Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары
Парадоксы адаптации индийских студентов
жүктеу/скачать 15,09 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Литература
- Ж.О. Артықбаев
Парадоксы адаптации индийских студентов. Адаптация к новой среде приносит новые эмоции и чувства, которые в совокупности составляют и оцениваются как культурный шок. Какие культурные стрессы испытываются индийскими студентами, когда они впервые въезжают в Кыргызстан? Что они чувствует, и какой дискурс ими развивается в период и после пребывания в нашей стране? На вопрос: «Когда вы впервые оказались в Кыргызстане, какие ситуации вы запомнили?» они отвечали по-разному. Некоторые запомнили серые дома, другие – пьяных людей, третьи – дожди и холодные зимы. В рамках теории Берри о стрессе аккультурации [3], индийские студенты испытывают стресс, поскольку сталкиваются две разные культуры и ценности. Как отмечает Берри, чем больше различий в культуре, тем продолжительнее культурный стресс или шок [3, с. 6]. Но вместе с тем, известно, что каждая культура имеем свои собственные сигналы и социальные формулы, которые помогают людям в их адаптации к новой среде и являются своего рода «скорой помощью» в продолжении сравнительно привычной жизни в инокультурной и иноязычной плоскости. Как было отмечено выше, индийские студенты по приезду запоминают больше негатива, чем позитивных моментов и вещей. И это вероятно связано с тем фактом, что в СМИ и Интернет ресурсах о Кыргызстане, как и о каждой постсоциалистической республике и развивающейся стране больше негатива, нежели чем позитивных мнений и рассуждений. Администрация упомянутых медицинских вузов стараются минимизировать стрессовые факторы, влияющие на индийских студентов, организовывая праздничные мероприятия для них, походы в исторические места и встречи с концертными коллективами. Но, с другой стороны, уровень солидарности среди самих индийских студентов довольно-таки высок и прежде чем, ехать в Кыргызстан они контактируют с выпускниками, которые уже проучились здесь, собирают информацию о стране в виртуальных сетях и проходят информационную ориентацию, организованную кыргызскими вузами в Индии. На вопрос: «Какие исторические места вы посещали и знаете?», индийские студенты дружно проявляли знания о таких местах в Кыргызстане как Ала- Арча, Кашка Суу, исторический музей. Важный и неотъемлемый компонент адаптации к новой среде это сопричастность к собственным культурным традициям, в частности к еде. Хотя в Бишкеке практически нет индийских кафе и ресторанов, но в городе есть магазины, которые торгуют специями для приготовления индийской пищи. Будучи вегетарианцами, студенты чаще всего сами готовят эту еду, и в этом отношении еда выступает своеобразным катализатором культурного шока у них. Также известно, что те студенты, которые в новой среде общаются не только со своими соотечественниками, но и стараются обрести друзей из страны пребывания, адаптируются быстрее и легче. На вопрос: «Какие песни и музыку на кыргызском или русском языке вы слушаете?», 2 из 15 индийских студентов отметили кыргызских певцов, и 2 студента вспомнили Тимати и Диму Билана. Остальные 11 студентов предпочитают слушать индийскую музыку. На вопрос: «Какие качества кыргызского народа вам импонируют?», они отмечали, что кыргызы справедливы, дружелюбны и готовы прийти на помощь. Однако только 2 из 15 студентов сказали, что имеют друзей из Кыргызстана. Из этой информации следует вывод, что индийские студенты общаются или точнее видятся с местными парнями и девушками лишь только во время учебы. Вне университета они изолируются в своем сообществе, замыкаясь рамками монокультурного общения и взаимодействия, следовательно, их знания о культуре и истории кыргызов и кыргызстанцев ограниченны и не глубоки. В этом отношении, большая роль должна отводиться администрации вышеуказанных вузов и ее студенческо-молодежным организациям. 74
Язык также как и еда, является инструментом снижения культурного стресса и скорейшей адаптации к новой среде. Индийские студенты учат русский язык, и во время интервью они отвечали на нем, несмотря на то, что вопросы задавались на английском языке. Это определенно связано с тем, что русский язык является языком международного общения в нашей стране, а с другой стороны еще с советского времени в самой Индии его статус и восприятие всегда было престижным и высоким, и потому молодое поколение индусов продолжает нести это уважительное отношение к великому могучему. Однако в процессе адаптации индийских студентов к социокультурным и экономическим условиям в Кыргызстане наблюдается некоторая осторожность, по сравнению со студентами из других государств, и, вероятно, это связано с особенностями их менталитета, религии, и внешнего облика, в частности постоянного ношения национальной одежды, в особенности девушками. Наблюдая международных студентов Американского университета в Центральной Азии, обнаруживаешь их быструю адаптивность к местным условиям, и это проявляется в свободе их суждений, общении с местными ребятами, а также в их внешнем облике и виде. Также слабая адаптация индийских студентов к местным особенностям усиливается и сравнительно высокой криминогенной обстановкой в Бишкеке, которая требует от администрации вузов высокой бдительности и эффективной работы с правоохранительными органами и местными людьми. Как отмечает Сталбек Ахунбаев, вице-Президент МШМ: «Для безопасности индийских студентов администрация ВШМ купила автобус, который их перевозит из одного корпуса в другой. Также у университета есть служба охраны, которая следит за порядком и охраняет студентов из Индии в общежитии и в общественных местах». Таким образом, в заключении можно отметить, что образовательное сотрудничество между Индией и Кыргызстаном находится в начальной фазе и ее дальнейшее развитие и совершенствование значительным образом зависит от политической воли двух государств и их образовательных и культурных институтов. Для преодоления инерционных и негативных моментов в кыргызско- индийском взаимодействии необходимо осуществить следующее:
чудесами и фильмами из Болливуда, в Кыргызстане должны существовать и такие рефлексии о ней, как о стране высоких информационных технологий с мировыми стандартами, производителе, предлагающий качественные товары и услуги, вполне способные конкурировать на рынках стран Центральной Азии.
Индия станет более поступательно и где-то несколько смелее наращивать свой потенциал в регионе, то и имидж ее станет более реалистичным и многогранным, и центрально-азиатские народы узнают
направление, но и гуманитарно-культурные программы, в частности изучение языков, культуру и историю. В этом отношении создание Индийского университета с программами лингвистика, культурология и телекоммуникация явилось бы плодотворной почвой в формировании нового поколения ученых и специалистов, которые будут менять мир в сторону непреходящих ценностей индийской и кыргызской мудрости – гуманизма, толерантности и доброты.
1.
Азимджанова С. А. Государство Бабура в Кабуле и в Индии. – М.: Наука, 1977. 2.
Altbach P., Knight J. (2007). The internationalization of higher education: Motivations and realities. Journal of Studies in International Education No.11. – Pp. 290–305. 3.
68. 4.
Богатырев В.(2013). Территориальные особенности уровня образования населения современной Индии – https://www.academia.edu/4679312/_ доступ 6 июля 2014. 5.
Горячева В.Д. Индо-буддийские компоненты культурного наследия// Проблемы наследия и проблемы культурогенеза и культурного наследия. – СПб, 2009. 6.
– Pp.5–30. 7.
Elverskog J. (2010). Buddhism and Islam on the Silk Road. University of Pennsylvania Press. 8.
Ганди Махатма. – М.: Дом Печати Шалва Амонашвили, 2010. 9.
Китинов, Солодкова О.Л. РУДН и страны Азии. – М.:РУДН, 2010. 10.
Рерих Ю. Буддизм и культурное единство Азии. – М.:МСР, 2002. 11.
http://www.edu.gov.kg/ru/presscentr/ доступ 1 июня 2013. 12.
Turdalieva Ch (2013). Education in India and Central Asia in the framework of Connect Policy, presentation at the Inida-Central Asia Dialogue II in Almaty, 18–19 June 2013. 13.
Шамшиев Ч. (2004). Индоевропейский миф и эпос Манас // http://www.kyrgyz.ru/?page=247 2004, доступ 1 мая 2013.
75
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-дың профессоры, т.ғ.д. (Астана қ.) ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АТАЛЫҚТАР ИНСТИТУТЫ Қазақ тарихнамасында ғылыми, не ғылыми көпшілік тақырып ретінде зерттелмек түгілі, əлі көтерілмеген мəселелер баршылық. Соның бірі Қазақ мемлекетінің саяси құрылымында аса маңызды орын алатын «аталық» институты. Біз Қазақ хандығының бірнеше ғасырлық тарихына арналған еңбектерді ақтара отырып, оның ішінен аталық институты мен аталықтар туралы бір сөйлем де кездестіре алмаймыз. Ең болмағанда хандық дəуірде қазақ саяси элитасының құрамында аталықтар болды деген бір жол ақпарат жоқ. Бір қызығы ХVІ-ХVІІІ ғғ. қатысты деректерде «аталық» сөзі кездескеннің күннің өзінде зерттеушілер оны білместікпен басқаша түсіндіреді. Мысалы ХVІІ ғасырдың соңындағы орыстың елшілік жазбаларының ішінде Тəуке ханның жанындағы ақылшысы Барқы аталық Ресейден келген елшілік мəселесінің тағдырына қатысты хан сарайындағы кеңесте сібірлік татар Таушке Мергеннің «нам де до государевых слобод какое дело, хотя де и всех вырубят и пожгут нам де до того дела нет, для того, что де мы люди торговые, а не воинские» деген сөзі үшін ұрысты дейді: «И Тевки ханов лутчей человек Аталык Барху батыр стал его Таушку бранить за то, что он такие непристойные слова говорит. И Тевки хан Таушку Мергеня с товарищи, по его челобитью, в Бухары отпустил, а их Андрея задержав сказал...» [2, 387-б.]. Енді осы дерек Н.Г.Аполлованың «Присоединение Казахстана к России» кітабында «один из лучших людей Тауке, Берху батыр, стал упрекать Таушку в том, что он непристойные слова говорит»деп берілген [1, 126-б.]. Бұл жерде зерттеуші екі қатені қатар жіберіп отыр, біріншіден «Барху» атауын «Берху» деп берген, екіншіден «аталық» лауазымын мəтіннен алып тастаған. Тарихи зерттеу үшін көне деректердегі əр бір сөз қадірлі екені белгілі, егер математика сабағында есепті шығару үшін теңдеу элементтері түгел берілмесе шешілмейтіні сияқты тарихи зерттеулердегі сəл ағаттық, сөзге мəн бермеу өз кезегінде үлкен қателіктердің туындауына себеп болады. Осы сияқты 1694 жылғы деректерде Тəуке хан заманындағы атақты елші Тайқоңыр Құлтабай аталықұлының лауазымы да, аты да нақты көрсетілген. Мысалы Тəуке ханның Петр І -ге хатынан үзінді: «И ныне к твоему пресветлому величеству своего надежного холопа Тайкумура батыря
Тайқоңыр Құлтабай аталықұлының аты-жөні қазіргі күні бір де бір кітапта дұрыс жазылмайды. Бір зерттеуілерде «Тайкомур Колтубай Аталыков», екіншісінде «Тайкамур Аталыков» т.б. Мысалы МОЦА жинақтарынның ішінде «Тайкамур Аталыков был направлен ханом Тауке в октябре 1693 года в Тобольск с порученем вызолить Кильдея» [7, кн.ІІ, 345-б.]. Б.С.Сүлейменов пен В.Я.Басин «Казахстан в составе России» кітабында Тайқоңырды би деп атайды «Так прибывшие в Уфу в сентября 1715 года казахское посольство во главе с бием Тайкомуром явилось как бы ответом на приезд в казахские кочевья весной того же года башкирских посланцев во главе с Карт батыром». Бұл жерде де екі қате бар, біріншіден Тайқоңыр Ресей үкіметіне Тəуке ханның қайтыс болып, оның орнына Қайыптың таққа отырғанын хабарлауға аттанған болатын, екіншіден Тайқоңыр аталық би емес, батыр деген атақпен белгілі. Осы мысалдар зерттеушілердің көне құжаттармен нақты жұмыс істемейтінін жəне көптеген маңызды ақпаратқа көңіл бөлмейтінен көрсетеді. Қазақ хандығының əлеуметтік құрамы мен саяси құрылымына арналған еңбектерден де біз аталықтар туралы еш мəліметті таба алмаймыз. Мысалы И.Ерофееваның «Хан Абулхаир: полководец и политик» кітабы жақында ғана баспадан шықты. Бұл кітаптың ішінде қара сүйектің билік өкілдеріне арналған «Элита черной кости» аталатын тарауша бар. Осы тараушаның мазмұны кеңес дəуірінде жазылған қазақ əлеуметтік топтары туралы түсініктерден əрі бармаған, айтылатын мəселелер би, батыр, төлеңгіт, құлдармен шектеледі. Тіпті «аталықтарды» айтпағанның өзінде зерттеушінің ақсақалдар туралы түсінігінің өзі қателіктерге толы: «Наиболее многочисленную прослойку правящей элиты казахов представляли старшины (аксакалы), осуществлявшие социально регулирующие функции во всех звеньях кочевых общин» делінеді [3, 35-б.]. Шын мəнінде «старшин» терминін енгізген орыс шенеуніктері жəне олар старшин деп ең алдымен ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы ру- тайпа басшылары билер мен батырларды атаған, ал ақсақалдарды орыс құжаттары «старейшина» дейді. Мысалы Тевкелев «Күнделігінде» Əбілқайырдың елшіге «есть де знатная старшина Букенбай батыр, да зять его Исет батыр, а двоюродный брат Худай Назар мурза, которые изо всех старшин лутчие и сильные люди и доброго состояния, и надобно их прилаская, подарить, чем и удовольствовать, то чрез их ему, Тевкелеву, польза будет...» деген сөздері келтірілген [4, 51-б.]. Бұл мəтіннен əңгіме Кіші жүздің беделді батырлары туралы болып жатқанын бірден аңғаруға болады. 76
Сонымен əлі күнге қазақ тарихынан өз орынын таба алмай жүрген аталықтар кімдер ? Шығыс деректері бойынша ең толық көрсеткіш авторларының бірі Брегель мен Бұхар хандығы туралы тамаша зерттеу еңбектің авторы Анке фон Кюгельман аталық ұғымына мынадай анықтама береді:«Аталык (тюркоязычн.: отцовство») в Золотой Орде и при ее прямых преемниках занимал
Бұл жерде айтылатын Шыңғыс ханның Жошы деген үлкен ұлынан тарайтын əулеттердің бірі Шайбан тұқымы 1500 жылдардан бастап Мəуреннахр өлкесінде билік құрды. Əілқайырдың немересі Мұхаммед Шайбани бастап барған Ұлы даланың жауынгер тайпалары Орта Азия жерін бағындырып, Бұхара Шəріп (Қасиетті) пен Самарқанд (Семізкент) қалаларын иеленіп, Өзбек атанған мемлекет құрып, оны жүз жылдай, яғни 1599 жылға дейін биледі. Орта ғасырлық Шығыс атрихы бойынша белгілі маман А.Якубовский Бұхар хандығының билік құрылымын сипаттай келе аталықтардың орнын ерекше жоғары бағалайды: «В ХУІІ веке в Бухарском ханстве сформировался довольно сложный аппарат управления. Первое место в чиновной иерархии занимал ближний и первый человек, как его звали русские, аталык, т.е. ханский дядька или воспитатель. В документах ХУІІ века он выступал с чертами первого министра. Согласно табели о рангах, составленной в ХУІІІ веке, аталык заведывал орошением страны; ведал реку благородной Бухары от Самарканда до Каракума... Второе место после аталыка занимал диванбеги т.е. министр финансов, ведавший сбором дани – харадж, и составлявший дафтары т.е. податные списки; он же принимал у иностранных послов грамоты для вручения хану. На третьем месте после аталыка занимал парванчи..., на четвертом - дадха». Қазақ хандығының билік құрылымы Бұхар үлгісіне жақын болғаны белгілі. Қайып хан 1718 жылы Петр патшаға жазған хатында «А послал я от себя к Вашему величеству старинного своего слугу и аталыка Араслан-батыря, лутчего человека, сына его Тантая-батыря большим посланником» дейді. Біздің кітабымызда қазақтың аталықтар əулетінің Орта Азиялық шайбанидтерге де қатысы бар екені төменде айтылады. Екі орадағы тығыз қарым қатынастар əсіресе Абдоллах ІІ (ХVІ ғ.екінші жартысы) тұсында тарихи деректерге ілінген. Шайбан əуеті əлсіреген уақытта Мəуреннахр билігін Жошының кіші балаларының бірі Тоқай Темірден тарайтын Аштарханидтер қолдарына алды. Өмір деген күрес, мəңгілік ештеңе де жоқ. Сонау Алтын Орда ыдырап Ұлы далада қан төгіс бұлғақ басталғанда ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен алған биліктен Шайбан тұқымы жүз жылға жетер жетпесте айрылды. Тарихи аңыздарға қарағанда Астраханды ХУІ ғасырдың ортасында орыстың патшасы Қаһарлы Иван алғанда тақтан айрылған Жар Мұхаммет сұлтан мен оның баласы Жан Мұхаммет сұлтан жан сақтап қашып Бұхара қаласына келген екен [8, 484-б.]. Бұхараның ол кездегі ханы шайбан əулетінің өкілі Ескендір бұларды бауырына тартып Жан Мұхамметке өзінің қызын беріп күйеу қылады. Осы некеден туған Бақы Мұхаммет өзінің нағашысы Абдоллах ІІ-нің жанында қызмет атқарып, ел билеу ісіне қатысып жүріпті. Адоллах өліп, оның баласы Əбдімүмин хан тағына əсер ететін сарай маңындағы үміткер топтардың қолындағы ойыншыққа айналған уақытта Бақы Мұхаммет биікті қолына алып алды да оның ұрпақтары бұл өңірде 1599 жылдан бастап 1785 жылға дейін билік құрды. Осы əулеттің ішіндегі хандардың арасында қазақ шежіресінде 1711-1747 жылдары билік құрып, ақыры маңғыт тайпасының өкілдерінің қолынан қайтыс болған Əбілпейіз хан көп айтылады. Шежіре Əбілпейізден кейін билік маңғыт руының көсемі Мұхаммет Рақым аталыққа көшті дейді. Ол алғашқы кезеңде өз жанына аштарханидтердің жас сұлтандарын ұстап, регент түрінде мемлекетті басқарды да, кейін Даниял аталықтың баласы Шаһмұраттың кезінде маңғыт əулеті өздерін хан атай астады. Соныменен аталық атауы Бұқар хандығының саяси құрылымының ең негізгі элементтерінің бірі деп атауға болады. Аштарханидтер заманында маңғыт Мұхаммет Хəкім би «аталық» атағымен қатар «əмір əл -омар» атағын алған екен, бұл жерде «аталық» мансап болса, «əмір əл –омар» құрметті атақ сияқты. Əмір атағы Орта Азияда қуатты, жауынгер ру көсемдеріне беріледі, яғни маңғыт руының басшысы Мұхаммет Хəкім аштарханид билігінің тіреуі деп айтсақ артық болмайды. Қандай жағайда да аталық беделінің арғы жағында күшті, əрі тұтас ру немесе тайпа тұрады. Брегельдің зерттеулеріне қарағанда Мұхамет Хəкім аталықтың құзыры өте жоғары болған «он обладал правом распоряжаться на всей территории царства (сахиб и ихтийар тамам и мамлакат), он стал повелителем всех тюрков и монгол (турку - могул), он возглавлял войско и, ...отвечал также за сбор налогов. Мухаммад Хаким Бий Аталык тем самым выполнял как все наивысшие военные, так и главные гражданские задачи». Аталық мансабы Бұхар хандығының саяси құрылымынан өзінің толық мағынасында көрініс береді, əрине өзге түркі ұлыстарында да аталық əулеттері болған. Тіпті орта ғасырларда оғыз-селжүк
77
тайпаларының «атабек» деп атайтын лауазымы да осы аталық атауынан өз бастауын алады. Селжүк империясының кезінде Дамаск, Мосул, Алеппо, Мадрид, Əзірбайжан, Фарс, Керман басқа да толып жатқан ұлыстарда атабектердің билігі жүрді. Лен Пуль Стэнли бұл мəселе туралы «При каждом сельджукском султане была свита мамлюков, большею частью привезенных из Кыпчака; они занимали высшие должности при дворе и в лагере; в награду за усердную службу их нередко отпускали на волю. Неизбежным результатом такой системы было то, что изнеженные господа постепенно должы были уступить место свои мужественным рабам. Когда сельджукская империя распалась на части, их мамлюки, прежде сражавшиеся за них, сделались опекунами (атабеками) их юных наследников; скоро они вышли из зависимого положения и стали пользоваться всеми преимуществами власти» дейді [8, 413-б.]. Атабек мансабы орыс тіліндегі «наместник» деген ұғымға бір табан жақын. ХVІІІ ғасырдың басында Ферғана өлкесінде жеке саяси иелік ретінде өмірге келген Қоқанд ханығы да өзіне дейінгі қалыптасқан үлгі бойынша аталық мансабын саяси басқару жүйесінің мықты бір тетігі есебінде пайдаланды. Қоқанд тарихымен терең айналысқан тарихшылар «аталык титул в Средней Азии давался лицам особо почетным и уважаемым» дейді. «Тарих и-Кашгар» кітабындағы дəлелдерге қарағанда аталык атағы бұл өлкеде наместник пен ханзадалардың тəрибешісі қызметін қатар қамтиды: «Хан снова выступил в поход на киргизов. Субхан Кули бек препятствовал ему. Хан потерпев неудачу, обвинил в этом Субхан Кули бека. Он (хан) назначил Шахбаз бека аталыком Йолбарыс хана и правителем Кашгара» [7, 220-б.]. Қоқанд хандығында жергілікті елдің басшыларынан хан билігі жанында аталықтар сайланып отырған. Осы өлкенің тарихын жақсы білетін Құрбанғали Халид «Тауарих хамса» кітабында ХІХ ғасырдың ортасында Қоқанд билігіне өте белсенді араласқан Қанағат шах туралы жазады. Бұл аталық Қастек түбіндегі орысқа қарсы соғысты басқарған, Тəшкент аймағына билігі жүрген адам: «Бəрі осыны ақыл көріп Хұдияр ханға кісі жіберді. Хұдияр хан да Мəлле ханның қазасын естіп, əмірдің кеңесімен Жизақ бекінісіне келген екен, сонан Тəшкентке жетеді, халық оған еруге келісім береді. Хан Қанағат шахқа «аталық» мансабын берді. «Аталық» (уəзір ағзам) –бас уəзір мəніне келеді. Нəсілі өзбек, жасы ханнан үлкен болып, қызметпен уəзір дəрежесіне жетсе «аталық» деген атақ берілетін ғұрып болатын. Ал жарлыққа оның мөрі хан мөрімен бірдей жүреді. «Аталық» атағын алмаған уəзірде ондай дəреже болмайды. Қанағат мөрінің нақышы мынадай еді:
Соңынан былайша жаздырып алды: Əз лутфи шоһи одил зилли холиқ, Каноат шох ғози шуд аталық Ал «аталық» сөзі «ата, бектен» алынған, үлкен дəреже, мансапты білдіреді» [9, 25-б.]. Сонымен аталық мансабы Орталық Азия мемлекеттік тарихының негізгі белгілерінің бірі. Қалай зерттесек те аталық институтының түп төркіні көне ғасырлардың қойнауына қарай бастайды. Біздің пікірімізше, Қазақ хандығы өмірге келген ХV ғасырдың ортасында билік институттарын құру барысында Ұлы даланың тарихында белгілі бірнеше ондаған мемлекеттердің басқару тəжірибесі талқыға түсті. Алтын Орда құлағаннан кейін пайда болған ұлыстардың ішінде көне нұсқаны пайдаланбағандары да бар. Олардың ішінде тарихи əдебиетте «тоқсан екі баулы өзбек одағы» немесе Əбілқайыр хан құрған «Көшпелі өзбек мемлекеті» деген атақпен қырық жыл өмір сүрген мемлекет те белгілі. Бірақ түптеп келгенде мемлекетте дұрыс генеалогиялық иерархияның болмауы, тоқсан екі тайпаның бəрі бірдей тең болуы, біртұтас жүйе құра алмаған себепті жылдам ыдырап кетті. Өзбек арасындағы тоқсан екі тайпаның бəрі де Шайхы Бұрқы диуананың құдіретімен бір əке, тоқсан екі анадан туды деген онша қисынға келмейтін аңыз көшпелі мемлекеттің ірге тасы қызметін атқаратын туыстық қарым-қатынастарға негіз бола алған жоқ. Жаңа ту көтерген Қазақ мемлекетінің алдында осы сияқты толып жатқан мысалдар бар еді. Таңдау ең көне нұсқалар мен ең көне тұлғаларға түсті, қазақ этносының құрамына ондаған-жүздеген көне тайпалар мен рулар енді, олардың басын қосатын идея да қарапайым да түсінікті болуы керек еді жəне түп ата этноарх көне заманға табан тіреуі керек болды. Осылайша өмірге «атамыз Алаш, керегеміз ағаш», «Алаш деп ұрандамағанды əкең де болса ұрып жық» сияқты мемлекетті қалыптастыруға қажет формулалар пайда болды. Аталық институтының өмірге келуі де осы кез. Бетпақ даланың ортасында Нұраның Қаратұзында бас қосқан қазақ азаматтары рулардың арасындағы ескі жол тəртібін ескере отырып, түп бастауы көнеден келе жатқан Арғын-Алтай елінен қазақтың үлкен хандарының жанында аталық сайлануы керек деген қорытындыға келді. Сонымен қатар хан билігін күшейту мақсатында əр жүзге енген ең жолы үлкен жауынгер тайпалардан аталықтар сайланды. Қазақтың: «Арғын болсаң – Алтай бол, 78
Үйсін болсаң – Сиқым, Жаныс, Ботпай бол, Найман болсаң – Қаракерей, Матай бол, - деп айтатын сөзінің шешімі осы. Қазақта тек осы аталған аталардан ғана аталық сайланатын болған. Солардың ішінде үлкен ордаға қамқорлық жасау міндеті Алтай руына жүктелгені ХV-ХVІІ ғасырларға қатысты əр түрлі тарихи деректер негізінде анықталады. Аталық институты мемлекеттік билікті күшейту құралдарының бірі. Аталық ру тайпалық құрылым мен саяси билік арасындағы дəнекер, хандық биліктің қазықтарының бірі. Ол көшпелілерге тəн сепаратистік көңіл ауанын басып, генеалогиялық жолдармен елді ұйымдастырып хан маңына топтастырады. Сонымен бірге аталық күшті рулардың өкілі болғандықтан əскери жауынгерлік қосындарға басшылық ету функциясын да атқарады. Кез келген жағдайда өз ру-тайпасының күшіне сүйене отырып бағынбаған елдерді хан дəргейіне келтіру аталықтың міндеті. Аталық институты хандық билікті үлкен ру тайпалар арқылы қолтықтау, демеу деп айтуға болады. Мəшһүр Жүсіп Күдері қожаның бір толғауына түсінік бере келіп «Егіз, Тайым –Малай-Жəдігерден шыққан батырлар, заманында «Аталық» атанып, хандардың көші-қонын билеген ерлер» дейді. Бұл Егіз, Тайым Бөкей хан əулетіне қызмет жасаған. Бір жағынан хан қашанда елмен санасуға мəжбүр, екінші жағынан ол өз саясатын аталық сайлап отырған күшті ру арқылы өткізе алады. Сонымен, қазақтың дəстүрлі билік жүйесі дегеніміз осы «аталық» институтынан нақты көрінеді.
жүктеу/скачать 15,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|