Сборник III республиканской научно-практической конференции магистрантов

363

кішкентай жыраушалар пайда болады. Бұлар жер жыртылған кезде немесе егіс өңделген 

кезде қайта тегістеледі де, топырақтың шайылғаны көп байқалмайды. Егер бұл жағдай су-

арған қайталанып отырсы, топырақтың құнарлы қабатының шайылып, егін өніміне қолай-

сыз жағдай жасайды. Эрозияның бұл түрін шайылу эрозиясы деп атайды.

Табиғатқа 1 см топырақ түзу үшін 10 жылдан 400 жылға дейін уақыт керек. Сондықтанда 

егер топырық жойылса, оны мәңгіге жойылды деп айтуға болады. Топырақ және өсімдіктер 

үнемі тұяқты жануарлар мен адамның ауыр құралдарын пайдаланудан зардап шегіп жатыр. 

Нәтижесінде жердің 4/1  шөлдену қаупі  төніп  тұр.  Бұл  процесс орасан  зор  көлемді алып 

тұр. Бүкіл әлемдегі адамдар өздерінің өмірін қиындатумен айналасып жатыр. Ғаламшардың 

көптеген жерлерінде бұрын екі масақ өскен жерде қазір бір масақ қана өседі.

Шөлдену қаупі бар жерлердің қатарына аса құнды егістік алқаптар мен шабындықтар 

жылына 58000 ш. км немесе 44 га минутына жылдамдығымен шөлге айналып келе жатыр. 

Өсімдік  қабатын  жоюлуы  топырық  эрозиясына  алып  келеді,ал  соңында  жер  қабатының 

құрғақ, өндірістік емес қаңқасы ғана қалып қояды. Бұл ашық жерлер біріге отырып, шөл 

іспеттес әсер қалдырады.Эколог Х.Н. Ле Гуеру айтып кеткендей «Адам шөлді жерлерді өзі 

қалыптастырады, климат бұған сәйкес жағдайлар ғана жасайды».

Шөлдену – бұл жердің қалып осалдығы мен адам әрекетінің нәтижесі. Құрғақ жерлердің 

көп бөлігі суды сіңіріп алғаннан кейін жоғары өндірістік жерлерге айналады. Сондықтан 

да осы жерлерден өнімді алу үшін ирригациялық жұмыстар маңызды рөл атқарады. Бұл 

жұмыстар ағаштарды егуге, топырақтың құнарлығын арттырып, шөлдену қаупін азайтуға 

жағдай жасайды. Ирригациялық жұмыстар тым қымбат тұратындығымен қатар олардың ор-

натылуы қиын болып келеді және дұрыс құрастырылмаған жағдайда батпақтану, тұздылық 

дәрежесінің жоғарылауы сияқты келеңсіз жағдайларды тудыруы мүмкін. Әр жыл сайын ии-

ригациялық жұмыстардың нәтижесінде құтқарылған жер көлеміне тең жерді жоғалтамыз.

Әлемдегі  әр  елдің  міндеті  өзін  азық-түлікпен  қамтамасыз  ету.  Маңызды  мәселелердің 

бірі , топырақ деградациясы және пестицидтердің шамадан артық қолдануы, осы мәселені 

шешу үшін кем дегенде екі жақтан қаралуын талап етеді:

Біріншіден, ауыл щаруашылығына көңіл бөлу керек. Қалалардың ауыл шаруашығына қо-

лайлы жерден өсіп шығу әдеті бар, бұнын негізгі себебі қалалардың өсуін қадағалау жүр-

гізіліп жатқан жоқ, ал жердің бағасы ауыл шаруашылығы өніміне қарағанда артығырақ болып 

келеді, сондықтан да ең жақсы, құнарлы жерлер биік ғимараттар астында қалып жатыр. Сон-

дықтан да осындай мәселе болған кезде, үкіметке ауыл шаруашылығы пайдасына шешу ке-

рек. Үкіметтің құнарлы жерлерге ғимараттардың салынуына заңды түрде тыйым салуы керек.

Екіншіден,  топырақты  қорғауды  мемлекеттік  деңгейде  бекіту.  Жердің  тозуға  ұшырап 

жатуының  басты  себептері:жер  иеленушілердің  тез  пайда  іздеуі  не  оны  қолдана  алмауы 

немесе олардың таңдау құқығы жоқ. Тұқымдардың, тыңайтқыштырдың  және құрал-жаб-

дықдықтардың бағасының жоғары болуы, кредиеттерден пайда болмағандықтан, ауыл ша-

руашылығы өнімдеріне деген бағаның төмен болғандықтан, фермерлер шығынға ұшырамас 

үшін жерден оның өзіне зардапсыз бере алатын өнімнен көп өнім алғысы келеді. Милли-

ондаған фермерлер, әсіресе дамушы елдерде, топырақты сақтап қалу мүмкіндігі жоқ, де-

генмен олардың олардың көбісі оның қалай дұрыс өңдеуге болатынын біледі. Табиғатты 

қорғау дүниедегі әр адамның мүддесінде болуы қажет. Сондықтанда әлем фермерлерін то-

пырақты қорғауға ынталандыру қажет, яғни құнарлы топырақты сақтау көбірек пайда әке-

летінін түсіндіру, әр елдің өзінің құнарлы топырақты қорғау комитеттерін құруыалдымен 

сол елдердің өзіне қажетті. 

Құнарлы  топырақты  қорғау  коммитеті  тек  қана  агитация  мен  консультациялық  функ-

циялармен ғана шектелмей, үкіметтік деңгейде ұйымдастыру керек. Құнарлы топырақты 

қорғау комитеті ауыл шарушылығы министрлігінің қарамағында болса, ол мемлекеттік ұй-

ымдардын саясатын бағытай алатын беделді ұйым болмайды [1].

1977 жылдың қыркүйегінде өткен шөлдену туралы БҰҰ конференциясында шөлдену-

мен күрестің тамаша жоспарын дайындаған болатын. Жоспар әлеуметтік, экономикалық, 

364

саяси,  биологиялық  аспектілерді  қозғайды.  Бұл  шаралардың  негізінде  топырақты  дұрыс 

пайдалануды және құрлық пен теңіздің табиғи ресурстарын сақтау мен көбейту. Планның 

авторларының ойы бойынша, ұлттық бағдарламалармен іске асырылып, БҰҰ бағадарлама-

сы бойынша үкіметаралық және қоғамдық бірлестіктердің жұмысы реттелсе, бүкіл әлемде 

шөлдену процессін тоқтатуға болады. Өкінішке орай бұл жұмыстардың прогресі әрең көрі-

неді. Профессор Мохаммед Кассастың айтуы бойынша,  шөлденуге ұшырап жатқан мемле-

кеттердің үкіметтері, не ақша соммаларынның негізгі бөлігін құрайды деп болжанған мем-

лекеттерден айтарлықтай елеулі көмек болған жоқ. Тек қана «club-du-Sahel» БҰҰ-нан бөлек 

үкіметаралық ұйымы Сахель аймағындағы мемлекетерді дамыту үшін 2 млрд. долл. бөлген 

болатын. Әр мемлекетте шөлденумен күрес үшін бір ресми ұйым құрылады деп болжанған. 

Бірақ осы мемлекеттердің көбісінде бір үкіметтік ұйым шөлденумен күрес туралы бағдар-

лама дайындаса, біреуі жайылымдық жобалар дайындап жатыр. Бұл әрекеттер керісінше 

шөлдену процесін күшейтеді. Сол себепті іс-әрекеттердің үйлесімділігі болуы қажет. 

Шөлденумен күрестің нәтижесінің болмауы онымен қалай күресу керектігін білмеген-

нен емес, ал жалпылай талқаланған жоспарлардың іс-жүзінде асырылмауынан болып отыр. 

Мысалы,  жүздеген  жылдар  бойы  шөлдену  қаупі  бар  жерлерді  қолдану  үлкен  аумақтағы 

өсімдіктер деградациясына алып келді. Оларды қалпына келтіру үшін үлкен көлемдегі жұ-

мыстар қажет, – алғашқы қалпына келтіруге болатын жерлер аз қалды[2].

Адамдар тығыздығы жоғары және мал табындарының саны көп аудандарға ерекше назар 

бөлінуі тиіс. Бұл мемлекеттер өз тұрғандарын альтернативті тағам түрлерімен, отын және 

жұмыспен  қамтамасыз  етуі  қажет.  Игерілмеген  жерлері  бар  мемлекеттерге  бұл  жерлерді 

қорғауға көңіл бөлуі қажет. Ал деградацияға ұшыраған жерімен қатар игерілмеген жері бар 

мемлекеттерде табиғатты қорғау менқалпына келтіруге ерекше назар аударылуы тиіс.

Әдебиеттер тізімі:

1. Аллен Роберт. Как спасти Землю;(Всемирная стратегия охраны природы) // Аллен Ро-

берт – М. : Мысль, 1983. – 171 с.

2. Дёжкин Вадим Васильевич. Беседы об экологии //Дёжкин Вадим Васильевич – М.: 

Молодая гвардия, 1979 . – 190 с.

Пиржанова С. Ж – магистрантка, специальность «Финансы» 

АО «Финансовая академия», г.Астана

Sanymayka@gmail.com

Научный руководитель: проф. Бураканова Г. М.

ВлИяНИе СТИля УПРАВлеНИя РУКОВОДИТеля НА КАПИТАл КОРПОРАцИЙ

На  управление  капиталом  корпораций  влияют  экономическая  и  финансовая  стабиль-

ность, стратегическиедействия, направленные на капитал корпораций, а также стиль управ-

ления руководителя, так как наблюдается зависимостьотего профессиональных компетен-

ций: финансовой грамотности, аналитического склада ума стиля управления. В тоже время, 

управление капиталом корпораций представляет совокупность методов, форм привлечения 

денежных средств из различных источников согласно потребностям развития предприятия. 

Основной целью управления является обеспечение необходимого уровня развития кор-

порации.  Определение  основной  цели  управления  капиталом  предприятия  является  рост 

уровня самофинансирования и финансовой стабильности предприятия, обеспечение роста 

суммы и уровня прибыли, эффективное ее распределение ведение четкой политики по фор-

мированию и использованию финансовых ресурсов. Исходя из исследований управления 

капиталом и финансовой стабильности корпораций таких успешных как Mars&Co, P&G, 

CocaCola&CO, руководство в этих фирмах придерживается демократического стиля управ-

365

ления, так как этот стиль является наиболее востребованным и в то же время эффективным. 

Так как лидирующие корпорации являются успешными в своем деле, следовательно, можно 

заключить, что деятельность руководства достаточно эффективно. Соответственно, различ-

ные методы управления имеют различный эффект в зависимости от ситуаций. Но возникает 

вопрос, какой же стиль управления можно считать оптимально влияющим на капитал? Для 

этого  необходимо  проанализировать  стили  управления  в  существующих  исследованиях. 

Существуют общеизвестные стили управления:

Авторитарный

Демократичный

Либеральный (Анархичный)

Авторитарный  стиль  управления  чаще  всего  отражается  в  жестком  поведении  типом 

управления путем строгого контроля и наставлении на своей точки зрения не считаясь с 

мнением  своих  рабочих.  Как  правило,  таким  типом  управления  придерживаются  более 

строгие и требовательные люди с холодным характером. Если рассмотреть его как одного 

из индивидуального типа управления, то этот тип придерживается более основной задаче 

нежели на людях.

Такой тип управления эффективен, но лишь в зависимости от ситуаций. Нельзя сказать, 

что именно авторитарный метод управления является эффективным, так как все зависит от 

менталитета людей и на их мировоззренческих взглядах. С точки зрения экономики, такой 

вид  управления  был  бы  эффективным  и  точным,  так  как  экономика  основывается  наин-

туитивных и новаторских качеств управления. Есть недостатки, касающиеся авторитарно-

го стиля управления, которое обычно связывается с высоким товара оборотом сотрудника. 

Этот стиль лидерства имеет тенденцию понижать деятельность служащих, когда высокий 

уровень креативности сотрудника необходим.

Демократическое руководство основано на принципах самоопределения, емкости и рав-

ноправного участия в процессе принятия решений. Этот стиль руководства характеризуется 

распределением ответственности и расширением возможностей других. Демократические 

руководители склонны быть чуткими слушателями, которые поощряют открытое общение 

через  все  уровни  организации.  Компании  с  демократическими  руководителями  склонны 

способствовать положительной и мотивирующей корпоративной культуре, уполномочивая 

сотрудников выступить на их высших уровнях способности. Эти компании подчеркивают 

вознаграждение по наказанию, они оценивают работу в команде, и они поощряют участву-

ющее принятие решения. Демократическое руководство является самым соответствующим, 

управляя опытной и профессиональной командой сотрудников. Отрасли промышленности, 

которые предоставляют себя стилю демократического руководства, включают тех, которые 

усиливают креативность и творческое решение задач. Исходя из субъективных факторов 

на  стиль  управления  выявленным  Т.Кюго  то  предопределением  демократического  стиля 

управления является новаторский и аналитический склад ума что подразумевает собой лю-

дей с энергичностью и одновременно хорошими организаторскими способностями [1]. К 

примеру, можно взять одного из зарубежных руководителей КарлсаГонакоторый является 

успешным бизнесменом. Он придерживался демократического стиля управления и был за 

это вознагражден так как он являлся успешным и принесенным хорошие результаты руко-

водством «Nissan» в 2000 году [2].

Либеральный стиль управления. Руководители дают их членам команды большую свобо-

ду в том, как они делают свою работу, и как они устанавливают свои крайние сроки. Они 

оказывают поддержку с ресурсами и советом в случае необходимости, но иначе они не при-

нимают участие. Анархичная манера управления, выявленный К. Левиным в одном ряду с 

авторитарным и демократическим нередко в литературе описывается под другими именами. 

Его именуют либеральным, попустительским, не вмешивающимся или же номинальным ма-

нерой управления. Во всяком случае, за пределами зависимости от наименования, ожидается, 

366

собственно что ведущей чертой этой манеры  управления считается уход начальника от вы-

полнения управленческих ролей, передача работникам способности трудиться без заметного 

управления. Главным механизмом влияния считается выжидание. Конечно, собственно что 

начальник, практикующий таким видом управления, не воспринимает на себя практически 

никакой  ответственности.  Он  никоим  образом  не  воздействует  на  процессрассредоточивая 

функций между подчиненных, предоставляя им совершенную самостоятельность в принятии 

заключений и определении форм их выполнения. Эта автономия может привести к высокому 

удовлетворению работой, но это может быть разрушительно, если члены команды не управ-

ляют своим временем хорошо, или если у них нет знания, навыков, или сам мотивация, что-

бы сделать их работу эффективно. Фактически роль руководителя в этой модели лидерства 

становится периферией, поскольку сотрудники управляют своей работой независимо. Работа 

самопроизвольна и не скомбинирована. Обычно это идет от никого качества уровня подготов-

ленности руководителя и слабого лидерского качества. Либеральное лидерство имеет тенден-

цию производить лучшее в небольших группах отлично обученных.

Если вернуться к выше поставленному вопросу наиболее оптимальном и удобном виде 

управления, то можно коснуться еще одной стороны управления который полностью ка-

сается  личностных  качеств  и  полностью  полагается  на  внутренний  мир  руководителя,  в 

зависимости  от  ситуации.  Таким  стилем  является  «Индивидуально-ситуативный  стиль». 

Индивидуально-ситуативный стиль управления выражает специфику отношений между ру-

ководителем и подчиненными. В этом состоит его особенность и универсальность примене-

ния, которые могут классифицироваться по различным признакам. Характер принятия ре-

шения является одним из главных фактором влияния на эффективность принятия решения. 

Каждая организация, каждый человек имеют свои внешние и внутренние факторы влияния 

на эффективность управления ситуацией [1,с.163-164]. Эффективность индивидуально си-

туативного стиля управления складывается из двух элементов – структурных и активизиру-

ющих факторов. Управление структурными факторами означает, прежде всего, управление 

делами, а управление активизируется управлением людьми. Структурные факторы управле-

ния требуют рационального подхода, логичности, объективности и систематичности. Вла-

дение активизирующими факторами предполагают доминанту творческого подхода, знаний 

в  области  человеческого  поведения,  чутья  ситуации  и  проблемы.  Позитивный  результат 

управления и соответственно позитивный имидж возможен только тогда, когда руководи-

тель владеет всеми методами управления и достигает благодаря этому равновесия в исполь-

зование структурных и активизирующих факторов. Хорошее управление делами обеспечи-

вает эффективную деятельность лишь на коротком отрезке времени. Следует отметить, что 

руководители успешно применяют структурные факторы, и в то же время их готовность к 

применению  активизирующих факторов весьма низка. Активизирующие факторы (моти-

вирование, информирование, сотрудничество) относятся к процессу управления людьми; 

структурные(использование  финансовой  системы,  принятие  решения,  контроль,  монито-

ринг решения) же факторы относятся к области технических навыков. Следует отметить, 

что в индивидуально-ситуативном стиле управления большое значение имеет умение стро-

ить межличностные отношения. При управлении <<по результатам>> хороший результат 

может быть достигнут не толькоблагодаря эффективному управлению людьми, но и просто 

под влиянием случайностей.

Исходя из исследований анализа, основным исходным принципом управления для ру-

ководителя должен быть собственный, индивидуально-ситуативный, способ действий. Со-

хранение  и  совершенствование  персонального  стиля  дает  возможность  использовать  все 

стильные  стороны  руководителя,  что  существенно  для  того,  чтобы  в  деле  показать  свои 

лидерские качества так же как и свои экономические навыки управления. Результативность 

индивидуально-ситуативного  стиля  определяется  комплексными  социальными  связями, 

возникающими в субъект-объективных отношениях управления. Это, прежде всего, соблю-

367

дение как субъектом управления, так и объектом демократических норм социального пар-

тнерства.  Таким  образом,  в  целях  формирования  индивидуального  стиля  управления  ка-

питалом корпораций был рассмотрен каждый вид управления для того чтобы определить 

более оптимальный вариант стиля управления. Ссылаясь на внешние различные экономи-

ческие и финансово-спекулятивные факторы, стиль управления руководителя меняется в 

зависимости от ситуаций. Решение проблем касательно финансового уровня порой явля-

ется не всегда стабильным, потому что положение капитала корпораций зависит от финан-

совой готовности корпораций на различные ситуации. Далее, руководитель индивидуально 

ситуативно решает проблемы капитала корпорации ссылаясь на свои профессиональные и 

интуитивно-позитивные качества управления.

Список литературы:

1. А.Ахметов, Г.Бураканова //«Имидж страны и государственной службы» Астана: Ака-

демия государственного управлении при Президенте РК, 2007. 177 с.

2. https://hbr.org/2006/05/the-five-messages-leaders-must-manage

3. http://dist-cons.ru/modules/study-old/book8/dept6/page10.htm

4. http://www.dist-cons.ru/modules/study-old/book8/dept6/page10.htm

5. http://studopedia.org/6-89006.html

Рамазанова А. А. – студент, «Қаржы» мамандығы

«Қаржы академиясы» АҚ, Астана қ.

akikat.ramazanova@mail.ru

Успанова Н. С. – «Қаржы академиясы» АҚ

ӘГП және АТ кафедрасының аға оқытушысы

биология ғылымының магистрі

uspanova85@bk.ru

ШЫҒЫС ЖӘНе БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБлЫСТАРЫНЫҢ РАДИОАКТИВТІ 

ҚАлДЫҚТАРМеН лАСТАНУЫНА БАЙлАНЫСТЫ ЭКОлОгИялЫҚ ЖАҒДАЙЫ

Қазақстан  Республикасының  экологиялық  дағдарыс  кезеңдері  өткен  жүз  жылдықтың 

70-90 жылдары бой көтеріп, бүгінгі күні кейбір аймақтарда апаттық жағдайға жетіп отыр. 

Қазақстан территориясын радиациялық ластау күрделі экологиялық проблемалардың бірі 

болып табылады, осының бір бөлігін радиоактивтік қалдықтар құрайды. 1949 жылы Се-

мей  полигонында  жасалған  ядролық  сынақ,  Шығыс  Қазақстан  аймағының  үлкен  бөлігін 

зақымдаған болатын. Республикада ядролық сынақтар жүргізілген тағы бес полигон болды, 

ал жақын маңда қытайлық Лоб-Нор полигоны болды. Қазақстанның радиациясы Байқоңыр 

ғарыш алаңында ғарыш кемелерін ұшыру кезінде озон тесіктерінің пайда болуы нәтиже-

сінде көтеріледі. Осылайша, Үлбі комбинаты 100 мың тоннаға жуық уран және торимен 

ластанған қалдық жинап алды, қалдықтардың сақтайтын жері Өскемен қаласының аймағы 

болып отыр. Раеспубликамызда барлығы үш радиоактивті көрқора бар, және олардың бар-

лығы сусақтағыш қабатта орналасқан [1].

Дәл  осы  радиациялық  ластану  мәселесінің  қиындығы,ең  бірінші  Семей  полигонында 

сынақтар  жасауға  тиым  салу  туралы  тәуелсіз  Қазақстанның  1991жылы  30  тамызындағы 

Жарлығының шығуына себеп болды. 1949 жылдан бастап 1989 жылға дейін жүргізілген 

Семей полигонындағы сынақтар, тек полигон аумағында ғана емес, сонымен қатар жақын 

орналасқан аймақтың барлығына да қиын радиациялық жағдай туғызды. ҚР ХЯО зерттеуі-

не сәйкес, Семей полигонындағы сынақтардың қоршаған ортаға әкелген зиянын, Чернобль-

дағы 4 АЭС энергоблогтың жарылысы кезіндегі апатының зардабымен салыстыруға болады. 

Қазіргі уақытта территориялық аймақтың ластануының екінші эффектісі бой көрсетуде, ол 

368

жер асты ядролық жарылыстары кезіндегі өнімнің аккумуляциясының бөлінуі және олар-

дың жаңбыр және еріген қардың ағысымен сыртқы қабатқа шығып қалуына байланысты. 

Атом  энергетикасының  ары  қарайғы  дамуы,  ядролық  жанғыш  заттарды  қолдану  база-

сында жұмыс атқаратын, барлық энергетикалық және транспорттық – энергетикалық орна-

туларға, жоғарыактивтік, ұзақ өмір сүретін, радиоактивтік қалдықтардың сақтау мәселесін 

түбегейлі шешуге тікелей байланысты. Минералдарды өңдеп алу үшін Қазақстан террито-

риясында жалпы және әсіресе Батыс Қазақстанда қолданылған болатын. Уранды алу және 

өңдеу бойынша бірінші орында болды, алайда бүгінгі күні бұл тоқтатылды десе де болады. 

Кеңес Үкіметі кезінде Қазақстан ядролық қару жарақты сынау орыны болды және мұнай алу 

үшін ядролық жарылыстарды өткізу орыны болатын. 1993 жылға дейін тексеру жұмыстары 

мемлекеттік ведомствалардың гидрометеорологиялық агенттігімен іске асырылып отырған. 

Қазіргі кезде қаржылық қиыншылықтарға байланысты мұндай радиациондық тексерулер 

үнемі жүргізілмейді. Қоршаған ортаны қорғау және табиғат ресурстарының Министірлігі 

және денсаулық сақтау агенттігінің Tacis, МНТЦ қолдауын қосқанда, соңғы жылдары бір-

неше арнайы зерттеу бағдарламалары жүргізілді [2]. 

Мұнай іздеу де аса көп мөлшерде радиоактивтік заттардың (әсіресе радий 226) сыртқа 

шығуына әкеліп соғады. Батыс Қазақстанда 39 ядролық жарылыс жасалған болатын, оның 

28 әр түрлі тереңдіктерде жасалған жер асты ядролық жарылыстары. Батыс Қазақстан та-

биғи газ және мұнай алу бойынша ең перспективтік аймақ болып табылады.Бұл аймақтарда 

жер асты ядролық жарылыстары бейбіт мақсатта қолданылған болатын және жер асты жа-

рылыстары мұнай бар  жерлерге өте жақын орналасқандықтан, әлі күнгіге дейін кейбіреуі 

жаман  күйінде,  радиоактивтік  ластанған  түрінде  келеді,  радиацияның  шектік  деңгейінен 

асып  кеткен  күйінде  болды.  Тазартылған  мұнайда  радионуклидтер  аз  болады,  ал  көмір-

де  осы  жағдайлар  қатарында  әр-түрлі  радионуклидтердің  қаншама  топтамасы  жиналған. 

Шикі мұнайда және табиғи газда радионуклидтер белгілі мөлшерде трубкаларда және түр-

лі құрылғылардың бөлшектерінде тұнып қалады.Оларды жинап алып сәйкесінше арнайы 

сақтау орындарына көміп тастау керек.  Радон (222Rn) – газ, радонның негізгі көзі уран-

дық және торийлық руда болып табылады, Қазақстанның жер асты байлықтарында бұл көп 

болғандықтан, радон алу мүмкіндігі де көп. Батыс Қазақстанның Маңғыстау облысында, 

Каспий теңізінің жағалауында 1000 мегаватт жылу күші бар БН-350 жылдам нейтрондағы 

радиолық  реактр,  натримен  суытылған,  тұзақша  орналастырылған.  Батыс  Қазақстанның 

маңызды энергия көзі БН-350 реакторы – алғаш жылдам энергетикалық реактірлер өндіріс 

масштабында үлкен тәжірибе берді, бұл натрий технологиясын жоғары масштабта меңгеру, 

физикалық зерттеулерді жүргізу үшін эксперименттік база болып табылды.

Реактор электр көзі және тығыздалынған тұзды суы бар қосалқы қамтамасыз ету функ-

циясы негізінде құрастырылған. Реактордың құрылысы 1964 жылдан басталды және 1972 

жылы пайдалануға берілді. Реактордың отыны қызметін байытылған уран диоксиді атқар-

ды. 1998 жылы сәуірде реактордың пайдалануы тоқтатылды, ал қазіргі уақытта пайдалану-

дан шығарылу сатысында тұр. Қазақстан Республикасының  Үкіметінің шешімі бойынша, 

операциялық тазарту үрдісінің соңынан бастап біртіндеп қайта монтаждауға дейін қауіпсіз 

сақтау жағдайы шамамен 50 жыл көлемінде қамтамасыз етіледі. Жалпы қолданудан кейін-

гі тазарту деп аталатын пайдаланудан шығарудың бастапқы фазасы реакторды пайдалану 

алаңындағы  ластанулардың  қалдықтарын  жоюдан  тұрады.  БН-350  реакторы  жағдайында 

сақтаудың нашар жағдайларына байланысты бұндай әрекеттерді жүргізудің ерекше қажет-

тілігі бар. Қазіргі уақытта Қазақстанда радиоактивті қалдықтарды өңдейтін қондырғылар 

жоқ. Қазақстанда тек қана бір патенттелген қондырғы әрекет етеді ( Байкал-1, Курчатов қа-

ласынан 65 км шақырымда орналасқан). Ақтау қаласында ары қарай қолдану үшін қысым-

мен өңделген көздерді екінші рет орау жүзеге асырылады. Қазақстанда әрекеттегі 3 зерттеу 

реакторлары реакторларда сақталатын басқа да радиоактивті қалдықтарды, сонымен қатар  

өңделген отынды өндіреді. БН-350 реакторындағы өңделген отындарды көміп тастау жұ-

369

мыстарын орындау барысында, сәулелерді иондайтын ампулды көздерді сақтайтын қойма 

құрылды. Мұндай радиоактивті қалдықтарды орау және оларға арнайы контейнерлерді да-

ярлау мен үлкен арақашықтықта тасымалдау, одан ары ұзақ мерзімді сақтау маңызды мін-

деттердің бірі болып табылды. Әлемдік тәжірибесі бар мамандардың жан-жақты жүргізген 

сараптамалары, келесі қорытындыға әкелді, БН-350 отынының қалдықтарын сақтау үшін 

ең қолайлысы терең емес, герметикалық жабылған шахталарда сақтау тәсілі тиімді болды. 

Қазіргі уақытта БН-350 реакторы алаңында орналасқан радиоактивті қалдықтарды қайта 

өңдеу үшін келесі нұсқалар қарастырылған: 

1.Ядролық  отынның  қалдығы  –  қалдықтарды  мұқият  орау  керек  және  көмулерге  дейін 

оларды реактордың отындық бассейнінде сақтау қажет, оған төмендегілер нұсқа бола алады:

1.1Ақтау қаласында соңғы сақтау қоймаларын құру( халықаралық ұйымдар үшін қолда-

нылмауы мүмкін, себебі бұл аудан тұрақсыз саяси аймақтармен байланысып жатыр, олар 

Балкан мен Иран және отын қалдықтары құрамында ядролық бомбаларды өндіруде қолда-

натын плутоний бар)

1.2.Бұрынғы  Семей  ядролық  полигоны  территориясында  сақтау(  Қазақстан  үкіметі 

шешімімен таңдап алынған алғашқы нұсқалардың бірі, бірақ қиын және көлік жүйесі үшін 

бейімделмеген қымбат тәсіл)

1.3.Сақтау және қайта өңдеу Челябинскіде (Ресей). (Бұл нұсқау халықаралық келісімді 

және қаржылық келісуді талап етеді, Ресей мен Қазақстан арасында). 

2. Натри қалдықтары – бұл қалдықтарды басты радиоактивті ластаушы болып табылатын 

134 және 137 цезияны жою үшін қайта өңдеу керек.Жоғары деңгейдегі радиоактивке ие, 

Цезийді арнайы контейнерлерге салып барып көмуге жібереді. Натрий қалдықтарын қайта 

өңдеудің мүмкін тәсілдері: 

2.1.  Сумен  реакциясы  арқылы  сілтіге  айлануы,  жергілікті  қоймада  сілтіні  темір  және 

пластмасса бұлттарына герметизациялау арқылы сақтау (Бұл тәсіл, АҚШ құрама штатта-

рында  қолдықтарды  өңдеу  үшін  пайдаланылған,  алайда  Қазақстандық  қоршаған  ортаны 

қорғау бойынша органдарымен құпталмады). Европа елдерінде де сілтінің химиялық тұрақ-

сыздығына байланысты бұл тәсіл кеңге таралмаған.

2.2. Бетонмен араластыру және блоктарды жергілікті қоймада сақтау (Бұл тәсіл Франци-

яда Суперфеникс реакторы қалдықтары үшін қолданылады, бірақ бұл көп мөлшерде қалдық 

өндіреді, себебі бетон тек 5 % ғана натриді құрайды, ал БН – 350 реакторында 100 тоннадай 

ығындылар бар). Сонымен қатар бетон 100% радио-активтік сәулелерден қорғай алмайды, 

алайда бұл шешім Қазақстан билігінен құптау алды. 

2.3. Металлургиялық шлактармен реакцияландыру және жергілікті қоймада сақтау (Бұл 

қоспа  Ресей  ғалымдарымен  экспериментальдық  жағдайда  іске  асырылған  болатын.  Бұл 

тәсіл өндірістік бекітуді өтпеді). 

2.4. Тұз алу үшін сумен және күкірт қышқылымен реакцияландыру содан соң смолада 

қосымша тазарту жасағаннан кейін Каспий теңізіне тастау (Бұл шешім PFR реакторымен 

натрий қалдығына қолдану Ұлыбританияда қабылданған болатын. Бұл Қазақстанда қолда-

нылмайды, тіпті басқа да Каспий теңізіне ұласып жатқан елді мекендерде қолданылмауы 

мүмкін [3].

Қазақстан Республикасының аумағында радиоактивті қалдықтар, атап айтқанда, Батыс 

Қазақстандағы радиоактивті қалдықтар , қоршаған ортаға және оның ішінде жақын тұра-

тын халыққа  елеулі теріс әсер көрсетеді. Радионуклидтер топырақ, жер асты және жер үсті 

суларын, өсімдіктер мен азық-түлікті ластайды. Батыс Қазақстан аумағы , БН-350 жылдам 

нейтронды реакторлар пайдаланудан ең көп зақымданған аудан ретінде көп назар аудару-

ды қажет етеді. БН-350 реакторын және оның қалдықтардын шығару процесін Қазақстан 

Республикасы халықаралық ұсынымдар мен үздік тәжірибеге сәйкес шешуге ниетті. Ради-

оактивті, уытты қалдықтарды  жою әдістері төнетін қауіпке, ластану деңгейіне, нәтижесіне, 

өңделетін  қалдықтардың санына байланысты таңдалу керек.

370

Әдебиеттер тізімі:

1. Черепнин Ю., Такибаев Ж. Развитие ядерных технологий и конверсии инфраструктуры 

системы испытаний ядерного оружия в Казахстане // Промышленность Казахстана, 07.2000. 

2. Такибаев Ж. Перспективы научно-исследовательских работ по проблеме радиацион-

ной экологии в Казахстане // Промышленность Казахстана, 07. 2000. 

3. ОАО «Волковгеология» // Учебно-методическое руководство по радио экологии и об-

ращению с радиоактивными отходами для условий Казахстана. 2002. 

жүктеу/скачать 3,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: