Сборник содержит материалы избранных докладов участников международной

мен ділін, салт-дәстүрі мен дінін құрметтеуде жастардың ұлттық интеллектуалдық мінез -

құлқын қалыптастыру,  бүгінгі қазақ елінің индустриалық -инновациялық жүйесінің

дамуын қамтамасыз  ететін  парасатты, ұлттық сипаттағы  белсенді  іс -әрекетке  тәрбиелеу,

білім және  мәдени -рухани  тұрғыда  басқа өркениеттермен  бәсекеге қабілетті  болуын

қамтамасыз  ету, қоғам  мен  адам,  адам  мен  табиғат қарым -қатынасының  өркениеттілік

сана-сезімін ұлттық рухта қалыптастыру.  Тәрбиенің басты  нысаны  елдік  сананы

қалыптастырып, ұлттық рух пен ұлттық патриотизмді  негіздеу, ұлтсыздықпен  күресу

болса керек.

Халқымыздың сан ғасырлар  бойы ұстанған ұлттық салт -дәстүрлер  мен  рухани

құндылықтарын әлем  елдерінің озық дәстүрлері  мен  озық тәрбие үлгілерімен  байытып,

жаңа тәрбие тұжырымдамаларын жас ауда. Осы арқылы білім беру ісі мен ұлттық тәрбие

бірлігіне қол  жеткізіп,  жаңа ғасырдың жаңа  сипаттағы  интеллектуалды ұрпағын

қалыптастыру ісі басты нысанаға алынып отыр.

Ұлттық тәрбиенің мақсаты ұлттық сана -сезімді қалыптастыру.  Халықты ұлт

ретінде сақтайтын  жалғыз  жол  бар.  Бұл  жол – жас ұрпақты ұлттық сана -сезім  негізінде

тәрбиелеу.

Ұлттық тәрбие  рухани құндылықтармен  тығыз  байланысты.  Рухани құндылықтың

астарында  кең  ұғым  жатыр.  Оның тәрбиелік мәні  де  терең. Патриоттық сезімнің нысаны

мен қайнар  кө зіне  Отан,  туған  жер,  табиғат,  оның байлықтары,  тіл,  дәстүр,  тарихи

ескерткіштер, туған өлкедегі ұлттық құндылықтар жатады.

Патриоттық сана-сезімді қалптастыратын факторлар – ұлттық сана, ұлттық парыз,

біртектілік  пен  бірлік. Қазақстанның  әрбір  азаматы  ел ін  сүйіп,  біртектілік  пен  бірлікті

сақтап, ұлттар  арасындағы  достықты  нығайтып,  ынтымақтастықты  сақтап, өзінің отан

алдындағы парызын орындап өмір сүруі қажет.

Қандай да ел, азаматтың өз тарихын білуі – ұлттық сана -сезімнің ажырамас бөлігі,

ол  этникалық т ұтастықтың сақталуы  мен  оның келесі  буындарда  жалғасын  табуда

маңызды. Қазіргі ұрпақтың өз халқымен бірлігін сезінушілігі және өзін оның күллі тарихи

жетістіктерінің тікелей  мирасқоры  мен  нақты  сақтаушысы әрі  жалғастырушысы  ретінде

сезінуінің мәні өте зор. Осы тұрғыдан келегнде, кеудесі алтын сандық, яғни, рухани жан -

дүниесі бай жастардың өмірге, дүниеге көзқарасы да кең, қарақты келеді.

Қорытынды сөз ретінде айтатын болсақ, өз Отанын, елін, мемлекетін, халқын және

Елбасын жан-тәнімен сүйетін адам ғана, шын айы патриот бола алады.

Әдебиеттер:

1.Н.Ә.Назарбаев  БЕС  ИНСТИТУЦИОНАЛДЫҚ

РЕФОРМАЛАРЫ  ЖҮЗЕГЕ

АСЫРУДА «100 нақты қадам» Жолдауы.

2. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы.

PISA, TIMSS ЗЕРТТЕУЛЕРІНІҢ ТАЛАПТАРЫ,ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ НЕГІЗІНДЕ

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ -ҒЫЛЫМИ САУАТТЫЛЫҚТАРЫН

ДАМЫТУДА МҰҒАЛІМДЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІЗДЕНІСІ

Султангалиева Гаухар Темірхановна, Кеулова Айгерим Максотовна

№ 55 жалпы орта білім беретін мектебі, Ақтөбе қал асы, Қазақтан

akgul.panabaeva@mail.ru

Мектептегі білімнің  қазіргі кездегі моделінде сауаттылықтың екі нысаны бар екенін атап

өтуге  болады,  олар – жалпы  және  функционалдық. Жалпы  сауаттылық жүйеленген  білімнің

негізінде қалыптасады  және  адамның  қоршаған  ортаны  дұрыс  түсінуіне  негізделеді.  Ал

функционалдық сауаттылық дегеніміз – адамның сыртқы  ортамен  (қазіргі өмірмен) қарым -

қатынасқа түсу қабілеттілігі және онда қызмет етуге тез арада бейімделуі және құзыретті,

әрі

тиімді  іс-әрекетті  айтады.  Сондықтанда қазіргі  кезде    білім  берудің мазмұнын  жаңартудың

негізі – функционалдық сауаттылықты  дамыта  отырып,  білім  сапасын  арттыру  болып

табылады. Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру бұл шығармашыл,жауапкершілігі

мол,  бәсекеге

қабілетті  тұлға қалыптасуына  жағдай  туғызу.

Ол үшін  адамның

қызығушылығын жүзеге асыру және адамның  қоғаммен және қоршаған ортамен өзара қарым

-

қатынасын  байланыстыру   керек. Сонымен бірге, әлем тез өзгеріп жатқанда функционалдық

сауаттылық ад амдардың әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық іс -әрекеттерге белсенді

араласуын анықтайтын, «өмір бойы оқу» парадигмасын іске асыру жолындағы негізгі базалық

факторларына  айналды.  «Функционалдық сауаттылық» деген түсінік 20 -шы ғасырдың 60-шы

жылдарында  ЮНЕСКО құжаттарында  пайда  болды,  одан  кейін  осы  түсінік ғалымдар  мен

педагогтардың еңбектерінде  көптеп қолданыла  бастады. Дүниежүзілік  білім  кеңістігіне

ойдағыдай  ену  көрсеткіштерінің біріне  халықаралық білім  стандарттарын  орындау

жатады, өйткені  онда функционалдық сауаттылықты қалыптастыру  басым  міндеттердің

бірі  ретінде  көрсетілгенДүниежүзілік  білім  кеңістігіне  ойдағыдай  ену  көрсеткіштерінің

біріне  халықаралық білім  стандарттарын  орындау  жатады, өйткені  онда  функционалдық

сауаттылықты қалыптастыру  бас ым  міндеттердің бірі  ретінде  көрсетілген Халықаралық

зерттеулердің нәтижелері оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға бағытталған

Қазақстан  Республикасындағы  білімнің даму  стратегиясын  анықтауға  жәрдемін  тигізді.

Солардың бірі  ретінде  жаңа қабылда нған  11  жылдық білім  берудің, сонымен қатар

қабылданатын  12  жылдықтың мемлекеттік  стандарттарында  оқушылардың функционалдық

сауаттылығын дамыту білім беру саласының басым бағыттарының бірі ретінде қарастырылып

отыр.  Функционалдық сауаттылықтан  күтілетін  нә тиже  білім  алушылардың түйінді  және

пәндік құзыреттерді (практикалық жағдайларда және әлеуметтік бейімделу процесінде оларды

тиімді қолдана  білу)  меңгеруі  болып  табылады.    Сондықтанда қазіргі  кезде Қазақстан

Республикасының орта  білім  жүйесіндегі  орта  мект еп  бітірушілерін  даярлауды  халықаралық

стандарттарға, Қазақстанның  әлемдік  білім  беру  кеңістігіне  кіру  талаптарына  сәйкестендіру

көзделіп отыр. Осындай зерттеулердің бірі -PISA, TIMSSзерттеулері.

PISA  зерттеуінің мақсаты

– мектептің білім  беру  тиімділігін  15  жастағы

оқушылардың математикалық сауаттылығы,    оқу  сауаттылығы  және    жаратылыстану -

ғылыми  сауаттылығы    бойынша  оқу  жетістіктерін  бағалау    арқылы  анықтау,  яғни  бұл

бағдарлама  оқушылардың оқу  барысында  алған    білімдері  мен  дағдыларын өмірлік

жағдайларда қолдана  білу  машықтарын,    нақты  бір  оқу  пәндерімен  тікелей  байланысты

емес мәселелерді шеше білу құзіреттіліктерін бағалауға бағытталған. Бұл әрбір қатысушы

елге  білім  беру  жүйесінің стратегиялық мақсатын  анықтауға  мүмкіндік  береді.  PISA

зерттеуі  2000  жылы  басталып, үш  жылдық кезеңмен  (2000,  2003,  2006,  2009,  2012,  2015)

өткізіледі.  Халықаралық  PISA зерттеуі  15  жастағы  оқушылардың

математикалық

сауаттылығы,  оқу сауаттылығы және  жаратылыстану -ғылыми сауаттылығы бойынша оқу

жетістіктерін бағалайды.

Оқу  сауаттылығы

– жазба  мәтіндерді  түсіну, өз  мақсатына  жету үшін    оның

мазмұнын қолдану, қоғам өміріне  белсенді қатысу үшін  білімі  мен    мүмкінші ліктерін

дамыту қабілеті  (оқу сауаттылығы  2000, 2009 жылдары  жүргізілді).

Математикалық сауаттылығы - өзі тұрып жатқан әлемде математика  рөлін анықтау

және  түсіну,  жасампаз,  мүдделі және  ойшыл  азаматқа  тән      дәйектелген  математикалық

пікір айту және математиканы қазіргі таңда және  болашақта қажеттілікті қанағаттандыру

үшін қолдана алу қабілеті  (математикалық сауаттылығы 2003, 2012 жылдары жүргізілді).

Жаратылыстану-ғылыми  сауаттылығы

– нақты  жағдайларда ғылыми

әдіс

көмегімен  шешілетін  және  зерттелінетін  проблемаларды  анықтау үшін,    тәжірибе  мен

бақылау  негізінде қорытындыға қол  жеткізу үшін  жаратылыстану    білімін қолдану

қабілеті.  Бұл қорытындылар

қоршаға н    ортаны    және    оған    адам    ісімен  енгізілетін

өзгерістерді  түсіну үшін,  сонымен

қоса    тиісті    шешімдерді қабылдау үшін

қажет

(жаратылыстану-ғылыми сауаттылығы  2006, 2015  жылдары жүргізіледі).

PISA зерттеулерінің талаптары  мен  ерекшеліктері:

PISA зерттеуі 15-жастағы оқушылардың жаратылыстану бағытындағы  пәндерден  білім

жетістіктерін  мынадай мазмұн   бойынша  тексереді:

Жаратылыстану пәні бойынша:

- заттың құрылысы және құрам ы;

- атмосфералық өзгерістер;

- физикалық және химиялық өзгерістер;

- қуат өткізу;

- күш және қозғалыс;

- физиологиялық өзгерістер;

- генетикалық бақылау;

- экожүйе;

- әлемдегі жер;

- географиялық өзгерістер.

Оқушылардың білім  жетістіктері  мынадай құзыреттіліктер  бойын ша   тексеріледі:

Жаратылыстану пәні бойынша:

– жаратылыстану құбылыстарын сипаттай алуы, түсіндіре білуі және  болжай алуы;

– құбылыстарға ғылыми түсінік бере білуі;

– ғылыми дәлелдерді пайдалануы және тұжырымдауы.

Зерттеу тапсырмалары мынадай жағдаяттарға сәйкес болады:

Жаратылыстану пәні бойынша:

– өмірдегі жаратылыстану;

– денсаулық;

– жер және қоршаған орта;

– жаратылыстану және техника .

Әрбір тапсырма  бір  мәселені  суреттеген  мәтінді қамтиды  және  мәтінмен

қатар  төрт

немесе бес нұсқада жауабы бар сұрақтар, немесе таңдау бойынша қатар екi жауабы болуы

мүмкін жорамалдар мен нақты бекiтулер қалыптарында   көрсетiлген қиындық дәрежесі

әртүрлі  бірден  алтыға  дейін    сұрақтарды қамтиды.    Сұрақтардың    қалған    бөлімдеріне

оқушылар өз    жауаптарын құрастырулары    ке рек,    олардың кейбiрi қысқа      жауапты,

қалғаны  толық жауаптарды  талап  етедi. Соңғысы  тест  тапсырушылардан жеке өзіндік

пiкiрді  талап  етедi  және өз  көзқарасын  айқындауға    мүмкiндiк    бередi.

Өзге    кейбір

сұрақтар    оқушылардан    шеңберде    шектелген

жауаптар    нұсқаларын      таңдауын    талап

етеді,  дұрыс  немесе    бұрыс болып  бағаланады (жабық  құрастырылған  жауаптар). Тест

жұмыстары    аяқталғаннан    соң,    әрбір    оқушы    жарты    сағаттың ішінде    білім    алатын

мекемесi,  отбасы,    араласатын    ортасы, өз мүдделері  туралы    сұрақтарға  жауап  беріп,

сауалнама        толтырады. Қосымша    бiлiм ұйымдары әкiмшiлiгiнен    де  сауалнамалар

жүргiзiледi. Жауаптардың бағалануы халықаралық жауаптарды кодтау нұсқауының қатал

орындалуы  бойынша    жүргiзiледi, әрбiр  жауап өз  коды на  сәйкестелініп,  бiлiктi

мамандармен iске  асырылады.. Зерттеу  нәтижелерін  статистикалық  өңдеу  барысында

әрбiр  оқушыға әрбір    топтағы    тапсырманы    орындауына қарай  (оқу,  математика  және

жаратылыстану    бойынша)  халықаралық  1000 -балдық шкала  бойынша  ба лл қосылады.

Сонымен қатар,  тапсырма    барлық тестіленушілермен қаншалықты    орындалғанына

байланысты

әрбiр  тапсырмаға  аталған  шкалаға  сәйкес  нақты  балл

қосылады

(тапсырманың  қиындығы үшін). Әрбір  елдің нәтижелерін  талдауда  және  халықаралық

шкаланы

құр астыруда  жеке  елдердің тапсырмаларды  орындау  ерекшелiктерi  есепке

алынады.  Ал қатесі  бар  тапсырмалар,  мысалы,  полиграфиялық немесе    аудармасында

қателескен  тапсырмалар талдаудан шығарылып тасталады.

Халықаралық  TIMSS    (Trends  in  Mathematics  and  Science

Study)    зерттеуі

оқушылардың

математика    және    жаратылыстану    бағытындағы  пәндерден    білім

жетістіктерін  анықтауды  мақсат  етеді.  Зерттеу оқушылардың қабілеттерін  емес, ол оқу

барысында  меңгерген  білімдері  мен  дағдыларын өмірлік    жағдайларда

қолдана

білу

қабілеттерін  бағалауға  бағытталған.  Яғни  бұл  зерттеудің

мақсаты

– математика  мен

жаратылыстануды    оқыту

үрдістерін  дамыту

үшін    зерттеуге

қатысушы    елдерді

оқушылардың білім  жетістіктері  туралы    салыстырмалы    ақпаратпен

қамтамасыз

ету.Халықарал ық  TIMSS зерттеуі  1995  жылы  басталып,  төрт  жылдық кезеңмен  (1995,

1999,  2003,  2007,  2011,  2015) өткізіледі. Қазақстанда    бұл    зерттеуді    алғаш    рет    2007

жылы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым  министрлігіне қарасты «Ұлттық білім

беру  сапасын    бағалау  орталығы» өткізеді.Зерттеудің негізгі әдіс -тәсілі – сауалнамалар

жүргізу  және  тестілер  алу.  Оған  бастауыш  мектепті,  яғни  4 -сыныпты  және  8 -сыныпты

бітірген  оқушылар қатысады. Бұл зерттеу  Білім жетістіктерін бағалаудың Халықаралық

Ассоциациясымен    (IEA)    жүзеге  асырылады.  Халықаралық  TIMSS

зерттеуінде

үш

математикалық  құзыреттiлiктiң деңгейлерi қарастырылады:      білім  деңгейi,

қолдану

деңгейі,  тұжырымдау деңгейi.

Білім деңгейі бойынша:– оқушылардың терминдерді,  сандардың  қасиеттерін  еске

түсіру  арқылы суреттеу; есептеу; – график пен кестеден мәліметті алу; – құралдарды

қолдану; – классификациялау, математикалық объектілерді тану қабілеттері бағаланады.

Қолдану деңгейі бойынша:

– нәтижелі шешу тәсілін таңдау; – математикалық ақпаратты көрсету; – модельдеу; –

тізбек тапсырмаларды орындау; – стандартты есептерді шешу қабілеттері

бағаланады.Ойлау деңгейі бойынша :– объектілердің арасындағы тәуелділікке анализ

жасау; – қорытындылау, әр түрлі шешу жолдарын синтездеу; – дұрыс/бұрыс

айтылғандарды дәлелдеу; – стандартты емес есептерді шешу қабілеттері бағаланады.

Бұл зерттеулердің ерекшеліктері:

 қатысушы-елдерге  оқушылардың білім  жетістіктерінің

нәтижелеріндегі

қозғалысты ,

білім  беру  жүйесіндегі  болып  жатқан өзгерістерді    бақылауға,  жүргізілген

реформалардың

салдарын анықтауға мүмкіндік береді.

 «Оқушылар  нені  меңгерген  немесе  не  іс тей  алады?»,- деген  сұрақтарға  жауап

алынады;

 Сапалы  білімнің  қолжетімділігі қамтамасыз  етіледі.    білімді  игеру  және

мектептердің оқыту  нәтижесіне әлеуметтік -экономикалық жағдайдың ықпалы

айқындалады;

Стандарттардың нақтылығы  анықталады.  Мемлекеттің    әр  аймағында  орналасқан

мектептердің оқыту нәтижесі сол облыстарға тән кемшіліктер мен жетістіктерді анықтауға

мүмкіндтуғызады;

Мәтін. Тұқым

Бір  күні  бидай  тұқымдары  жоғалып  кетеді  де,  оларға  іздеу  салынады.Оларды

іздеушілер Шерлок  Холмс пен доктор Ватсен.Олар ұзақ іздеуден кейін шарш ап, бір жерге

тоқтайды  .  Кенет    Шерлок  Холмс    жерде  шашылып  жатқан    бидай  дәнін    және  ағашқа

жабысып қалған қамырды көреді де,айқай салады. –Ватсен,мына  жерден 5-6 бидай дәнін

және қамыр  тауып  алдым  .Егер  олардың  құрамында ұқсастық болса,  онда    бидай

бір

бәлеге ұшыраған және  ол осы жақын маңда, тез табамыз,  жүр кеттік деп тұра жөнеледі.

Холмс қамырды  дәкеге  орап,стакандағы  суға    жуады,  сонда    су  лайланады.Дәл

солай,бидайды  да  салып,  екеуінің  үстіне  йод  ерітіндісін    тамызады,  сонда  су

көгереді.Екеуі

бұлардың  құрамының бір  екеніне    көз  жеткізеді  де, әрі қарай  іздеуге

кетеді.  Көп ұзамай    бидайды  тауып  алады  да,  жаза  ретінде    сынауыққа  салып

қыздырады.Сонда                  сынауықтың  қабырғаларында    су  тамшылары  пайда  болады  .

Сынауықты  одан әрі қыздыра  береді .Тұқым  көмірленеді,  сынауықта    түтін  пайда

боладыда, жанып болғаннан кейін күл қалады.

Сұрақ №1. Стакандағы суға  йод  ерітіндісін  тамызғанда неліктен көгереді? -------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------------------Сұрақ

№2.Егер  олардың  құрамында ұқсастық болса,  онда  бидай  бір  пәлеге ұшыраған  дегенді

қалай  түсінесіңдер? ------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------------- Сұрақ №3.

Тұқымды қыздырғандағы        сынауықтың  қабырғаларында    су

тамшылары қайдан  пайда

болды?-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------Сұрақ

№4. 

Күл

қайдан түзілд і және күлдің қандай  пайдасы бар? ------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------

Сұрақ №5. «Иә/ Жоқ» жауаптарын таңдаңыздар :

Қосжарнақтыларда екі тұқым жарнағы болады

иә

жоқ

Бидай дәнегінің едәуір бөлігін эндосперм  алып жатыр

иә

жоқ

Қыздырғанда тұқымның  құрамындағы  бейорганикалық заттар

жанады

иә

жоқ

Бидайдың құрамында крахмалға қарағанда нәруыз көп

иә

жоқ

Даражарнақтыларда бір тұқымжарнағы болады

иә

жоқ

Мәтін. Атмосфера

Атмосфера - жердің ауа қабығы.  Атмосфера  ауа  химиялық  қоспалар  мен  су  буынан

тұратын  күрделі  жүйе.  Ол  биосферадағы  физико

- химиялық және  биологиялық

процестердің жүруініің шарты  және  метеорологиялық режимнің маңызды  факторы.

Атмосферадағы  жекелеген құрамдастардың қатынасы  оның радиатцияға,  жылу  және  су

режиміне, өздігінен  тазартуға қабілеттігін  анықтайды.  Атмосфераның газдық  құрамы,  су

буы және әр түрлі қоспалар жер бетіне күн радиациясының өту деңгейін және жер маңы

кеңістігіндегі жылуды ұстап тұруд ы анықтайды.

№ 1 сұрақ. Атмосфера қандай қабаттардан тұрады? ----------------------------------------------

№ 2 сұрақ. Тұман пайда болатын орындар? ---------------------------------------------------------

№ 3 сұрақ. Ауа массаларын ата? -----------------------------------------------------------------------

№ 4 сұрақ. Желді зерттеудің маңызы? ----------------------------------------------------------------

№ 5 сұрақ. Бұлттың түрлерін ата? ---------------------------------------------------------------------

№ 6 сұрақ. Ауа райы элементтерін ата? --------------------------------------------------------------

№ 7 сұрақ. Ауа райы құбылыстарын ата? ------------------------------------------------------------

№ 8 сұрақ. Ауаның құрамы қандай? ------------------------------------------------------------------

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 - 2016 жылдарға

арналған ұлттық іс -қимыл  жоспары  /Қазақстан  Республикасы Үкіметінің  2012 жылғы  25

маусымдағы № 832 Қаулысы. – Астана, 2012/.

2. PISA Халықаралық зерттеу: /Әдістемелік құрал. – Астана: ҰББСБО, 2012. – 123 б.

3. Халықаралық зерттеулер тапсырмаларын шығару бойынша әдістемелік ұсыныстар және

нұсқаулар.  Халықаралық зерттеулер  тапсырмаларын  шығ ару  бойынша  практикум. –

Астана: Ы .Алтынсарин атындағы ҰБА, 2014. – 54 б/.

4. А.А.Жайтапова,  Г.А.Рудик.  /ПЕДАГОГИКА  21-го  ВЕКА  СТУЧИТСЯ  В  ШКОЛУ.

Информационно-методический дайджест, Алмата,2009/

5..Жайтапова  А.А,Рудик  Г.А.,  Проскурин  В.П.  /Компетентностная  педагогика

–

педагогика ХХ1 века»  Электронное пособие. – Алматы, 2009/.

6.Национальный отчет по итогам международного исследования PISA-2009 в Казахстане

/Т.М.  Амреева,  У.М.  Абдигапбарова,  Ж.Р.  Азмаганбетова,  Ж.Н.  Базарбекова,  Н.Т.

Байгелова. – Астана: НЦОКО, 2010. – 155 с/.

7.Основные  результаты  международного  исследования  образовательных  достижений  15-

летних обучающихся PISA-2012 /А.Култуманова и др. – Астана: НЦОСО, 2013. – 283 с/.

8.Международная  программа  PISA. /Примеры  заданий  по  чтению,  математике  и

естествознанию. – М.: Центр оценки качества образования ИСО РАО, 2003. – 99 с/.

DAKTIL.KZ БАҒДАРЛАМАСЫ АРҚЫЛЫ САҢЫРАУЛАР ТІЛІН ҮЙРЕНУ

Абикеева Т.К.

А.Байтұрсынов атындағы мемлекеттік университеті, Қостанай қ., Қазақстан

19_tan4ik_93@mail.ru

Мен  алғаш  есту қабілетінде  кемістігі  бар  балаларды  көргенде  «саңырау  адамдар

өзара қалай қарым -қатынас  жасайды?», - деп өз-өзіме  сұрақ  қойдым.  Саңыраулар өзара

әдетте  ишаралар  тілінде  (ИТ),  калькалық ишара  тілінде  (КИТ) қарым -қатынас  жасайды.

Жиі  түрде – ИТ  және  КИТ  араластырады.  Яғни  ИТ  пен  КИТ өзара қиысады.  Кейбір

жерлерде  ИТ  көбірек,  кейбір  жерлерде – КИТ.  Яғни  саңырау  адам,  мысалы,  ойының бір

бөлігін  (бірнеше  сөзді)  КИТ  арқылы  түсіндіреді.  Кейін қалған  бөлігін  ИТ -де  түсіндіреді.

Барлығы  оның талғамына ,  сөйлеп  тұрған  адамына,  аталған  уақыттағы  ИТ  пен  КИТ

басымдылығына байланысты. Кейбір кездері КИТ-де сөйлеу жақсырақ, немесе керісінше

ИТ пайдаланған оңайырақ.

КИТ  сөздік  сөйлеу  болғандықтан,  оны  сөздік  тілді  меңгерген  саңыраулар  (кем

дегенде  сауатты  жазатындар)  жиірек қолданады  немесе өздеріне ұқсас  саңырауларға

қатысты қолданады  (яғни  сөздік  сөйлеуді  меңгергендер).  Егер  саңырау  адам  сөздік  тілді

меңгермесе,  онда  онымен  ИТ -де  көбірек  сөйлеседі.  Балалардың ауызша  сөйлеу қабілеті

әлсіз дамыған[1].

Есту  арқы лы қабылдауды  дамыту  бойынша  жұмыс  жасау  оқу -тәрбие үдерісі

барысында  жүзеге  асырылады  (арнайы  сабақтарда,  жалпы  білім  беру  сабақтарында),

сондай-ақ сабақтан  тыс  және  мектептен  тыс  уақытта,  соның ішінде  оқушының

отбасысында  болу  кезінде  де  жүргізіледі.  Оқы ту  барысында  сөйлеу  материалының есту

арқылы қабылдауы  бойынша  арнайы  күнделікті  жаттығулар  міндетті  болып  табылады.

Оны  педагогтар  жоспарлайды  және  дамыту  бойынша  арнайы  сабақтарда ғана  емес,

сонымен қатар  жалпы  білім  беру  сабақтарында,  тәрбиеші  сабақтары нда,  саяхаттар  мен

ата-аналармен  сабақтарда  жүргізіледі.  Мектептегі  демалыс  кезінде  және  сондай -ақ бүкіл

оқу  жылы  бойы  бала үйіне  келген  кезде  ата -аналар  мұғалімдердің келісілген  жоспарына

сәйкес  сөйлемді  есту қабілеті  арқылы қабылдауды  дамыту  бойынша  саба қтар жүргізеді.

Мұғалімдер  ата-аналармен  кеңес  жүргіщеді,  оларды  жұмыс әдістемесімен  таныстырады.

Сөйлеуді  есту қабілеті  арқылы қабылдауды дамыту бойынша жұмыспен бүкіл оқушылар

қамтылады,  олар  жеке  ерекшеліктер,  зияткерлік,  мектепте  оқу  жылы, үлгерім,

дыбысталуына  тәуелсіз  оқытылады.  Дыбысты қабылдауды  дамыту  бойынша  сабақтарға

оқу  жоспарымен  берілетін  уақыт  бүкіл  сынып  оқушылары  арасында  тең бөлінеді.  Есту

қабілетінің зақымдалу деңгейі мен сипатына байланысты әдістемелік тәсілдер өзгертіледі,

дыбысты қабылдауды  дамыту  бойынша  жұмыстар өзгертіледі.  Дыбысты қабылдау

қабілетін дамыту бойынша жұмысты бүкіл мұғалімдер мен тәрбиешілер оқу тоқсаны мен

әрбір  сабаққа  жоспарлайды.  Дыбысты қабылдауды  дамыту  бойынша  арнайы  сабақтарды

жүргізуші  дефектолог  мұғалімдер  жұ мыстарын  бір  аптаға  жоспарлайды.  Дыбыстық

қабылдауды  дамыту  бойынша  арнайы  жұмыс  дыбыстық  қабылдауды  дамыту  және

дыбыстауды қалыптастыру  бойынша  жеке  сабақтарда  (даярлық сыныптары

– 5

сыныптар), дыбыстық қабылдауды дамыту бойынша топтық сабақтарда (2 -ші бөлімнің 6-

11  сыныптары  және  1-ші  бөлімнің  6 -10  сыныптары),  дыбыстық кабинеттегі  фронталды

сабақтарда  (2-ші  бөлімнің даярлық сыныптары – 5  сыныптар  және  1 -ші  бөлімнің  1 -4

сыныптары)[2].

Жеке  сабақтарды  директордың оқу  ісі  жөніндегі  орынбасары құратын  мектеп

кестесінің торына  енгізіледі.  Олар  сабақтармен қатар  және  олар  аяқталғаннан  кейін  де

жүргізіледі.

Сабақ

кестесі  дыбыстық  қабылдау

қабілетін  дамыту  және  дыбысталуды

қалыптастыру бойынша  барлық жеке  және  фронталды  сабақтар үй  тапсырмасын

даярлағанға  дейін  а яқталатындай  етіп құрастырылады.  Жеке  сабақты өткізіп  жатқан

мұғалім  оқушыларды  дыбыстық кабинеттердегі  фронталды  сабақтарынан, әуен -ырғақ

сабақтарынан алып кете алады. Оқушылардың сабаққа келу кестесі икемді болуы тиіс: бір

оқушыны әр  түрлі  сабақтардан  ды бысталуды қалыптастыру  және  дыбыстық  қабылдау

қабілетін дамыту бойынша сабақтарға алған жөн.

Балаларды  сөйлеген  сөзді  дыбыс  тембрі,  сөйлеушінің дыбыстау  ерекшеліктеріне

тәуелсіз жақсы қабылдауға үйрету үшін есту қабілетін дамыту бойынша қос сабақтар (бір

уақытта  екі  оқушымен)  жүргізілуі  мүмкін.  Сонымен қатар әрбір  оқушы  екі  диктордың

сөйлеуін қабылдауға  жаттығады:  мұғалімін  және  жолдасын.  Дыбыстық жаттығуға

арналған  уақыт  екі  еселенеді.  Бұл  сабақтар  3 -ші  сыныптар  бастап  жүргізілуі  мүмкін,  ал

мүмкіндік болса – одан да ертерек.

6-8 сыныптарда дыбысталуды қабылдау қабілетін дамыту және дыбысталуды түзету

бойынша  арнайы  сабақтарда  сыныптағы  оқушылар  санына  тәуелсіз  бүкіл  сыныпқа

аптасына 6 сағ бөлінеді, Оның ішінде сөйлеуді қабылдауға арналған арнайы жаттығуға 3

сағ, ал дыбысталуды түзету бойынша арнайы сабақтарға – 3 сағ.

Қазақ

дактильді

әліпбиінде  (басқа  да  көптеген  дактильді

әліпбидегідей)

дактилемалар  дыбыстарды  белгілейді.  Сондықтан, әрине,  дактильді  сөйлеу  көмегімен

қарым-қатынас  жасай  отырып,  сөйлеушілер  с өйлемнің жазбаша  формасы  ережелеріне,

дәлірек  айтқанда,  орыс  тілінің орфографиясы  нормаларына  жүгінеді.  Дәл  сол  уақытта

дактильдеу міндетті түрде ауызша сөйлеумен бірге жүреді. Дактильденуші сөздер мен сөз

тіркестерінің дыбысталуы орфоэпиялық нормаларға сә йкес келуі тиіс.

Орыс тіліндегі орфографиялық және орфоэпиялық нормалардың ажырауы дактильді

сөйлеу қарым -қатынасын қиындатады.  Себебі,  мысал,  егер  «п -о-д-о-ш-ё-л»  сөзін

дактильдей  отырып,  сөйлеуші  бір  уақытта  [пъдашол]  деп  дыбыстайды.  Арнайы

жаттығулар пайда болатын қиындықтарды жеңуге мүмкіндік береді[3].

Дактильдік сөйлеу әдетте саңырау сөйлеушіге бағытталады, ол дактильдеуді көзбен

көріп, қабылдайды.  Оны  есепке  алу  керек.  Дактильдеуші қол  саңырау  адамға  оның

серіктесінің беті,  еріндері  жақсы  көрінетінде й  етіп  орналасуы  тиіс. Әдетте  білегі

сөйлеушінің иық деңгейінде орналасатын оң қолмен дактильдейді.

Дактильдеу кезінде қолдың қозғалмай тұруы керек немесе серіктес дактилемаларды

солдан  оңға қарай  «оқитындай»  етіп  сол  жаққа қарай  жылжуы  керек  пе  деген әр

түрлі

тұжырымдар бар.

Саңырау адамды сөйлемді қалай оңай қабылдай алады? Өкінішке орай, бұл сұраққа

тура  жауап  беретін ғылыми  мәліметтер әлі  де  жоқ. Алайда,  егер  сіз, құрметті  оқырман,

өзінің естімейтін  серіктесімен  сөйлесуді  дактильді  сөйлеуді  пайдаланаты н  саңырау

адамның қолының орналасуына мұқият назар аударсаң, онда олар әдетте білек бұлшық еті

қозғалыссыз қолымен  дактильдейтінін  көресің. Осылай  оларға  ыңғылырақ тәрізді.

Сондықтан дактильді сөйлеу көмегімен қарым -қатынас жасау әдетте қозғалыссыз қолмен

атқарылады.

Қолдың саусақтары, білектері әрқашан қозғалыста болады. Қимыл қалай жасалады?

Әрбір дактилеманы анық дактильдей отырып (ұқсас дактильді әріптерді қабылдау кезінде

араласып  кетпес үшін)  сөйлеуші  дәл  сол  уақытта  сөзді  тұтас  сөздік  бірлік  ретінде

дактильдейді,  ол  алдыңғы  дактильді әріптен  келесі  дактильді әріпке  бірқалыпты өтеді.

Дактильдеудің бірігуі  артық  қимылдардың алынып  тасталуымен қамтамасыз  етіледі.

Мысалы,  «корова»  сөзін  дактильдеу  керек  болсын.  «К» әріпін  дактильдеп,  сөйлеуші

саусақтарын босатпайды,  білекті  орнына қайтармайды,  «К»  дактильді әріпіне қатысатын

сұқ саусақты бас бармақпен біріктіріп, түзейді және дәл сол уақытта қалған үш саусақты

көтереді,  осылайшы  «О»  дактилемасын  орындайды.  Кейін,  «Р»-ді  дактильдеп,  сұқ

саусағын  көтереді,  о ртаншы  саусақты  бас  бармақпен  біріктіріп,  төмен  түсіреді  де,  бас

бармақпен  сұқ саусақты  біріктіреді,  ал  ортаншы  саусақты  көтереді  (екінші  «О»

дактилемасы үшін) және т.с.с.

Дактильді сөйлеуді саңырау адамдар тұлғааралық қарым -қатынаста қолданады, тіпті

еститіндер  де – саңыраулармен  байланыс үшін;  сирекгірек – еститіндермен  сөйлесуші

саңырау адамдар.

Саңырау  адамдардың бір -бірімен әңгімелесуі  кезінде  дактилологияны қаншалықты

жиі  пайдалануы әр  түрлі  себептерге  байланысты:  коммуникативтік  жағдайға,  жас

ерекшелігіне,  ишаралық және  сөздік  сөйлеудің даму  деңгейіне,  соның ішінде  дыбыстау

шеберлігі мен сөйлеуді қабылдау жағдайына да тәуелді.

Есту қабілетінде кемістігі бар балаларды оқыту және тәрбиелеудің заманауи отандық

жүйесінде  дактильді  сөйлеу  мектеп  жасына  дей інгі  кезеңнен  бастап  басталады,  және

ауызша  және  жазбаша  сөйлеумен – сурдопедагогикалық  үдерістің негізгі құралдарымен

қатар  жүреді.  Дактильді  сөйлеу  функциялары  туралы  айта  отырып,  бастауыш  сынып

балалары,  саңырау  оқушылар  дактильді  сөйлеуді  меңгере  отыры п,  бір-бірімен қарым -

қатынас  жасай  отырып,  оны  кеңінен қолданатындығын  атап өту қажет.  Дактильдеумен

бірге  ауызша  сөйлеуді  пайдалана  отырып,  балалар  сөздің дыбыстық -әріптік құрамын

жақсырақ жаттайды  және  сыныптастарының  өздерінің сөздерін  есту -көру  арқылы

қабылдауын жеңілдетеді. Құрдастары мен есітмейтін ересек адамдармен ерікті ресми емес

қарым-қатынас  кезінде  саңыраулар әдетте  ишаралық сөйлеуді  пайдаланады.  Алайда

ишаралық сөйлеуді  пайдалана  отырып,  олар өздерінің ишаралық тұжырымдарына

дактильдік сөздер мен сөз тіркестерін енгізеді, мысалы, жалаң сөздер, ғылыми терминдер

және  т.б.  Еститін  адамдары  (саңыраулардың ата -аналары  мен  туысқандары,  олардың

достары, ұстаздары мен аудармашылар) саңырау  адамдармен қарым -қатынаста дактильді

сөйлеуді біршама жиі қолда нады.

Шынымен  де,  саңырау  адамдар  дактильді  сөйлеуді  еститін  адамдармен әңгіме

кезінде неліктен қолданады? Шынымен, еститіндер – естиді, және саңырау адамдар әдетте

олармен  ауызша  сөйлеу  арқылы  байланысады.  Алайда  егер  серіктес  айтылған  сөзді

түсінбесе,  саңырау адам  айтылған  сөзді қайталап,  мұғалім  мен  ата -аналарымен

хабарламаны  түсіндіруге  тырыса  отырып,  жиі  түрде  ол  сөзді  дактильдейді.  Осылайша,

дактильді сөйлеу саңырау адамдардың коммуникативтік іскерлігіне, саңырау адамдар мен

еститіндердің қарым-қатынасына енеді.

Daktil.kz әлеуметтік  инновациялық компьютерлік  бағдарламасы  есту қабілеті

нашар  адамдар  мен    сөйлеу

қабілеті  кеміс  адамдарды  түсінуге  арналған

бағдарламаның бірі.  Дені  сау  адам  есту қабілеті  нашар  адамға  ақпаратты  түсіндіру

үшін  дактиль әліппесін  білу  тиіс ті.  Есту қабілетінде  кемістігі  бар  балаларды  оқыту

және оны тәрбиелеудің заманауи отандық жүйесінде дактильді сөйлеу мектеп жасына

дейінгі  кезеңнен  басталады.  Дактильді  сөйлеуді үйренген  адамның ойындағы  идеяны

түсіну үшін қарапайым адамға дактиль әліппесі н үйрену қажет. Қазақ әліппесіндегі 42

әріптің дактилемасы  орыс  дактилемасына ұқсас.қазақ дактилемасы Ә,  Ғ,  Қ,  Ң,  Ө,  Ұ,

Ү, Һ, І әріптерінің дактилемасымен ерекшеленеді. Бұл әріптер орыс әліппесіндегі А ,Г,

К, Н, О, У, Х әріптеріне ұқсас келеді.

Сурет 1 Daktil.kz бағдарламасы

Daktil.kz  бағдарламасындарламасының басты  беті.  Онда қазақ дактилі  туралы

мәлімет  пен қазақ  әріптерінің дактилемасы  бейнеленген  (сурет  1).  Басты  бетте

әліппеге өтетін батырма берілген. Сол батырманы бассақ біздің әліппеміз к өрінеді.

Әліппеде қол қимылының  өзгеру  аймағы  жәнеде әріптер  тізімі  көрсетілген.  Белгілі

бір әріпті  басқанда  сол әріпті қол  мен  білектің  қозғалуы  арқылы    дактилін  көрсетеді.

Көрсету  барысын  екі  түрге  бөлуге  болады.  Ақырындап  көрсету  жәнеде  тезірек  көрсет у.

Әріпті басқан уақытта сол әріптен басталатын заттың суреті көрінеді.

Әріпті сипаттау  аймағында әріптің жазылуы  жәнеде  кол қимылының сипаттамасы

көрсетіледі. Қолдың дұрыс көрсетілу дактилі өте маңызды.

Әріпті көрсету  белгілі  бір  уақыт  аралығында  жүзег е  асады.  Егер  жылдам  көрсету

батырмасын таңдасак  уақыт тезірек жүреді. Ал ақырындап көрсету батырмасын таңдасақ

уақыт ақырын жүреді.

Сөз  енгізу  аймағына  сөзді  теріп  енгіземіз.  Енгізгеннен  кейін  ENTER    батырмасын

басқанда енгізілген сөзді қол мен білектің қозғалуы арқылы әрбір әріпті бірінен кейін бірі

тіркеп қатарымен көрсетеді.

Сурет 2 Әріпті көрсету барысы

Daktil.kz бағдарламасы дактиль тілін үйренуге мүмкіндік беретін бағдарламаның

бірі. Қазақ тіліндегі 42 әріптің дактилемасын еститін адамдар б ілуге міндетті. Өмірде

саңырау  адаммен қарым қатынас үстінде еститін адам оны түсіне білуі тиіс. Саңырау

адамдар қоғамда артта қалмау керек.

Әдебиеттер:

1. Зайцева Г. Л. Дактилология. Жестовая речь: Учебное пособие для ВУЗов. — М.:

Просвещение, 1991.

2. Игнатенко А. А. Сборник упражнений и текстов по жестовой речи. — СПб.:

Загрей, 2000.

3. Гейльман И. Ф. Ручная азбука и речевые жесты глухонемых. — М.: КОИЗ, 1957.

жүктеу/скачать 8,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: