Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

84 

 

Əдебиеттер: 

1. Назарбаев Н. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б. 

2. Қорғанұлы А. Үндістан қазақтары //Түркістан – 2012 ж. 15 қараша.  

3. Мендикулова Г.М. Казахская диаспора: история и современность. – Алматы: Всемирная Ассоциация казахов, 2006. – 

343 с. 

4. Алтай Х. Алтайдан ауған ел. – Астана: Астана полиграфия, 2011. – 278 б. 

5. Қара Ə. Алғысқа бөленген Андан Мендерес //Түркістан – 2012. – 1 қараша.  

6. Қара Ə. Түркияда бір жұр

т бар //Түркістан – 2011. – 1 қыркүйек  

7. Хұсайынұлы М.Т. Түркиядағы қазақтар //Дүниежүзі қазақтар қауымдастығы 15 жыл. – Алматы, 2007. – 300 б.  

8. Рахатұлы А. «Алтайдан Анадолыға дейін» // Қазақ елі. –1996. –№42. 18-қазан, – 2-бет. 

9. Yбəйдаұлы Е.У. «Түркияға қазақтар қайдан келген?» //Заман-Қазақстан. - 1993. - № 8. (32) – 23 сəуір, - 1 б. 

10. Жеменей И. Иран қазақтары (тыныс тіршілігі, салт-дəстүрі). – Алматы, 2007. – 149 б.  

11. Сванберг И. Казахская диаспора: проблемы этнического выживания. – Алматы: Атамұра, 1997. - 224 б. 

12. Бектемісов Қ. Түркия қазақтары //Қазақ. 19 қараша, 2010 №47 – 5б. 

13. Тасболатова К. «Түркия қазақтары: қазақтығын сақтап қала ма?» //Түркістан. – 2007. – №21. – 24 мамыр, – 6б.  

14. Қара Ə. Түркияда 20 мыңнан астам қазақ тұрады // Айқын. - 2008 3 шілде.  

15.  Ұлттың  ұлы  жиыны.  Деректер  жинағы // құраст.  Ботагөз  Уатқан. – Алматы:  Дүниежүзі  қазақтарының 

қауымдастығы. «Атажұрт» баспа орталығы, 2012. – 408 бет. 

16. Каспионет сайты http://caspionet.kz 

 

Информаторлар: 

І.  Мансұр  Тəйжі.  Жасы 68 -де,  руы  Найман.  Мəмбет.  Қаракерей.  Түркия  мемлекеті,  Стамбул  қаласы,  Гүнешлі 

ауданы, Қазақкентінде тұрады. 

ІІ. Мухаммедияр Қаратамыр, жасы – 60, руы Қаратамыр, Алматы облысы Қаскелен қ. 

ІІІ.  Омар  Жігіт.  Жасы 77-де,  руы  Керей,  Қарақас.  Түркия  мемлекеті,  Стамбул  қаласы,  Гүнешлі  ауданы, 

Қазақкентінде тұрады. 

ІV. Əбілқадыр Қари. Руы Əлім. Шөмекей. Ираннан келген. Алматы облысы, Қаскелең қаласында тұрады. 

V. Жұмабек Сойырхан Руы Əлім. Шөмекей. Алматы облысы, Қаскелең қаласында тұрады. 

 

 

Х.Х. Табылдиев 

Х.Досмұхамедов ат. Атырау мемлекеттік университетінің профессоры, т.ғ.д.;  

Н. Қайрғалиева 

Х.Досмұхамедов ат. Атырау мемлекеттік университетінің магистранты (Атырау қ.) 

 

АКАДЕМИК САЛЫҚ ЗИМАНОВТЫҢ ҚАЗАҚТЫҢ ДƏСТҮРЛІ ҚОҒАМЫН 

ЗЕРТТЕУДЕГІ РӨЛІ 

 

Академик  Салық  Зиманов  қазақ  тарихына  қатысты  көптеген  еңбектердің  авторы  ретінде  қазақ 

мемлекеттілігі  мəселесінің  зерттелуіне  зор  үлес  қосты.  Салық  Зиманұлы  еліміздегі  жоғарғы  заң 

білімінің  жəне  құқықтық  ғылымының  патриархы  аталған  заманының  айрықша  тұлғаларының  бірі 

болды.  

Өнегелі  бар  ғұмырын  Қазақстанның  саяси  жəне  құқықтық  тарихын  зерттеуге  арнаған  ғалым 

Бүкілодақтық заң институтын 1948 жылы сырттай бітіргеннен кейін өзінің қызметін Ұлттық Ғылым 

академиясымен байланыстырды. 1950 жылы «Бөкей хандығы жəне оның саяси-құқықтық құрылысы» 

тақырыбындағы  кандидаттық  зерттеу  жұмысын  қорғап,  ғылым  кандидаты  атанды.  Ал 1961 жылы 

«ХVІІІ  ғасырдың  аяғы  мен  ХІХ  ғасырдың  бірінші  жартысындағы  Қазақстанның  қоғамдық-саяси 

құрылысы» тақырыбында докторлық диссертациясын қорғайды.  

1948-1952 жылдары Қазақстан Ғылым академиясының Философия жəне құқық институтында аға 

ғылыми қызметкер, сектор меңгерушісі, 1952-1954 жылдары Алматы мемлекеттік заң институтының 

директоры,  ал 1955 жылдан  Қазақ  мемлекеттік  университетінің  заң  факультеті  деканы  қызмететрін 

атқарды.  Қазақ  ССР  Ғылым  академиясының  Философия  жəне  құқық  институтының  директоры 

лауазымында  болып,  көптеген  ғылыми  еңбектердің  жарияланыуына  басшылық  жасады.  Еліміз 

тəуелсіздік  алған  жылдары  қоғамдық-саяси  қызметтер  атқарып,  отандық  заң  шығару  саласының 

дамуына үлес қосты. 

Тəуелсіз  Қазақстанның  Конституциялық  құқығының  қалыптасуында,  егемендік  тұсындағы 

алғашқы  заңдардың  дайындалып,  қабылдануындағы  ғалымның  еңбегі  ұшан-теңіз. 1990 жылы 

С.Зиманов  республика  Жоғарғы  Кеңесінің  депутаты  ретінде  Парламенттегі  комитетінің  төрағасы 

болып  сайланды.  Қазақ  ССР  мемлекеттік  егемендігі  туралы  Декларацияның  жобасын  дайындау 

комиссиясын басқарып, тікедей қатысуымен аса маңызды саяси құжат болып табылатын «Қазақстан 

Республикасы  мемлекеттік  Тəуелсіздігі  туралы»  Конституциялық  заң  дайындалды.  Сонымен  қатар 

еліміздің жаңа Конституциясының жобасын дайындауда арнайы сарапшылар тобын басқарды. 

1960 жылғы «Политический строй Казахстана конца XVIII и первой половины XIX веков» жəне 

1982 жылы жарық көрген «Россия и Букеевское ханство» аталған екі іргелі еңбегі күні бүгінге дейін 

қазақ  тарихындағы  аталған  кезеңдердегі  саяси,  əлеуметтік,  экономикалық  даму  үдерісіне  талдау 

85 

 

жасалған маңызды зерттеу болып табылады. Бірінші еңбектен ғалымның XVIII ғасырдың соңы - ХІХ 

ғасырдың  басындағы  Қазақстандағы  билік  пен  басқару  ісіндегі  ерекшеліктер,  хандық  билік,  хан 

құқығы, хан кеңесі жайындағы пікірлері қызығушылық тудырады.  

С.Зимановтың  «қазақ  хандығының  мемлекеттік  құрылымы  əлсіз  зерттелген»  пікірі  əлі  де 

өзектілігін жоған жоқ [1, 80-б.]. Бұл əсіресе, 2015 жылы қазақ мемлекеттілігінің 550-жылдығын атап 

өту барысында өзінің өзектілігін арттыра түседі. Қазақ қоғамындағы хан билігінің ұйымдастырылуы 

жайында  хан  билігіне  жүктелетін  мынадай  міндетткерліктерді  бөліп  көрстеді:  хан  жəне  басқа  да 

билеушілер пайдасы үшін тұрғындардан салықтың жəне басқа да алымдардың жиналуын қамтамасыз 

ету;  ресми  ішкі  жəне  сыртқы  саясатты  жүзеге  асыру;  тəртіпті  қамтамасыз  ету;  көршілердің 

территориясын  алу  үшін  соғыстар  жүргізу  жəне  өз  шекараларын  қорғау [1, 80-81-бб.].  Бұл  жерде 

еңбектің кеңес билігі тұсында жазылуына орай үстем болған бірқатар иедологиялық бағыттар айқын 

байқалады. Атап айтқанда, алым-салықтар мəселесінде «салықты хандар халықтан өз пайдасы үшін 

жинады»,  немесе  ішкі  жəне  сыртқы  саясатта  негізінен  «феодалдық  топтардың  мүддесі  көзделді» 

деген  пікірлерді  анық  көреміз.  Енді  осы  міндеттерді  орындау  төмендегі  мəселелер  маңызды  орын 

алғандығын  айтады:  біріншіден,  қоғамнан  арнайы  еректенген  жəне  басқару  ісінде  маманданған 

адамдардың  ерекше  тобы (сұлтандар, билер, старшындар);  биліктің  материалдық қорлары (аппарат, 

əскери  жасақтар,  өз  жауынгерлері  бар  батырлар);  экономикалық  санкциялар [1,81-б.].  Қазақ 

қоғамындағы  саяси  құрылым  жайында  талдай  келе,  кейінгі  орта  ғасыр  жəне  жаңа  замандағы 

Қазақстандағы  саяси  құрылым  жайында  былай  тұжырым  жасайды:  биліктің  түрлі  сатылары 

арасындағы  қарым-қатынаста  төменгі  органдардың  жоғарыдағыларға  қарағандағы  əкімшілік 

тəуелділігіна қарағанда вассалдық қатынас болды; жергілікті саяси автономия орталық, яғни хандық 

билікке қарағанда күштірек болды; көшпелілердің төменгі топтық құрылымыг құрайтын ауылдар мен 

қауымдарда  старшындар  билігі  жұршылықпен  байланыста  болды  жəне  бірқатар  «халықтық» 

институттарға сүйенді.  

Салық  Зимановтың  қазақ  дəстүрлі  қоғамы  жəне  оның  ерекшеліктеріне  қатысты  жүргізген 

зерттеулерінің  тағы  бір  қыры – қазақ  билер  сотына  қатысты  еңбегі.  Ол  қазіргі  қазақстандық  құқық 

жүйесін  қалыптастырып  дамытуда  қазақ  халқының  дəстүрлі  құқықтық  құрылымындағы 

ерекшеліктерді,  қалыптасқан  дəстүрлерді  ескеру  жəне  тиімді  пайдалану  турасындағы  пікірлерінде 

атап  өтеді.  Осы  кездері  еліміздің  құқықтық  жүйесінде  өзіндік  орны  бар  алқа  билер  тəжірибесінің 

қайнар көздері қазақ қоғамындағы билер отынан бастау алды деуге əбден болады. Сондықтан да ол 

заң-құқық  саласындағы  қазақтың  бұрынғы  құқықтық  тарихы  мен  қазіргі  жүйесіндегі  өзара 

байланыстар  мен  дəстүрлерді  терең  зерттеуге  бастама  болды.  Ғалымның  «Би – халық  шежірешісі, 

данасы, əрі  заңгері» атты  зерттеу  еңбегінде: «Ерте  жəне  кейінгі жазба  деректерге  қарағанда  ұлттық 

жəне аймақтық əділ сот тарихына енген билер саны жүзден астам. Ол билердің ішінде заңдылық пен 

əділ  соттың  «Алтын  ғасырының»  дəстүрлерін  ғасырдан-ғасырға  жеткізіп,  сақтаған  жəне  оны  əркез 

уағыздап  отырған  билер  де  көп  болатын.  Мысалы  Майқы  би,  Аяз  би,  Едіге  би  (Ноғайлы – қазақ 

елінен),  Төле  би  (Ұлы  жүз),  Қазыбек  би  (Орта  жүз),  Əйтеке  би  (Кіші  жүз),  Жəнібек  би  (Торғайда), 

Тіленші би, Есет би, Əнет баба би, Сырым би, Саққұлақ би (Бөгенбай батырдың немересі, Ереймен 

жерінде), Шорман би, Шоң би (Баянауылдан), Сайдалы би жəне Аққошқар би (Арғын елінен), Ерден 

би  (Бағаналыдан),  Бала  би,  Досбол  би,  Ақтайлақ  би,  Мөңке  би,  Байдалы  би,  Тоқсаба  би,  т.б. 

Таңғаларлығы  олар  ұлан-байтақ  қазақ-қыпшақ  даласының  əр  түкпірінде  өз  руластары  арасында,  өз 

ауылдарында  өмір  сүргенімен,  олардың  атағы  бүкіл  Ұлы  Далаға  əйгілі  болды.  Қазақ  билерінің 

барлығы қай ғасырда, қай жерде, қай рулы елде өмір сүргеніне қарамастан қазақ əділ сотының атасы 

атанған Майқы биді бірдей пір тұтқан. Орталық Азияның ұлан-байтақ аумағының түрлі бөліктерінде 

орналасқан қазақтардың этникалық, тілдік-мəдени жəне идеялық-психологиялық бірлігін түсіндіретін 

құпиялардың бірі дəл осы қазақ құқығы мен əділ сотының жүйесінде деп есептеуге толық негіз бар», 

– деп жазады [2]. 

Бұл  еңбектерінде  академик  Салық  Зиманов  қазақ  қоғамындаы  билер  сотын  əлемдік  мəдени 

құндылықтар  қатарында  қарастырады.  Көне  заманна  бастап  Ұлы  Жібек  жолы  секілді  байланыс 

торабында  орналсқан  қазақ  жерінің  əлемдік  өркениет  пен  мəдениеттің  өзара  дамуына  ықпал  еткені 

сөзсіз. Қазақ жерінде ертеден өмір сүрген рулар мен тайпалар тарихи даму үдерісі негізінде көптеген 

тарихи оқиғалар мен заңдылықтарды бастан өткерді. Кейінгі орта ғасырлардағы этникалық процестер 

барысында олар жеке этностық бірлестіктерге айналды. Осыған орай ғалымның көзқарастары əлі де 

өзекті.  олардың  мемлекеттілік  жағдайы  да  түрлі  бағытта  болды.  Бірқатарлары  отырықшы  өмір 

салтына  көшіп,  басқарудың  өзге  формаларын  қабылдады.  Енді  бірқатарлары  жаугершілік  саясаттар 

ұстап,  айнала  көрші  елдерге  шабуылар  жасау,  сол  арқылы  өзінің  экономикалық,  территориялық, 

əлеуметтік мəселелерін шеруді таңдады. Қазақ этносын құрап, қазақ хандығы құрамына енген рулар 

мен  тайпалар  дамудың  прогрестік  жолына  аяқ  басты  деп  айта  аламыз.  Бұл  қазақ  хандары,  ел 

билеушілерінің  ешқашан  өз  бастамашылығымен  өзге  елге  соғыс  жасап,  жаулаушылық  шабуыл 

жасамағандарынан  көнінеді.  Қазақ  тарихындағы  қаншама  соғыстар  мен  шайқастардың  болғанын 

86 

 

көрсек  те,  олардың  барлығы  дерлік  өз  жерін,  халқын  қорғау  үшін  болған  шайқастар.  Ол  атақты 

«Аңырақай  шайқасы»,  немесе  «Ор  бұлақ»  шайқастары  жəне  мұндай  мысалдар  біздің  қарт 

тарихымызда аса көп. Осы бағытта С.Зиманов қазақ халқының жалпы əлемдік мəдени құндылықтар 

жүйесінде ерекше орын алатын билер соты жүйесі екенін атап өтті. 

Қазақ  дəстүрлі  қоғамында  бірнеше  əлеуметтік  категориялар  болғаны  белгілі.  Солардың  ішінде 

ерекшесі,  ғалым  сөзімен  айтқанда,  бірегей  жүйесін  құрағандар – қазақ  билері.  Қазақ  билер  соты 

жүйесі,  қазақ  билері  жайында  зерттеулер XYIII-XIX ғасырлардағы  орыс  зерттеушілерінен  бастап, 

кеңес дəуірі, одан кейін тəуелсіздік жылдарында жарық көрген. Əлі де зерттеулер жалғасып келеді. 

Осы  зерттеулер  ішіндде  өзінің  ерекшелігімен  жəне мазмұндылығымен  Салық  Зиманов  еңбегі  үлкен 

орын  алады.  Біріншіден,  оның  ерекшелігі  билер  сотының  дəстүрлі  қазақ  қоғамындағы  құқықтық 

саламен байланысты зерттелуіне байланысты болып табылады. Екіншіден, қазақтық билер сотының 

əлемдік  құқықтық  жүйенің  демократиялық  жəне  ізгілек  феномен  ретіндегі  айрықша  рөлін  нақты 

дəлелдеуімен  анықталды.  Қазақ  билерінің  түрлі  саладағы  заң-құқық  бұзушылықты  (азаматтық, 

қылмыстық),  дауларды  шешудегі  сот  билігінің  формалары  əлі  де  терең  зерттеулерді  қажет  етеді. 

Мысалы,  С.Зиманов  қазақ  билері  сот  жүйесіндегі  ерекше  қызметі  үшін XIX ғасырдағы  орыс 

зерттеушілері  тарапынан,  атап  айтқанда,  А.Словохотов,  И.Крафт,  И.Козлов,  А.Левшин  секілді 

зерттеушілерінің  түрліше  баға  бергенін,  бірақ  олардың  негізінен  қазақ  билер  соты  жəне  билеріне 

таңғаларлықпен қарағанына тоқталады.  

Ғалым  өзінің  билер  жайындағы  зерттеуінде  қазақ  даласындағы  дəстүрлі  құқықтық  саланың 

қалыптасуы мен жүйелі дамуында үш фактор басты орын алады деп көрсетеді. Яғни, қазақ халқының 

қалыптасуында рөл атқарған ру-тайпалардың, одан соң қазақтардың өздерінің Еуразияның ұланғайыр 

даласында орналасуы мен өмір сүруі, осы еркін аймақтағы этностардың бірі-біріне ықпалы, олардың 

этномəдени шекараларын сақтап қалу мен нығаюына əсер етті деген тұжырым жасайды.  

Қазақ  тарихының  зерттелуіндегі  Салық  Зимановтың  тағы  бір  үлесі – қазақ  хандарының  қызметі 

мен  олардың  мемлекеттілікті  дамытудағы  роліне  қатысты  еңбектері  екені  сөзсіз. Бұл  тұрғыда  қазақ 

дəстүрлі  құқықтық  нормасының  ерекші  үлгісі  болған  «Жеті  Жарғы» заңдар  жинағын  жете  зерттеді. 

Халықтың  заңдық  нормаларын  анықтауда  Қасым  хан  жəне  оның  мемлекеттік  саясаты,  мемлекет 

басшысы ретіндегі көзқарастары, заңдарына талдау жасайды.  

Ғалым  «Қасым  ханның  қасқа  жолы»  атауымен  тарихта  қалған  заңдар  кешенін  жасаушы  Қасым 

хан  осы  заңдарда  өзінің  мемлекеттік  саясатын  анық  берді  деген  тұжырымға  тоқталады.  Қасым 

ханның билігі тұсындағы қазақ қоғамындағы билер соты рөлінің артуы мəселесіне орай «Қасым хан 

көшпелі қоғамдарды олардың ішкі жүйелерін «қазақыландыру» саясатын жүргізді. Оның тұсында өз 

заманында  түркі  тілді  шығыс  көшпелі  қоғамына  күшпен,  я  билеумен  енгізілген  моңғолдық,  араб-

ирандық,  сондай-ақ  діни  терминологиялардың  күші  жойыла  бастады.  Мұндай  жағдай  арнайы  хан 

жарлығының  күшімен  емес,  ел  басқарудағы  жаңарған  тəртіптердің  салдарынан  болды.  Осылайша, 

моңғолдың  «нойон»  сөзі  көшпелі  рулық-тайпалық  ұжымдарда  қазақ-түрік  сөзі  «би»  ұғымымен 

ауыстырылды.  Моңғолдың  «нунтук»  сөзінің  орнына  қазақтың  «ауыл»,  түріктің  «жұрт»  сөзі 

қолданыла  бастады. «Жұрт»  термині  «халық»  ұғымын  білдіре  бастады.  Ал  «жүгініс», «құрылтай», 

«мəжіліс», «кеңес», «кеңес», «отырыс» сияқты қоғамдық институттар бұрынғы күшіне енді. Нысаны 

бойынша  ұжымдық,  мазмұны  бойынша  халықтық  бұл  институттар  көшпелі  қоғамдардың  ішкі 

өмірінің  ұйымдық  нысанына  айналды.  Олар  сонымен  бірге  жария  биліктің  де  нысанына  айналып, 

«көшпелі-ру-хан» өзара қатынастарын білдірді»,-деген тұжырым жасайды [2, 165-166-бб.]  

Академик  ғалымның  қазақ  тарихы  мене  мемлекеттілігінің  қалыптасуына  қосқан  үлесі  жайында 

бірқатар зерттеушілер өз мақалаларында атап өтеді. Солырдың бірінде «С.З.Зимановтың еңбектерінің 

маңыздылығы,  қабылданған  Конституция  қағидаларының  негізін  салуға  ұлттық  мемлекет  жəне 

заңдар  негізін  қалауға  игі  ықпал  етті.  С.З.Зиманов – ұлттық  мемлекеттің  идеологы,  Қазақстанда 

тəуелсіздік  орнығуы  үшін  атсалысқан  күрескері.  Оның  алғашқы  ұлттық  мемлекет  мəселелері 

бойынша  жазған  ойлары,  үлгілері 1950 жылдардың  аяғы  мен 60-шы  жылдардың  басында-ақ  айқын 

көрініп,  бүгінгі  күні  Қазақстанның  егемендігі  мен  тəуелсіздігіне  ұласты.  С.Зимановтың  еңбектері 

əйгілі  ғалымның  тек  ғылыми  жұмыстары  ғана  емес,  қазіргі  заманның  саяси  құқықтық  ойларының 

маңызды қайнар көздері», - деп жазады зантанушылар Н.Өсерұлы мен А.Смағұлова [3, 249-б.]. 

Қазақ  мемлекеттілігінің  даму  тарихын  зерттеумен  қатар  тəуелсіздік  жылдарында  мемлекеттің 

алғашқы  заңдық-құқықтық  мəселелер  тұрғысынан  реттелуіне  үлкен  қызмет  еткен  ғалымның 

мемлекет  қайраткері  ретіндегі  де  рөлі  аса  жоғары  болды.  Сондықтан  С.Зимановтың  мол  ғылыми 

мұрасы əлі де зерттеле түсері анық. 

 

Əдебиеттер: 

1.

 

Зиманов С. Политический строй Казахстана первой половины ХІХ века и Букеевское ханство. – Алматы: Арыс, 

2009. – 496 б. 

2.

 

Зиманов С. Қазақтың билер соты – бірегей сот жүйесі. – Алматы: Атамұра, 2008. – 216 б. 

3.

 

Ғылымдағы ғасыр абызы. Академик Салық Зиманов. – Алматы: Қазығұрт, 2013. – 456 б. 

87 

 

 

 

А.З. Бейсенов 

заведующий отделом Первобытной археологии  

Института археологии им. А.Х.Маргулана, к.и.н. (г. Алматы) 

 

ОБ ИСПОЛЬЗОВАНИИ ДАННЫХ КАЗАХСКОЙ ЭТНОГРАФИИ В АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ 

ИССЛЕДОВАНИЯХ 

 

В  сообщении  речь  идет  о  некоторых  данных  казахской  этнографии,  которые  могут  быть 

привлечены  в  археологических  исследованиях.  Наш  интерес  вызвали  данные,  которые  в  некоторой 

степени могут оказаться полезными в объяснении обычая трепанации черепов у населения сакского 

времени Казахстана и степной Евразии. В настоящее время, в ходе проведенных новых исследований 

памятников раннего железного века на территории Центрального Казахстана были получены новые 

серии  палеоантропологических  материалов.  Объем  этих  материалов  большой,  к  сегодняшнему 

моменту основная их часть исследована антропологами А.О. Исмагуловой и Е.П. Китовым [4; 5; 13; 

14; 16; 27; 28]. 

Среди обследованной специалистами группы 14 черепов имеют трепанации на затылочной части. 

Все происходят из элитных курганов, для которых характерны большие параметры, а также, - судя по 

сохранившимся  после  ограбления  предметам, - положение  в  могилу  престижных  вещей,  включая 

изделия  из  драгоценных  металлов.  По  археологическим  и  радиоуглеродным  данным  комплексы 

датируются раннесакским периодом – VIII-VI вв. до н. 

Среди 14 черепов  имеются 1 женский  череп, 1 детский  (около 1 года),  все  остальные 

принадлежали мужчинам зрелого возраста. Количество трепанационных отверстий разное: от 1-го до 

15. Сделано заключение, что на одном черепе (женщина 35-45 лет, одно трепанационное отверстие) 

наблюдаются  следы  заживления  отверстия,  выполненного  задолго  до  смерти  индивида.  На  всех 

остальных  черепах  все  трепанационные  отверстия  выполнены  после  смерти  человека  (определения 

к.и.н. Китова Е.П.).  

По  раскопкам  А.Х.  Маргулана  и  М.К.  Кадырбаева  ранее  антропологами  рассматривались  два 

случая  с  трепанированными  черепами  из  тасмолинских  погребений  Центрального  Казахстана,  а 

именно  из  могильников  Карабие  и  Сарша [6; 10, С. 260-261]. В  обоих  случаях  трепанации 

посмертные [16]. Т.о., можно заключить, что в одном случае трепанация, возможно, было сделана в 

лечебных целях, а для остальных 15 случаев речь должна о неких обрядах и ритуалах, связанных с 

телом умерших представителей элиты. 

В науке имеются значительные сведения о мумификации тел умерших в раннем железном веке. 

Эти материалы происходят из Саяно-Алтая, Китая [8; 9; 23; 24; 26].  

На территории Казахстана из могильника Берел, исследованного З. Самашевым, трепанированные 

черепа  выявлены  в  ряде  погребений  и  подробно  исследованы  Е.П.  Китовым.  Как  отмечает  ученый, 

трепанации выполнены в «слепой зоне» - на задней части черепа, невидимой для участников обряда 

захоронения, так как в большинстве традиций при прощании с телом умершего покойник лежит на 

спине,  часто  в  одеждах  и  головном  уборе.  Подобная  манера  выполнения  мумификации  позволяет 

сохранить внешний вид покойника, без видимых следов внешнего воздействия [15]. 

По  нашим  материалам  из  Центрального  Казахстана  все  трепанации  также  расположены  на 

затылке,  в  «слепой  зоне»,  которая  остается  невидимой  для  всех  участников  ритуального  процесса 

прощания  с  покойником.  Отверстия  на  черепах  имеют  малые  размеры  (до 1,1 см)  и  это 

обстоятельство  у  специалистов  вызывает  сомнения  в  использовании  их  для  извлечения  мозга.  Как 

допускает Е.П. Китов, они, возможно, были необходимы для введения консервирующего состава во 

внутреннюю часть черепа, либо других ритуальных действий. Для древних обществ важное значение 

имели  ритуальные  действия,  связанные  с  прощанием  и  проводами  покойных  знатных  лиц.  Можно 

допустить,  что  одним  из  важных  практических  моментов  здесь  выступала  необходимость  хранения 

тела до момента предания земле.  

В  этом  отношении  интересны  этнографические  материалы.  У  казахов  в  прошлом  широко 

бытовали «временные погребения», «условные погребения», захоронение (в особых случаях) частей 

тела или одежды умершего, а также существовал обычай погребения умерших знатных лиц в святых 

местах.  В  последнем  случае  важное  значение  имело  сохранение  тела  до  момента  похорон. 

Гипотетически,  данные  обряды  могут  пролить  свет  на  объяснение  причин  традиции  древних 

трепанаций. 

Рассмотрим некоторые этнографические моменты. У казахов до сих пор существуют предания о 

необходимости захоронения членов рода на родовых кладбищах. В старину умерших вдали от дома 

могли  похоронить  в  другом  месте  на  какой-то  период  согласно  обычаю  «аманат  жерлеу» («аманат 

88 

 

кою»),  что  буквально  означает  «похоронить  временно».  Аманат – вообще  означает  какое-либо 

действие  временного  оставления  чего-либо  или  кого-либо  у  чужих  лиц,  в  чужой  среде  (напр., 

казахские  султаны  и  ханы  у  китайских  и  русских  правителей  оставляли  сыновей  в  заложниках – 

аманатом) [Аманат, Ақ үйлі аманат, см.: 18, с. 116, 168].  

Как известно, писатель М. Ауезов на исторических фактах и событиях написал свой знаменитый 

роман  о  жизни  Абая  Кунанбаева.  Во  втором  томе  романа  «Путь  Абая»  автор  приводит  известный 

факт о перезахоронении сына Абая, Абдрахмана. Человек образованный и талантливый, выпускник 

Михайловского артиллерийского училища, Абдрахман в 27 лет умер в конце зимы 1895 г. в городе 

Алматы и его по наказу отца похоронили здесь аманатом. В середине мая его тело было перевезено в 

кошме  за  тысячу  верст  в  горы  Чингизтау,  где  было  совершено  новое  погребение  на  родовом 

кладбище [3, С. 104-106].  

Одно такое событие упоминает Н.И. Веселовский. Согласно его сообщению, некий астраханский 

торговец Обросимов в 1842 г. был очевидцем того, как несколько казахов разрывали могилу для того, 

чтобы отвезти покойника к его родным и дать «возможность родителям его совершить над ним обряд 

оплакивания  и  нового  погребения  близ  родного  аула» [22, С. 13]. Со  ссылкой  на  Н.И.Гродекова 

упоминает о бытовании этого же обычая у казахов Южного Казахстана и С.Акатай. По его данным, 

существовал у казахов также и обычай погребения части тела, в особых случаях, когда по той иной 

причине невозможно было сохранить тело [1]. Родные и близкие Алихана Букейханова, выдающегося 

общественного  и  политического  деятеля,  лидера  Алашорды,  когда  узнали  об  его  смерти  (казни), 

выполнили обычай ритуального погребения, предав земле шапку-малахай [18, С. 168-169]. Головной 

убор считался принадлежащим А. Букейханову, поскольку он его надевал во время своего приезда в 

родной  аул.  Буквально  это  выражалось  так  «Əлиханның  тері  сіңген» - «Впитала  (шапка)  пот 

Алихана».  Могила  была  вырыта  возле  могилы  его  отца,  на  родовом  кладбище  «Талдыбеийт», 

находящемся  на  территории  современного  Актогайского  района  Карагандинской  области.  Это 

связывалось  с  верой  в  то,  что  после  выполнения  такого  обряда,  останки  умершего  когда-нибудь 

будут погребены на родной земле, или даже именно в данной могиле.  

Вместе  с  тем,  у  казахов  существовал  обычай  особых  заслуженных  лиц,  при  жизни 

пользовавшихся  уважением  и  почетом  для  всего  народа,  хоронить  в  святых  местах.  Согласно 

данным,  в  роли  последних  выступает  Туркестан,  а  именно  мавзолей  Ходжи  Ахмеда  Ясауи. 

Собственно  этот  обычай  (обычай  перезахоронения  умершего  по  той  или  иной  причине)  был 

характерен, скорее, для всех казахов. Но по поводу Туркестана, как места для захоронения останков 

уважаемых лиц, следует отметить, что это более всего характерно для Центрального Казахстана. По-

видимому,  этот  факт  отражает  для  той  поры  тесную  связь  общин  аргынских  родов  Центрального 

Казахстана  с  Туркестанским  регионом.  Известно,  что  Средний  жуз  был  тесно  связан  с  районами 

среднего течения Сырдарьи.  

В таких случаях, когда требовалось погребение умершего в другом месте, тело может храниться в 

определенном  месте  до  очищения  его  от  мягких  тканей  и  последующей  транспортировки 

скелетированных, «очищенных»  частей  тела  на  место  дальнейшего  захоронения.  Согласно  данным 

казахской  этнографии,  в  таких  случаях  чаще  сооружалось  «сөре»,  специальное  сооружение 

(строение)  для  временного  оставления  тела [19, С. 232]. Они  носили  индивидуальный,  одноразовый 

характер и, поэтому, назывались именем покойного, для которого сооружались. Сохранились краткие 

сведения о сооружений соре для Богенбай батыра, Олжабай батыра, Жанибек батыра, Казыбек бия, 

Едиге батыра (не путать с Едиге времен Золотой Орды), Анет бия. 

Батыр  Богенбай  Акшаулы (1680-1778), военачальник,  представитель  антиджунгарской  партии, 

ярый  и  последовательный  сторонник  военного  противостояния  джунгарам,  один  из  самых 

приближенных  лиц  у  хана  Аблая,  умер  в 1778 г. (есть  и  другие  даты)  на  родовых  землях  в  районе 

горы Ерейментау (современная Акмолинская область). Решено было похоронить его в Туркестане, в 

мавзолее Ясауи, и для хранения тела специально было сооружено особое строение, представляющее 

собой  закрытое  помещение  с  деревянным  ложем  внутри.  Данное  строение,  имеющее  название 

«Богенбай сореси» («соре» буквально означает «полка»), в народе хорошо известно.  

Олжабай Толыбайулы (1709-1785) умер также в районе Ерейментау. Сохранилось место его соре 

(Олжабай  соресы),  а  также  есть  и  его  могила.  Как  считают,  по  какой-то  причине  тело  его, 

пролежавшее на соре, всё же не смогли отвезти в Туркестан и похоронили в тех же местах. 

Прославленный  батыр  Жанибек  Шакшакулы (1693-1752), устроитель  Тургая,  также 

пользовавшийся  огромным  почетом  в  народе,  умер  на  реке  Тургай  в  южной  части  современной 

Кустанайской области. Согласно данным, после хранения тела на соре, его любимый сын Акмухамет 

(Акпанбет), рожденный от джунгарской жены батыра, отвез останки отца в Туркестан. 

Знаменитый бий Среднего жуза Казыбек Келдибекулы (1667-1764), оратор и степной дипломат, 

также  прославившийся  в  эпоху  казахо-джунгарского  противостояния,  умер  в  урочище  Теректы  на 

территории  современной  Карагандинской  области,  тело  его  до  транспортировки  (везли 40 человек 

89 

 

под  руководством  старшего  сына  Бекболата)  в  Туркестан  хранили  в  особой,  специально 

поставленной  юрте,  возле  которой  дочь  Манкан  в  нужные  моменты  запевала  ритуальную 

прощальную песню – «жоктау» о благородном отце своего народа. Вместе с тем, в народной памяти 

сохранилось выражение «каменное соре Казыбека» - «Қазыбектің сөре тасы». Согласно этому, быть 

может,  специальная  юрта  была  поставлена  над  этим  каменным  соре.  Сын  Казыбека  Бекбулат  би 

(1714-1790)  умер  на  территории  Карагандинской  области  и  был  погребен  тоже  в  Туркестане,  под 

сенью  Хазрета,  куда  его  тело  везли  на  верблюде.  Но  сведений  по  поводу  его  соре  пока  не  удалось 

найти.  По  данным  К.Н.  Дауталиева,  знаменитый  бий  Анет  баба  умер  в  преклонном  возрасте  в 

местности  Кошкарата-Каратау.  Тело  его  держали  на  соре,  а  затем,  спустя  время,  небезызвестный 

Кокенай батыр отвез останки его в Туркестан [12, С. 26-42.] 

Согласно  фольклорным  данным,  выезд  каравана  с  телом  обладал  качеством  общенародного, 

благородного  и  богоугодного  дела,  встречные  аулы  выставляли  почетное  сопровождение  на 

определенное расстояние. Любая межродовая вражда в такие ситуации прекращалась мгновенно без 

всяких оповещений. Среди казахов подобные факты многочисленны, о них помнят и ныне, передавая 

в семьях такие сведения от поколения к поколенью. 

К примеру, в марте 2014 г. корреспондент газеты «Кустанайские новости» И. Гудова записала в 

семье современного жителя Ауликольского района А.А.Нуржанова легенду о родоначальнике, предке 

в 9-м  поколении  по  имени  Шобан.  Обустроив  и  обеспечив  свою  семью,  достопочтенный  аксакал 

Шобан  перед  смертью  наказал  сыновьям  похоронить  его  в  Туркестане.  Вскоре  он  умер.  Тело  его 

пролежало всю зиму обернутым в кошму, затем весной его больше трех месяцев везли на лошадях в 

Туркестан [11].  

Как  говорят,  в  таких  случаях  тело  оборачивают  в  несколько  слоев  в  кошму  и  зашивают  кожей, 

затем  оно  хранится  до  нужного  момента.  Какие-либо  другие  сведения,  например,  о  какой-либо 

специальной обработке тела, отсутствуют, причем, надо знать, что в мусульманской среде казахских 

общин  на  этот  вопрос  (на  распространение,  передачу  таких  знаний  и  практик)  налагался 

своеобразный  табу.  Как  известно,  ортодоксальный  ислам,  предписывающий  немедленное  предание 

тела усопшего земле, такие действия не совсем одобряет. 

Приведенные  примеры,  разумеется,  не  имеют  упоминания  о  выполнении  трепанаций,  как 

элемента  действий  при  бальзамировании  или  хранении  тела  покойника.  Однако  они  могут 

использоваться  в  качестве  объяснения  необходимости  выполнения  трепанаций  для  ранних 

кочевников  Центрального  Казахстана  при  подвижном  образе  жизни,  избежав  часто  используемого 

объяснения  непонятных  действий  древнего  населения  общими  терминами  «сакральные»  или 

«ритуальные».  Подобные  трепанационные  отверстия  могли  быть  выполнены  либо  для  введения 

консервирующего  состава,  либо  для  стекания  разлагающихся  мягких  тканей  из  черепа,  так  как  в 

процессе  символического очищения  тело индивида лежит на спине. Рассмотренные выше данные о 

посмертной  трепанации  свидетельствуют  о  расцвете  сложных  традиций  прощания  и  погребения 

представителей  родовой  знати  у  населения  Центрального  Казахстана  и  Центральной  Азии  в  эпоху 

раннего железного века [16].  

Не  следует  думать,  что  приведенные  этнографические  данные  должны  выступить  в  качестве 

полного  объяснения  неизученного  и  нераскрытого  еще  древнего  обычая  посмертной  трепанации  у 

саков Центрального Казахстана. Тем не менее, подобные факты, как и другие интересные сведения из 

этнографии народа, несомненно важны для исследования древних обществ. К черепу, как известно, 

всегда  было  особое  отношение.  Человеческое  внимание  к  нему  не  угасало  на  протяжении  многих 

тысячелетий.  Культу  головы,  черепа,  магическим,  чудесным  свойствам  черепа  посвящено  немало 

работ начиная с античных времен. Археологические исследования также касаются положения черепа 

и  других  частей  скелета  в  могиле,  об  особенностях  и  типах  древних  ограблений  и  иных  видах 

проникновений в могилу [7; 17; 20; 21; 25].  

Отголоски древних верований и культов удивительным образом доживают до наших дней, хотя 

мы  о  самих  истоках  этих  явлений  не  помним. «Мəмілеге  келгісі  келмеген  не  ердің  алдыңғы  қасын 

сұрайды,  не  атаңның  басын  сұрайды» - «Тот,  кто  не  желает  идти  на  соглашение,  требует  или 

переднюю  луку  седла  или  череп  твоего  предка».  Так  гласит  казахская  поговорка.  Казахское  седло 

имеет  переднюю  луку,  которая  собственно  и  характеризует  седло.  Без  нее  седло  перестает  быть 

седлом. Ее нельзя снимать, отделять от остальной части. Аналогична ситуация, конечно, и с «черепом 

предка».  

«Атаңның  басы!» - «Череп  твоего  предка!», - рвосклицает  человек,  или  разозленный  чьим-либо 

непомерным требованием, или же шутя, если ситуация другого рода. В языке это означает крайнюю 

форму  отказа.  Череп  предка – нечто  далекое,  недосягаемое,  запретное,  непростое,  но 

чудодейственное.  В  языке  сохранилось  отголоски  древних  времен,  хотя  народ  не  помнит,  как 

говорилось, об истоках таинственного культа.  

90 

 

Судя по этнографическим данным, о чудесном свойстве черепа предка в конце ХІХ в. «вспомнил» 

один  человек,  любивший,  к  тому  же,  делиться  своими  знаниями.  Как-то  в  Центральный  Казахстан 

пришла  страшная  овечья  болезнь.  Это  был  «топалаң»,  разновидность  сибирской  язвы,  и  она  стала 

опустошать  котаны  Каркаралинского  уезда.  В  разгар  этого  очень  горестного  для  степняка  события 

один  муж,  надо  полагать,  весьма  хозяйственного  склада,  узнал  от  вышеупомянутого  «знатока» 

дедовских  обычаев,  что  поможет  тут  сильный  череп  предка,  которого  надо  закопать  во  дворе,  в 

котане. Так было и сделано. Только, как отмечает очевидец, хозяин больных овец вырыл на кладбище 

череп  не  своего  предка,  а  одного  ранее  умершего  аксакала  из  этого  же  аула [2]. Заметка  об  этом 

незаурядном  событии,  будто  бы  вызвавшем  потом  некие  разборки  с  потомками  обладателя  черепа, 

была написана с целью отучить народ от суеверий.  

 

жүктеу/скачать 15,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: