

11.  Экономиканың монетарлану деңгейі немен анықталады? 

1)  банктердің кассаларына түскен ақша массасының қолма-қол ақшаның 

орташа қалдығына қатынасымен; 

2)  атаулы ЖІӨ-нің нақты ЖІӨ-ге қатынасымен; 

3)  ЖІӨ-нің ақша базасына қатынасымен; 

4)  ақша массасының ЖІӨ-ге қатынасымен; 

5)  қаржы активтерінің ақша массасына қатынасымен. 

12.  Ақша мультипликаторы неге тең?

1)  депозиттердің сомасына; 

2)  сатып алынатын жəне ақшалай қаражаттың көлеміне; 

3)  ақша массасының ақша базасына қатынасымен; 

4)  ақша базасының ақша массасына қатынасымен, 

5)  экономикалық активтердің сомасына.

21-тақырып. Экономикалық қызмет нəтижелері тиімділігінің...        445

21.1.

Экономикалық қызмет 

нəтижелері тиімділігінің 

көрсеткіштері

Өндіріс нəтижелері тиімділігінің көрсеткіштері экономикалық қызмет 

нəтижесінің  шығынға  немесе  ресурстарға  арақатынасы  түрінде  есепте-

леді.  Осы  көрсеткіштерге  еңбек  өнімділігі,  капитал  қайтарымы,  материал 

сыйымдылығы, өнім бірлігінің өзіндік құны жəне 15, 16, 17-тақырыптарда 

қарастырылған  басқа  көрсеткіштер,  сондай-ақ  пайдалылық  жатады. 

Экономикалық  қызмет  нəтижелері 18-тақырыпта  қарастырылған,  атап 

айтқанда:  шығарылым,  жалпы  қосылған  құн,  жалпы  ішкі  өнім,  жалпы 

ұлттық табыс, жалпы (таза) пайда жəне т.б. көрсеткіштерді білдіреді. 

Кəсіпорындардың,  ұйымдардың  пайдалылық  көрсеткіштерін  қарас-

тырайық: 

1. Сатудың 

рентабельділігі, % 

=

Таза табыс 

× 100

Сатылған өнімнің өзіндік құны 

Сатудың  рентабельділігі  ағымдағы  шығындардың  тиімділігін  сипаттай-

ды. 

2. Кəсіпорынның жалпы 

рентабельділігі, %

=

Жалпы табыс 

× 100

Негізгі капиталдың, материалдық 

емес активтердің жəне 

материалдық айналым капиталы 

қорының орташа жылдық құны 

21-òà¿ûðûï

ЭКОНОМИКАЛЫҚ 

ҚЫЗМЕТ 

НӘТИЖЕЛЕРІ 

ТИІМДІЛІГІНІҢ 

СТАТИСТИКАСЫ 

446       ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика

Жалпы рентабельділік авансталған капиталдың тиімділігін көрсетеді. 

3. Мүліктің 

рентабельділігі, % 

=

Жалпы табыс 

× 100

Мүліктің орташа құны 

4. Мүліктің таза 

рентабельділігі, % 

=

Таза табыс 

× 100

Мүліктің орташа құны

5. Капиталдың таза 

рентабельділігі, меншігі, 

%

=

Таза табыс 

× 100

Меншікті капиталдың орташа 

құны

Табыс көрсеткіштерін есептеу əдістемесі 18-тақырыпта келтірілген. 

Макродеңгейдегі рентабельділік көрсеткіштері: 

1. Сатылған 

өнімнің 

рентабельділігі, %

=

Жалпы пайда 

× 100

аралық тұтыну + 

еңбекақы төлеу + негізгі капиталды 

тұтыну + басқа таза салықтар 

2. Жалпы 

рентабельділік, 

% 

=

Жалпы (таза) пайда 

× 100

Негізгі капиталдың, материалдық емес 

активтердің жəне материалдық айналым 

капитал запастарының орташа жылдық 

құны 

Атап  өтілгендермен  қоса  экономикалық  қызмет  нəтижелерінің  тиім-

ділік көрсеткіштеріне тиімділіктің басқа көрсеткіштері жатады: 

Өндірісте тұтынылған 

қаражатты пайдалану 

тиімділігінің коэффициенті 

=

Таза қосылған құн

Аралық тұтыну + 

негізгі капиталды тұтыну 

Өндірісте төленген еңбекті 

пайдалану тиімділігінің 

коэффициенті немесе 

жалдамалы еңбекті пайдалану 

(қанау) дəрежесі 

=

Жалпы пайда немесе жалпы аралас 

табыстар + өндіріске салынатын 

басқа таза салықтар 

Жалдамалы қызметкерлерге 

еңбекақы төлеу 

Ұлттық экономиканың 

тиімділік коэффициенті 

=

Таза пайда немесе таза аралас табыс 

Өндіріс шығындары

21-тақырып. Экономикалық қызмет нəтижелері тиімділігінің...        447

Статистикада жұмыссыздықтан шегілген ысыраптың көлемі былайша 

анықталады:

∆

ЖҚҚ

жұмыссыздық

 = W × Ж,

мұнда: 

∆

ЖҚҚ

жұмыссыздық

 – жұмыссыздықтан жалпы қосылған құнның ше-

гілген ысырабы (–); 

 

W

=

ЖҚҚ

Т

 – жалпы  қосылған  құнның  жұмыс  істеушілердің  санына 

қатынасымен есептелген еңбек өнімділігі; 

Ж – жұмыссыздардың саны.

Өз кезегінде еңбек өнімділігі еңбектің капиталмен жарақтандырылуы 

мен  капитал  қайтарымына  байланысты (3,6-параграф).  Үш  көрсеткіштің 

арасындағы тəуелділікті мына формула түрінде көрсетуге болады: 

f

F

W

⋅

=

,

мұнда: 

W

 – еңбек өнімділігі;

 

T

НK

F

=

 – еңбектің капиталмен жарақтандырылуы;

 

НK

 – негізгі капиталдың орташа жылдық құны; 

Т – жұмыс істейтіндердің (жұмыспен қамтылғандардың) саны; 

 

НK

ВВП

немесе

ВДС

f

=

ЖҚҚ

ЖІӨ

 – капитал қайтарымы.

21.2.

Экономикалық қызмет 

нəтижелерінің тиімділігін 

факторлық талдау

Экономикалық  қызмет  нəтижелерінің  тиімділігін  факторлық  талдау 

мына схема (А–Е) бойынша жүргізіледі. 

А.  Еңбек өнімділігінің өсімін факторлық талдау. 

∆

0

0

1

1

0

1

f

F

f

F

W

W

W

−

=

−

=

,

оның ішінде мына факторлардың ықпалының есебінен: 

а)  еңбектің капиталмен жарақтандырылуының өзгеруі:

∆

(

)

0

0

1

f

F

F

W

F

×

−

=

;

448       ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика

ə)  капитал қайтарымының өзгеруі: 

∆

W

f

 = (f

1

 – f

0

) × F

1

.

Абсолюттік өсімдердің өзара байланысы: 

∆

W = 

∆

W

F

 + 

∆

W

f

.

Еңбек  өнімділігінің  индексі  (тұрақты  құрам  индексі) – жұмысшылар-

дың (қызметкерлердің) құрылымы өзгермеген жағдайда, жұмысшылардың 

(қызметкерлердің) жиынтығының жеке еңбек өнімділігінің өзгеру дəреже-

сін сипаттайды. Мына формулалар бойынша есептеледі: 

а)  агрегаттық индекс: 

∑

∑

=

Ι

1

0

1

1

t

w

t

w

w

;

ə)  арифметикалық орташа шама индексі: 

∑

∑

=

1

0

1

0

T

w

T

w

i

I

w

w

;

б)  гармоникалық орташа шама индексі: 

∑

∑

=

w

w

i

T

w

T

w

I

1

1

1

1

;

в)  Струмилин формуласы: 

∑

∑

=

1

1

T

T

i

I

w

w

.

г)  еңбек (еңбек сыйымдылығы көрсеткіштері пайдаланылып): 

1

1

1

0

∑

∑

=

q

t

q

t

I

w

,

мұнда: 

1

0

, t

t

 – тиісінше  базистік  жəне  есепті  жылдағы  еңбек  сыйым-

дылығы, ол жұмыс уақыты шығынының (tq) өнім бірлігінің шығарылымы-

на (q) қатынасы ретінде есептеледі. 

Еңбек сыйымдылығының өзгеру ықпалынан жұмыс уақытының көбеюі 

(азаюы): 

∆

∑

∑

−

=

1

1

1

0

t

q

t

q

t

tq

.

Белгіленген құрамның өнімділік индексін өнімділіктің өндіріс көлемі-

нің өзгеруіне жасайтын ықпалын талдау үшін пайдалану: 

∆

∑

∑

−

=

1

0

1

1

T

w

T

w

q

w

.

Белгіленген құрамның өнімділік индексін өнімділіктің еңбек ресурста-

рына қажеттіліктің өзгеруіне жасайтын ықпалын талдау үшін пайдалану: 

∆

∑

∑

−

=

1

1

1

0

q

t

q

t

T

w

.

жүктеу/скачать 2,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: