Сондықтан  да,  Коллеж де  Франстың  басты  миссиясы

коллониализммен бір сапта тұрды деп айтылған.  Бұл екі зат 

белгілі дәрежеде бір-бірімен байланысты; алайда, антропо- 

логияны коллониалдық рухтың бастаушысы, коллониализм- 

нің тіршілік  етуіне  мүмкіндік туғызатын  үятты  идеология 

ретінде қабылдау өте үлкен қателік болар еді.

Қайта оркендеу заманын осылай деп атауымыз бекер емес, 

ол шын мөнісінде колониализм үшін де, антропология үшін 

де дүниеге келу дәуірі еді.  Екеуі де бірге пайда бола салысы- 

мен бір-біріне карсы түрды, жэне осы екіүдай созсіз диалог 

тортжүз жылга  жалгасты.  Коллониализм болмаганда,  онда 

антропологияның шарықтау кезеңі кеш басталар еді; немесе, 

мүмкін онда, антропология кез-келген жерде өзінің барлык 

жеке  мысалдарын  жалпы  адамга  катыстырмаушы  еді  (ол 

дегеніңіз казір оныңтікелей ісіне айналды).  Батыстың ада- 

мы, Жер бетіндегі эр адамга немесе өр үлыс-тайпага объекті 

ретінде  қарау  догарылмайынша  адам  өз-өзін  ешқашан 

түсінбейтінін түсіне  бастаган күннен  бастап,  біздің гылым 

оз кемеліне жетті.  Содан кейін барып қана, антропология — 

Қайта  оркендеу  заманын  жаңартушы  жөне  кінәсін  төгуші 

ретінде,  адамгершілікгі адамзат молшеріне дейін жеткізуші 

ретінде өзі жайлы мәлімдей бастады.

Ал  енді,  қадірлі  өріптестер,  лекцияның  басында  мен 

өлеуметтік антропология мэтрлері жайлы соз қозгаган едім, 

соңгы созімді жабайы түрде тіршілік ететін, олардың қаса- 

рысуы адами белгілер мен олардың негізгі өлшемдерін са- 

лыстыруга мүмкіндік беретін адамдарга арнагым келіп түр. 

Қазір мен түрган кезде, осьщан мыңцаган киллометр қашық- 

тықта, орт қаулаган саванналардың не орманның ортасын- 

да, жаңбырдан су болып, өз қүдайларына мадақ айтып, қарч- 

пайым гана тагамын жеу үшін түраққа қарай беттеп барап 

жатқан еркек пен әйелге.  Маган оздерінің қарапайым гана 

гылымын айтқан және баскаларға айтуды сүраган тропика - 

да  мекендейтін  үндістерге  (жер  бетіндегі оларга  үқсастар- 

дьщ бәріне) арнагым келеді; Алайда аз гана уақыттын ішінде, 

ауралардың  әсерінен  және  біз  күштеп  енгізген  омір  сүру 

салтыньщ салдарынан — олар жойылу шегінде түр.  Оларға 

қатысты бір айтарым, мен олар үшін сөз алдым жөне сіздер 

тагайындайтын орынга отырсам да, оларга деген нөзік сезімім 

мен зор алгысымды ақтай аламын жэне онымнан айнымай- 

мын, олардьщ ортасында қандай болсам сіздердің орталары- 

ңызда да сондай больш: олардьщ окушысы, олардьщ куәгері 

больш кал сам деймін.

539

АВТОРЛАР ТУРАЛЫ  МӘЛІМЕТТЕР

Бидни Дэвид (1908-1948)  — американдық мэдениет ант- 

ропологы,  Индиан университетінің антропология болімінің 

профессоры, антропология тарихы,  мэдениет теориясы, са­

лыстырмалы этика, салыстырмалы мифология, тарих фило­

софиясы саласында өйгілі маман. Биднидің кәсіби аяқ алы- 

сы  Йель университетінен басталады,  ол осында  “Спиноза 

метафизикасындагы қүндылықтар проблемасы”  атты док- 

торлык диссертациясын коргады. Биднидің көсіби қьізығу- 

шылыгының негізгі саласы антропологиямен айналысумен 

коса,  гылым тарихы проблемасын зерттеу ерекше синтезді 

қурайды.  Бүл жүмыстың жалпы нөтижесін ол “Теоретика- 

лық антропологияда” жариялайды. Биднидің пікірінше, аме- 

рикандық мэдени антропология мөдениеттердің тек прак- 

тикалык гана емес, сонымен қатар теоретикалық зерттеудің 

үлкен тэжірибесін жинады жэне  40-шы жылдары  қалып- 

таскан барльпс негізгі метаантропологиялық ережелерді жи- 

нап және талдауды озінің парызы деп санады.  Метаантро­

пология концепциясын үсына отырып,  Бидни бүл тек қана 

антропологиялық теория үшін жөй басқа атау емес, ол адам 

табигаты мен мэдени болмыс проблемаларымен байланысты 

ерекше теорияның анықтамасы деп атап  көрсетті,  осылай 

мэдениет туралы гылымга метаантропология атауын енгізді. 

Негізгі  сңбектері:  The  Psychology  and  Ethics  of Spinoza.  A 

Study  o f the  History  and  Logic  o f  ideas.  New  Haven,  1940. 

Theoretical Anthropology. N.Y.,  1968.  The Concept of Freedom 

in Anthropology.  Tbe  Hague,  1963.

Билз Ральф Леон (1901) — эйгілі американдық антропо­

лог, Лос-Анджелестегі Калифорния университетінің антро­

пология профессоры.  Билздің гылыми кызыгушылыгы оте 

кең болды-Мексика,  Эквадор,  Г вате мал ад агы достүрлі дала 

зерттеулерінен жалпытеоретикалық еңбекгерге дейін. Оньщ 

зертгеулерінің негізгі багьптары: шаруалар бірлестіктерін зерг- 

теу,  шаруалар ортасындагы нарық жүйесі жоне экономика­

лык  озгерістер  проблемасы.  Билзді  өзі  зертгеген  елдердің 

әлеуметтік омірі қызықтырды, оның нэтижесі Латын Аме- 

рикасының элеуметтік  стратификациясы  бойынша  еңбегі 

болды.  Билздің гылыми қызметінің ерекше саласын мэде­

ниет теориясы бойынша еңбектері күрады, ол мынандай та- 

қырыптарды камтыды:  мэдени байланыс, мэдени шиеленіс

540

жөне  мәдениеттердің қарым-қатынасының нэтижелері- 

процесстер және мөдени өзгерістер.  Билздің ойынша, меде- 

ниетге больт жатқан өзгерістердің проблемасы, оның баска 

мәдениеттермен байланысында болуы зертгеуші үшін өзекті 

болып  табылады.  Ол  аккультурацияны  өзгерістің  ерекше 

жағдайы деп карастырды, бірақ аккультурация мне диффу­

зияны  болу  оте  қиынға  соғады,  ойткені  бүл  үғымдар  мә- 

дениетгі бір топтан екінші топқа жеткізудің нөтижесі ретінде 

мөдени озгерістер больт табылады.  Негізгі еңбекгері: Сһегап: 

A Sierra  Tarascan Village.  Wash.,  1946;  Social  Startification  in 

Latin America / /  American Journal of Sociology. V.58,  Chicago, 

1953;  Acculturation.  / /   Anthropology  Today.  Chicago,  1953; 

Commutity  in  Transition:  Nayon,  Ecuador.  Los  Angels,  1966; 

The  Social Anthropology of Latin America.  (Goldsmidt  L.  and 

HoijerM.  Eds.),  Los Angels,  1972.

Боас  Франц  (1858-1942)  -   америкалық  кәсіби  антро- 

пологиялық мектептің негізін калаушы,  Германияда түрған, 

Гейдельберг,  Бонн  және  Кильде  білім  алған.  Ғылыми 

қызметін  Киль университетінде  бастады,  онда  1881  жылы 

оған философия докторы  жэне  медицина  ғылымдарының 

докторы ғылыми дорежелері берілді. АҚШ-қа қоныс ауда- 

рады.  Алғашқы  дала  зерттеулерін  Солтүстік  Америкада 

жүргізді.  1896  жылдан  бастап  Колумбия  университетінің 

профессоры және Американдык антропологиялық ассоциа- 

цияньщ (1902) негізін қалаушылардың бірі,  “Американдық 

лингвистика  бойынша  халықаралық  журналдың”  (1917) 

нсгізін салушы.  Боас тарихи этнология мектебін аипъі,  бүл 

XX ғасырдың  19 жылдың аяғы мен 30-жылдары аралығын- 

дағы американдык антропологиялық ойдың дамуын анық- 

таган  бағыт.  Боастың шәкірттері  мынандай  үлы  антропо- 

логтар болган:  К. Уисслер,  Р.  Бенедикт, А.  Кребер,  Р. Лоуи, 

Л.  Уайт  жэне  т.б.  Антропологиялық  мектепте  оку  дала 

зерттеулерінің анык жасалган багдарламасы мен физикалык 

антропология, лингвистика жэне этнографияны зертеу негі- 

зіңде қүрылган.  Боастың пікірінше, антрополог барлык осы 

гылымдардың  негіздерін  меңгеруге  міндетті жэне  осылай, 

антропологияда  біртүтас  козкарасты  қалыптастырды.  Ол 

спекулятивтік эволюционизмнің теоретикалык жалпылама- 

ларына карсы коптеген фактілерді жинақтап жэне оларды 

кейін бейнелеу ретінде гылыми (тарихи) эдісті түсінді.  Әр- 

түрлі  мэдениеттерде  эмбебап  жэне  үқсас  ерекшелікгерін

541

көрсетуге тырысқан эволюционистерге қараганда, Боас оның 

жеке дамуының нөтижесі ретінде әрбір мәдениетгің ерекше- 

лігі мен айырмашылығын  көрсетті.  Боастан кейінгі амери- 

кандық антропологияның ерекшелігі  “мэдениет”  үғымын 

негізгі  деп  мойындау  болып  табылады.  Боас  этнография, 

лингвистика жэне антропологиядағы басқа бағытгардың да- 

муьша үлкен үлес қосты. Боастьщ негізгі еңбектері: Алгаш- 

кы қауымдық адамның ақылы.  М.; JI.,  1926;  Race,  Language 

and  Culture.  N.Y.,  1940;  The  Central  Eskimo.  Lincoln,  1962.

Гирц Клиффорд (1926) -  американдық антрополог, “интер- 

претативтік антропология” багытының өкілі, XX гасырдың 

екінші жартысындагы АҚШ-тың мәдени антропологиясы- 

ның дамуына айтарлықтай  ықпал етті.  1956 жылы  Гарвард 

университетінде философия докторы дөрежесін алды.  1970 

жылдан  бастап  Принстон  университетінің жогары  зерттеу 

Институтының  профессоры.  Антропология  профессоры, 

Чикаго университетінде жаңа үлтгарды салыстырмалы түрде 

зерттеу бойынша Комитеітің атқарушы орынбасары. Дала 

жүмыстарын Оңтүстік-Шыгыс Азия мен Солтүстік Амери- 

када жүргізді.  Гирц герменевтика, элеуметгану жэне анали- 

тикалық философия дәстүрін сіңірген интерпретативтік ан- 

тропологияньщ негізін қалаушылардьщ бірі, бүл “мәдениетті 

жан-жақты бейнелеудің” жаңа принципін жасауга мүмкіндік 

тугызды. Өзінің негізгі “Мәдениетгерді интерпретациялау” 

еңбегінің бірінде ол мэдениет антропологиясының багыгын 

жэне  мэдениет  теориясын  үгынудың  барлық  алдыңгы 

тэжірибесін қайтадан қарастыруга тырысады;  мэдениеттің 

семиотикалық концепциясын үсынады.  Гирцтің еңбекгерін- 

дегі мэдениет концепциясы мэдениетті қүндылықты багыт- 

талган іс-эрекет ретінде бейнелеуден  оны эртүрлі ойнала- 

тын ойындардың жиынтыгы ретінде түсінуге дейін эволю- 

цияны  басынан  кешіреді.  Кейін  Гирц  мәдениетті  мэтін 

ретінде, атап айтқанда, адам түсіп калган магыналардың торы 

ретінде қарастыра бастайды.  Негізгі тезис-мәдениетті диа- 

логсыз  түсіну  мүмкін  емес  жэне  мэдени  анализ  схемалар 

мен  зандарды  іздеуден  түрмайды.  Антрополог  коптеген 

белгілер мен магьшаларды корсету үшін зертгелінетін мэде­

ниет элеміне үңілуі керек.  Негізгі еңбектері: The  Religion of 

Java.  1960;  Peddlers  and  Princes.  1963;  The  Social  History  of 

the Indonesia Town.  1963; Agricultural Involution: The Process 

of Ecological Change in Indonesia.  1963; Islam Observed: Religious

542

Development in Morocco and Indonesia.  1968; The Interpretation 

of Culture.  N.  Y.,  1973;  Local  Knowledge:  Further  Essays  in 

Interpretative Anthropology.

Клакхон Клайд Кей Мейбен 

(1905-1960)  -  американдық 

антрополог.  Принстон университетінде оқыган;  1922 жылы 

денсаулығына байланысты  Рамаға  (Нью-Мексико  штаты) 

қоныс аударды, онда навахо үндістерінің мәдениетін зертгеді. 

Бүл зерттеулер оның ғылыми жүмысының негізгі бағытта- 

рын анықтады.  1928 жылы бакалавр дәрежесін алды.  1931- 

33 жылдары Нью-Мексикодағы университетге, ал  1935 жыл- 

дан бастап Гарвардга антропологиядан дәріс берді,  1936 жылы 

докторлық диссертация қорғады және өмірінің соңына дейін 

жүмыс істеді. Гарвардта әлеуметгік қатынастар факультетін 

ашады, оның жүмысы “Табиғаттағы, қоғамдағы және мөде- 

ниеттегі  түлға”  (1949)  деп  аталатын  үжымдық  еңбегінде 

көрінеді.  Гарвардгық орыс зерттеулер орталығыньщ дирек­

торы,  антропология факультетінің деканы, антропологтар- 

дың американдық  үйымының президенті  қызметгерін  ат- 

қарды.  Клакхон — Ф.  Боас пен А.  Кребердің дәстүрін жал- 

ғастырушы антрополог, олармен ол мэдениет үғымын тал- 

дады (“Мэдениет: үғымдар мен аныктамаларға сыни шолу” 

1952  ж.).  Мөдениетке  өзінің  анықтамасын  бере  отырып, 

Кребер мен  Клакхон мэдениет “мінез-қүлықтың өзі емес, 

нақты адам қүлкының абстракциясы” дегі жазды.  Бүл олар­

да  адам  мінез-қүлқының  мэдени  универсалийларын  іздеу 

болып  табылады.  Антропологияны  Клакхон  адам  туралы 

ғылымда маңызды роль атқаратын пәнаралық гылым ретінде 

түсінді.  Клакхонның жүмыстарының маңызды теоретика- 

лық тақырыбы мэдениет пен түлга арасындагы карым-қаты- 

нас,  мэдени қүндылықтар мен адам мінез-қүлқының мэде­

ни стандартизациясы проблемасы болды. Мэдениетгегі түлга- 

ның қалыптасуының негізгі механизмі — оқыту процесі,  ол 

оны  екі  түрге  бөлді:  техникалық және  реттеуші.  Техника- 

лык оқьггу — бүл жеке адамның қалыптасуының жэне оның 

әлеуметтенуінің техникалық эдетгерді жеткізу, ал реттеуші — 

бүл, техникалыққа карсы,  топтық үндестік пен келісімдік 

үшін жеке адамды топта ролін төмендетеді. Түлганьщ калып­

тасу механизмдері мен мінез-қүлықтың мэдени стандарти­

зациясы келесі еңбекгерде зерттелді жэне бейнеленді: “Адам­

дардьщ  баласы:  навах  индивиді  жэне  оныц дамуы  (1947), 

“Навах мэдениетінің үлгісінде  мінез-қүлыктың стандар-

543

тизациясы” 

(1 9 4 1 ), 

“Жабық мэдениет жэне әкімшілік проб- 

лемалары” 

(1 9 4 3 ), 

“Мэдениет үғымы” 

(1 9 4 5 ). 

Клакхонның 

кейінгі  еңбектері  -   “Адам  үшін  айна”,  “Әмбебап  қүнды- 

лықтар жэне антропологиялық релятивизм” 

( 1 9 5 2 ), 

“Мэде- 

ниеттің эмбебап категориялары” 

( 1 9 5 3 ), 

“Этикалық салыс- 

тырмалық: sic et non 

(1 9 5 5 ) 

күндылықтар жүйесі мен эмбе­

бап мэдени  қүндылықтар проблемасына арналған.  Негізгі 

еңбектері: Culture and Behavior: Collected Essays,  N. Y., 

1962; 

Patterning as Exemplified in Navaho Culture / /  Language, Culture 

and  Personality:  Essays in  Memory of Edward  Sapir.  Menasha, 

1941; 

Navaho Witchcraft.  Camb, 

1944; 

Children of the  People: 

The Navaho Individual and His Development (with D.  Leighron). 

Camb.  (Mass.), 

1947; 

Mirror  for  Man.  N.Y., 

1949; 

Universal 

Values and Anthropological Relativism / /  Modem Education and 

Human Values.  Pittsburg, 

1 952, 

V. 

4; 

Culture: A Critical Review 

of Concepts and  Definitions  (with A.L.  Kroeber).  N. Y., 

1963.

Кребер Алфред Луис (1876-1960) — американдық антро­

полог,  мэдениеттанушы,  американдық этнологиядағы “та­

рихи мектептің” өкілі, XX ғасырдьщ бірінші жартысындағы 

алдыңғы қатарлы американдық антропологтардың бірі. Ко­

лумбия университетін бітірген,  Ф.  Боастың шәкірті болған. 

1902 жылы сол жерде антропологиядан докторлық диссер­

тация  қорғады.  Кребер  академиялық  антропологияның 

қалыптасуына және АҚШ-та антропологиялық білімнің да­

муына үлкен үлес қосты:  Берклиде Калифорния универси- 

тетінде  антропологияның  алғашқы  факультетерінің бірін, 

сонымен қатар қазіргі ірі антропологиялық мүражайлардың 

бірін (Берклиде)  ашты.  Кребердің ғылыми өмірі өзінің заң- 

дылықтарына бағынатын ерекше қүбылыс ретінде мәдениетгі 

зерттеуге арналды.  Мэдениетті ол әмбебап, жалпыадамзат- 

тық біртүтас күбылыс ретінде түсінді.  Әрбір накты мэдени- 

етге, эрбір мэдени қүбылыста әрқашан бір ғажайып, кайта- 

ланбайтын нэрсе бар, бірақ солай бола түрса да әртүрлі мэде- 

ниеттердің жалпы сипаттары болады:  нақты үлгілер, паттер- 

налар,  мэдени  формалар.  Жалпы  паттерналар  (үлгілер) 

мәдениеттердің тарихи дамуының бағытына тэн — бүл мэ­

дени өсудің конфигурациясы, бүл үғымды Кребер антропо- 

логияға енгізеді. Кребер антропологиялық зертгеулердің бар­

лык салаларына: этнографияға, археологияға, лингвистикаға, 

теоретикалық антропологияға айтарлықтай үлес қосты.  Ол 

500-ден астам еңбектер жазды — монографиялар,  мақалалар

544

жэне  т.б.  Негізгі  еңбектері:  Anthropology:  Race,  Language, 

Culture,  Psychology,  Prehistory.  N.  Y.,  1984;  Handbook of the 

Indians  of California.  Washington,  1925;  Cultural  and  Natural 

Areas  of Native  North  America  / /   Univ.  of California,  Publi­

cations in American Archaeology and Ethnology, vol. 38, Berkley, 

1939; Configurations of Culture Grouth. Berkley,  1944; The Nature 

of Culture /  Chicago,  1952;  Style and Civilization.  N.Y.,  1957.

Леви-Строс Клод 

(1908)  -  француз философы, әлеумет- 

танушы  жэне  этнограф,  структурализмнің  көрнекті  өкілі, 

қүрылымдық антропологияның негізін қалаушы, мифоло­

гия мен фольклордың, туысқандықтың алғашқы қауымдық 

жүйесін зерттеуші.  Ол тек қүрылымдық антропологияның 

негізін қалаушы ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік ант- 

ропологияНың да негізін салушы, ол мэдениеттегі адам са- 

насының онтологиясына — мөдениеттің факгілерінің интел- 

лекгуалдық аспекгісіне бағытталған болатын. Жазба мэдени 

дәстүрі жоқтарға тэн,  оның ойлауды зерттеуі ерекше орын 

алады. Осы мэселеге оньщ келесі еңбекгері арналған:  “Миф- 

тердің  қүрылымы”,  “Алгашқы  қауымдық  сана”,  “Қазіргі 

тотемизм”,  “Мифологикгер” және т.б. Леви-Стросстың шы- 

ғармашылыгында мифология мен фольклорды зерттеу ма- 

ңызды орңн алады, қүрылымдық антропологияның маңыз- 

ды бөлімі ретінде оны мифтің қүрылымдық типологиясы- 

ның атасы деп атайды. Оның еңбектерінің маңызды қоры- 

тындысы мифологиялық ойлау аналитикалық ақылға қайшы 

келмейді,  бірақ адам тарихының ерте кездерінде қалыптас- 

қан жэне жазба мэдени дәстүрі жок менталитетіне бара-бар 

келетін рационалдылықтың сақтаушысы ретінде көрінеді. 

Мифологиялық ойлау (кисын) бинарлық оппозицияға сүйе- 

неді,  ал бүл оның метафоралығын көрсетеді.  Ғалым қазіргі 

қоғамды сынады жэне адамдардьщ соғыссыз, канаусыз, та- 

биғатпен  жэне  адамдар  бір-бірімен  үндестікте  емір  сүру 

үмітін жүзеге асыруға болады деп үміттенді. Осылай ол өзінің 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: