Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

32 

 

дегендер Нұқ пайғамбардың кемесіне мінсек, ауыр болып кетер, қырсығымыз тиер, оған да жасаған 

жақсылығымыз болсын деп екі тақтайды құрап мініп, суға қалқып жүре беріпті. Аллаға бəрі мағлүм, 

аяушылығына  алып,  су  қайтқанда,  оларды  осы  Баянаула  тауынан  шығарыпты.  Қоңыр  əулие  кəзіргі 

Жамбақы  жеріндегі  тауларды,  Қыран  Баянтаудың  ұшар  басын,  Құлан  Қызылтауды  мекендегені 

туралы аңыздар бар. Қоңыр əулие əркімнің сұраған тілегін беріп, Қыран əулие əркімнің жоғын тауып 

беріп,  келе  жатқан  жауды  күншілік  жерден  көріп,  адам  болып  хабар  беріп,  сағым  болып  жоғалып 

кетеді  екен.  Іздегенге  оңай  таптырмапты.  Құлан  əулие  кейде  құлан,  кейде  адам  бейнесінде  көрініп, 

халық малының амандығына, өсіп-өнуіне жəрдем жасайды екен» [1, 35-б.]. 

Бұл  аңыз  əлі  де  егжей-тегжейлі  зерттеуді  қажет  ететін  ғажап  мазмұнымен  қызықтырады.  Нұқ 

пайғамбардың  топан суға  қатысты  əңгімесі  басы  Таурат  болып  барлық  ескі  шежіреде  белгілі.  Бірақ 

Нұқпен  бірге  сол  ғаламат  топан  судан  құтылған  үш  əулие  туралы  аңыз  тек  қазақта  ғана  бар.  Олай 

болса Құлан əулие үңгірінің қасиетіне табыну тас дəуірінің көне қатпарларынан келе жатқан адамзат 

баласының  ең  көне  ғүрыптарының  бірі.  Осындай  аңыздар  біздің  қазақ  тарихының  ең  көне,  ең 

тұңғиық, мөлдір бастауларына нұсқайды. Бұл адамзаттың балалық шағы.  

Қызылтаудың қасиеттілігінің дəлеліндей бұл жерде қазақ баласын аузына қаратқан талай жүйрік, 

шығармашылығы  елдің  рухына  тамызық  болған  нешебір  азаматтар  көп  туды.  Қысқаша  естелікте 

оның бəрін санамалап беру де мүмкін емес, біз Қызылтау атақты шежіреші, ақын, философ Мəшһүр 

Жүсіп  Көпейұлының,  сөз  өнерінің  дүлділі,  қазақтың  жазба  əдебиетінің  негізін  салушылардың  бірі 

Жүсіпбек Аймауытовтың ата мекені екенін айтсақ та болар. 

Халел  Арғынбайұлы  осы  өңірде  №19  аталатын  ауылда 1924 жылдың 21 қыркүйек  күні 

қарапайым, орта дəулетті отбасында дүниеге келді. 1917 жылғы революция топалаңы жаңа басылған, 

ел ЖЭС-тың арқасында  шаруашылығын жаңа  жөнге келтіріп жатқан уақыт болатын. Бірақ бұл  жан 

тыныштық  көпке  созылған  жоқ.  Совет  үкіметінің  саясаты  күрт  өзгерді,  елдің  бақуатты  тіршілігі 

большевиктерді алаңдатты. Осылайша 1928 жылы кəмпеске басталды, «қойдай қу қамшымен бай мен 

молданы»  деп  шолақ  белсенділер  шықты.  Оған  іле-шала  қазақ  зиялы  қауымын  қудалау  науқаны 

басталды.  Бұл  науқанға  алғашқы  іліккендердің  бірі  Қызылтаудың  тумасы  Жүіпбек  Аймауытов 

болатын.  Жүсіпбекті сылтау  қылып  үкімет  Қызылтау  өңірін қырына  алды. Қызылтау  қазақтарының 

тарыдай  шашырап,  жан-жаққа  қарай  қашуы  аштыққа  дейін  басталды.  Ақыры  Қызылтауда 

қыбырлаған жан қалмады. Не аштықтан қырылды, не жер ауып жан сауғалап кетті.  

Халекең марқұм осы кезеңді барынша дəл сипаттаушы еді. Адам бала кездегі көргенін ешқашан 

ұмытпайды ғой. Мен Халекеңмен 1986 жылдың күзінде Қазақ Ғылым Академиясының Ш.Уəлиханов 

атындағы  Тарих,  археология  жəне  этнография  институтына  аспирантураға  түскенде  таныстым. 

Емтихан  комиссиясында  Халекеңнің  өзі  де  болды.  Аспирантура  емтихандары  желтоқсан  оқиғасына 

дейін өтті, əйтпесе желтоқсаннан кейін қазақ жігіттеріне ғылымға келуге шектеу қойылған еді.  

Желтоқсан  əсері  диссертация  құрылымын  бекіткен  кезде  де  білініп  тұрды.  Менің  аспирантурада 

таңдаған тақырыбым «ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамының этноəлеуметтік құрылымы» еді. Бұл тақырыпты 

Қарағандыда  жүргенде  бастап,  енді  кандидаттық  диссертацияға  өзек  қылмақ  болдық.  Институттың 

Ғылыми Кеңесі тақырыпты қолдады, бірақ оның ішінде, қазақтың ру-тайпалық құрылымына негізделген, 

туыстық  жүйесін  зерттеуге  арналған  тараудың  болуына  қарсылық  білдірді.  Ал  туыстық  жүйе  қазақты 

қазақ  қылып  тұрған  басты  құбылыс  еді.  Жалпы  этнография  ғылымы  əлем  халықтарының  туыстық 

жүйелерін  зерттеуден  басталатыны  аян.  Халекеңнің  өзінің  де  докторлық  зерттеуінің  тақырыбы  «Қазақ 

халқындағы семья мен неке» болатын. Халел ағаның басшылығымен сол кезеңде Ш.Уəлиханов атындағы 

Тарих, археология жəне этнография» институты қазақ халқының этногенезі мəселесіне тереңдей бастаған 

еді.  Осындай  үлкен  тақырыпты  игерудің  бір  жолы  қазақ  этносының  өзіндік  қоғамдық  тіршілігін 

қамтамасыз  етіп,  əкімшілік  жəне  территориялық  мəселелерін  реттеп  отыратын  туыстық  жүйені  зерттеу 

екені  белгілі.  Ғылыми  кеңесте  Халекең  де,  Оразақ  ағай  да  ХІХ  ғасырдағы  қазақтың  ру-тайпалық 

құрылымына,  оның  ыдырау  процесіне  арналған  тарауды  сақтауға  тырысып,  қорғап  бақты,  бірақ  саяси 

жағдай біздің пайдамызда емес еді. Желтоқсаннан басталған репрессия шаралары біртіндеп Ш.Уəлиханов 

атындағы  Тарих  жəне  этнография  институтына  да  келді.  Менің  ұстаздарым  Х.Арғынбаев,  М.Мұқанов, 

О.Смағұлов аттары қара тізімге енді, партиялық баспасөзде соққы басталды. Ол кезде ЦК-ның қаһарына 

іліктің бе, ғылым да, карьера да қалады. Оның үстіне неше түрлі журналистер партияның қырына іліккен 

адамды  «халық  жауына»  айналдырып,  ақсақты  тыңдай,  соқырды  шындай  əсерлеп  алып  кетеді.  Оларға 

ғылыми ортада жүрген ескі белсенділер де қосылып кетеді. Амал жоқ, диссертацияның құрылымынан бір 

тарауды алып тастадық. 

Міне,  осы  кезден  бастап  Халел  ағаймен  араласа  бастадық.  Диссертацияны  ғылыми  кеңес  күзеп, 

жүдеп  шыққаннан  кейін  «ештеме  етпейді,  флажоктарды  керек  жеріне  қойып,  өзіміздің  əуелгі 

жоспарымыздағыны жаза береміз» дегені есімде. Ол кезде біздің ақсақалдар «флажок» деп марксизм-

ленинизм  цитаталарын  айтатын.  Кейін  солай  болып  шықты  да.  Оның  үстіне  саяси  ахуал  да  бір-екі 

жылдан кейін өзгеріп, Колбин қазақша сөйлейтін болып, репрессия бəсеңдеп, арқамыз кеңіді. Күзеуге 

түскен тарауды қайтадан диссертация құрылымына қосып алдым.  

33 

 

Халекең  орысша-қазақша  бірдей  сауатты  еді. «Бала  кезімде  Ресейде  орыс  мектебінде  оқыдым» 

дейтін. 1931 жылы  аштық  басталған  кезде  Арғынбай  отбасы  өзге  туыстарымен  бірге  Ресейдің 

Кузбасс  қаласына  көшіп  (Севкрай),  отағасы  осы  осы  жерде  шахтаға  забойщик  болып  орналасады. 

1932 жылы отбасы Кузбасс қазақтарының бір тобымен балық аулаушы артельге кіріп Петропавловск-

Камчатск  аймағына  көшеді.  Осы  жерде  Халел  Арғынбаев  алғаш  мектеп  табылдырығынан  аттайды. 

1934  жылы  отбасымен  бірге  Новосибирск  (Ноғайсібір)  аумағында  құрылған  «Арғын»  колхозына 

көшіп келеді. 1935 жылы Қазақстанға қайта оралып Жетісу өңірінде алғаш Қаратал, кейіннен Қапал 

аудандарында  ауыл  шаруашылығында  еңбек  жасайды.  Халел  Арғынбаевтың  жас  кезінде  басынан 

кешкен осы көшкіншілік ғалымның «Баянауылдан Камчаткаға дейін» аталатын естеліктерінде толық 

көркем тілмен баяндалған. 

Халеке  мейірімді  жəне  биязы  адам  болатын.  Оның  жұмсақтығына  қарап,  осы  кісі  Ұлы  Отан 

соғысының қан төгістерін басынан өткерген майдангер деп те ойламайсың. Мен соғысқа еш қатысы 

жоқ  адамдардың  кеуде  қағып,  айғайды  салып  жүргенін  талай  көрдім,  ал  жиырмаға  толмаған 

шақтарында  адамзат  баласы  бұрын-соңды  бастан  өткермеген  қан-қасап  соғыстың  ортасына  түскен 

ағаларамыздың қарапайымдылығына əлі де таң қаламын. 1942 жылы Қапал педучилищесін аяқтаған 

Халел  Арғынбаев  бірден  Қызыл  Армияның  құрамына  шақырылып,  алдымен  Ташкентте 

радиотелеграфшылар курсынан өткеннен кейін соғыс майданына аттанады. 1943 жылдың қаңтарында 

майданға  кірген  Халел  Арғынбаев  Кеңес  одағының  Украина,  Молдавия  сияқты  батыс  өңірін,  одан 

кейін  Румыния,  Чехословакия,  Югославия,  Австрияны  герман  фашизмінен  азат  ету  шайқастарына 

қатысты.  Майдандағы  ерліктері  үшін  «Отан  соғысы»  орденімен (1944 ж.),  бірнеше  жауынгерлік 

медальдермен марапатталған. 

Этнография ғылымына Халел ағай Ұлы Отан соғысынан кейін келді. Қан-қасап соғыста өмірден 

түңіліп, ғылымнан қарайып кетпей, білімге деген құштарлығын сақтаған, рухы биік ағаларамыздың 

күрескерлігіне қызығасың. 1947 жылы əскерден босатылған Х.Арғынбаев Абай атындағы ҚазПИ-дің 

тарих  факультетіне  түседі  де,  оны  аяқтаған  соң  бірнеше  жыл  Жəркент  (ол  кезде  Панфилов) 

педучилищесінде  қызмет  атқарды. 1954-1957 жылдары  Халел  Арғынбаев  Қазақ  Ғылым 

академиясының Тарих, археология жəне этнография институтының аспирантурасында «этнография» 

мамандығы  бойынша  дайындықтан  өтіп,  Ə.Х.Марғұлан,  И.В.Захарова,  Н.Сəбитов  сияқты 

ұстаздардың  тағылымын  көрді.  Осы  кезеңде  этнография  ғылымына  келген  В.Востров,  Е.Масанов, 

М.Муканов,  Р.Ходжаева,  Г.Валиханов  сияқты  талантты  этнографтармен  бірге  Х.Арғынбаев  қазақ 

этнографиясының əр түрлі салаларында қызмет атқарды.  

Халекең үлкен кітап түгілі, əр мақаласына барынша жауапты қарайтын, ғылымдағы асығыстыққа 

қарсы  адам  еді.  Ол  жағынан  Халекеңді  ғылымдағы  академиялық  дəстүрдің  өкілі  деп  толығымен 

атауға  болады.  Біз  кандидаттық  диссертациямызда  отызға  жетер-жетпесте  асығып  қорғап 

жатқанымызда, ол кісі өзінің 36 жасында алғашқы ғылыми атағын қорғағанын айтатын. 1960 жылы 

Мəскеуде  Н.Н.Миклухо-Маклай  атындағы  Этнография  институтында  Х.Арғынбаев  «Историко-

культурные связи русского и казахского народов и их влияние на материальную культуру казахов» 

деген  тақырыпта  кандидаттық  диссертациясын  қорғады.  Бұл  диссертацияда  Халекең  ХІХ  ғасырдың 

екінші  жартысындағы  тарихи-этнографиялық  деректер  негізінде  жəне  өзінің  шекаралық  алқапта 

ерінбей-талмай  жаяулап  жүріп  жинаған  материалдарының  негізінде  Ертіс  бойындағы  қазақ-орыс 

қарым-қатынастарының  əр  түрлі  салаларын  қарастырған.  Ертіс  бойы  қазақтарының  өзге  ұлт 

өкілдеріне əсері күшті болғанын сол жердің тумасы Г:Н.Потанин де кезінде жазған еді. Халекеңді бұл 

жағынан Ш. Уəлихановтың, оның досы Г.Н. Потанинның жолын жағастырушы деп те атауға болады. 

Г.Н.  Потанин  сияқты  көп  өмірін  Халекең  шаршамай-тынбай  этнографиялық  жəне  фольклорлық 

деректерді  жинақтауға  арнады.  Бұл  жағынан  Халекең  тарихи  жəне  этнографиялық  дерек  көздерін 

іздестіруге,  экспедициямен  далаға  шығып  шынайы  тіршілікті  зерттеуге  жүрдім-бардым  қарайтын 

кабинеттік ғалымдарға үлгі. 1957 жылдан бастап Ш.Ш.Уəлиханов атындағы Тарих, археология жəне 

этнография  институтына  қызметке  орналасқан  Х.Арғынбаев  отыз  жыл  бойы  ел  арасына 

экспедициямен шығып этнографиялық деректер жинақтаумен болды. Бұл материалдардың көпшілігі 

Х.Арғынбаевтың  мақалалалары  мен  монографиялық  еңбектерінде  жарияланды.  Соның  бірі 1969 

жылы  жарияланған  «Қазақтың  мал  шаруашылығы  жайындағы  этнографиялық  очерк»  кітабы.  Бұл 

кітап əлі күнге дейін мамандар арасында өзінің құндылығын жойған жоқ. 

Осы  жылдары  Халел  Арғынбаев  қазақ  этнографиясының  басты  бағыттарының  бірі  –қазақтың 

туысқандық  жүйесін  де  зерттеуді  бастады.  Бұл  тақырыптың  маңыздылығы  екі  себепке  байланысты 

өте күшті болатын, біріншісі қазақ халқының саяси, əлеуметтік құндылықтарының көпшілігі туыстық 

жүйеге  негізделген  еді,  екіншіден  əлемдік  этнографияда  туыстық  жүйе  этнографтардың  қашанда 

басты  нысаны  болған.  Осылайша 1973 жылы  «Қазақ  халқындағы  семья  мен  неке»  аталатын 

ғалымның басты еңбектерінің бірі дүниеге келді. 1976 жылы осы тақырыпта Х.Арғынбаев докторлық 

диссертациясын қорғады. 

Бұл  аталған  еңбектерден  басқа  ғалымның  қолынан  «Қазақ  халқының  қолөнері», «Хозяйство 

34 

 

казахов», «Қазақ  шежіресі  хақында», «Казахи.  Историко-этнографическое  исследование»  т.б.  аса 

маңызды дүниелер өмірге келді.  

Х.Арғынбаев 1960-1970 жылдары бірнеше рет этнографтардың əлемдік бас қосуларына қатысып 

(Мəскеу,  Чикаго  т.б.),  ғылыми  баяндамалар  жасады.  Кеңес  Одағы  республикаларының 

этнографтарының жиындарына үнемі қатысып, Қазақстан этнографиясының жетістіктерін баяндады. 

Ғалым ағамыздың Ресей, Өзбекстан, Түркменстан этнографтарымен тығыз достық қарым-қатынаста 

жұмыс жүргізгенін жас кезімізде көрдік. 

Бір  мəселені  айта  кетпесем  болмайды.  Мен 1989 жылдың  соңында  қорғауға  шықтым.  Ол  кезде 

Қазақ  республикасында  этнографиядан  қорғау  мүмкін  емес  еді,  Диссертациялық  Кеңес  тек  Мəскеу 

жəне  Ленинград  қалаларында  ғана  болды.  Одақтас  республикалардан  тек  Грузияда  ғана  өз  Кеңесі 

болды.  Ш.Уəлиханов  атындағы  Тарих,  археология  жəне  этнография  институтына  сол  кезде  Манаш 

Қозыбаев ағамыз келді. Енді бұдан былай археологтар мен этнографтар өзімізде қорғауы керек деген 

əңгіме  басталды. Бірнеше  ай  бойы Мəскеуге  хат  жазып  өзімізде  қорғауға  рұқсат  алу  үшін  күрестік, 

кейін  осы  жолмен  өзге  де  жас  этнографтар  жүрді,  бір  жол  салынып  қойған  соң  оларға  жеңілдірек 

болған  шығар  деп  ойлаймын.  Мəскеу  ақыры  рұқсат  берді,  бірақ  «өзге  респубикалардың 

этнографтарынан  екі  доктор  сіздердің  советтеріңе  кірсін»  деген  шарт  қойды.  Халекең  осы  мəселені 

телефонмен бір рет сөйлесіп шешіп берді. Омбыға профессор Николай Томилевке бір телефон соқты, 

Ашхабадқа профессор Аннадурды Оразовқа бір телефон соқты. Екеуі де Халекеңнің бір ауыз айтқан 

өтінішін жерге қалдырмай, уақытында келді, жұмыс туралы  пікірін айтты, осылайша қорғап кеттік. 

Халекеңнің арқасында қазақ жерінде өз этнографтары ғылыми жұмыстарын қорғай бастады. Қазіргі 

күні,  Халекеңнің  шақыруын  жерге  тастамай  келе  қойған  Н.Томилев  пен  А.Оразовтың  азаматтық 

ерлігін ұстазымыздың Одақтық этнография ғылымындағы биік беделінің көрсеткіші деп бағалаймын. 

Х.Арғынбаев  соңынан  қазақ  этнографиясының  əр  түрлі  салаларымен  айналысып  жүрген 15-шақты 

шəкірт  қалдырды  жəне  олардың  əрқайсысына  жоғарыда  маған  жасаған  көмегіндей  қолынан  келген 

жəрдемін берді. Қазақ этнография ғылымы Халекеңнің алдында қашанда парыз деп есептеймін жəне 

парызын қашанда өтеуге дайын екенімізді білдіремін. 

Халекең  жас  этнографтарға  жақсылық  жасауға,  көмек  беруге  қашанда  да  дайын  адам  еді.  Бүкіл 

респубикадағы  этнографиямен  айналысып  жүрген  жастарды  түгендеп,  шəкірттерінің  барына 

мақтанып,  қорғағанша  асықтырып  жүретін  іші  кең,  білімі  кен  асыл  ағамыз  еді.  Тəуелсіз  еліміздің 

этнография ғылымының қайнар бастауында Халекеңдей ұстазымыздың тұрғанына мақтанамын! 

 

Əдебиеттер: 

1. Артықбаев Ж.О. Баянауыл. «Менің отаным – Қазақстан» сериясы. – Астана: Фолиант, 2009. 

 

 

А.Б. Қалыш 

зав. кафедрой археологии, этнологии и музеологии  

КазНУ им. аль-Фараби, д.и.н., проф. (г. Алматы) 

 

ХАЛЕЛ АРГЫНБАЕВ – ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЙ КАЗАХСКИЙ ЭТНОГРАФ 

 

В ряду старшего поколения крупных отечественных этнологов наряду с именами А.Х.Маргулана, 

И.В.  Захаровой,  В.В.  Вострова,  М.С.  Муканова,  У.Х.  Шалекенова,  У.  Кыдыралина,  Р.Д.Ходжаевой, 

Х.А.  Кауановой  особое  место  занимает  Халел  Аргынбаевич  Аргынбаев.  Во-первых,  он  прошел 

суровый  жизненный  опыт,  связанный  с  сложными  событиями 1920–1940-х  годов,  который  закалил 

его  на  всю  жизнь.  Это – последствия  насильственной  коллективизации  сельского  хозяйства 1929–

1932 гг., массового голода 1931–1933 гг., Великой Отечественной войны 1941–1945 гг. 

Родился будущий корифей этнологической науки 21 сентябре 1924 г. в ауле №17 (колхоз имени 

Джамбула)  Баянаульского  района  Павлодарской  области  в  семье  крестьянина-середняка.  Этот 

благодатный  район  знаменит  на  весь  Казахстан  тем,  что  дал  нашей  Родине  блестящую  плеяду 

деятелей  национальной  культуры,  науки,  литературы.  Среди  них – прекрасный  знаток 

дореволюционной  казахской  этнографии  и  фольклора,  меценат  Муса  Шорманов – дядя 

Ч.Ч.Валиханова;  известный  теолог,  поэт,  фольклорист  Машхур-Жусип  Копеев;  классик  казахской 

литературы  С.  Торайгыров,  основоположники  отечественной  драматургии  и  киноматографии  Зеин 

Шашкин  и  Шакен  Айманов,  корифей  театрального  и  киноматографического  искусства  Каукен 

Кенжетаев;  выдающийся  ученый,  первый  президент  Академии  наук  Казахстана  Каныш  Сатпаев, 

также президент Академии наук республики Шапык Чокин, академики Алькей Маргулан, Абикен и 

Есен Бектуровы, Абылкас Сагинов (Герой Социалистического труда), Зайрулла Дюсенбеков и др. 

Семья  Аргынбаевых,  равно  как  и  другие  их  соплеменники,  испытала  на  себе  последствия 

советской тоталитарной системы. Лишившись скота в годы коллективизации, спасаясь от страшного 

35 

 

голода, поразившего некогда кочевые и полукочевые регионы, вынуждены были в 1931 г. переехать в 

Кузбасс,  где  его  отец  Аргынбай  работал  шахтером.  В  следующем  году  нужда  заставила  его  отца, 

равно как и его родных братьев, завербоваться на Дальний Восток – на Камчатку в г. Петропавловск, 

где  он  работал  сторожем  магазина,  а  мать – Карабаева  Майра – в  швейной  мастерской.  Здесь  же  в 

г.Петропавловске Халел Аргынбаевич учился в начальной школе. В 1934 г. окончил 2 класса. В том 

же  году  семья  переехала  в  г.  Новосибирск,  где  он  закончил 3 класс.  В 1935 г.  переехали  в 

Каратальский район, где отец вступил в члены колхоза, затем в 1938 г. – в Капальский район Талды-

Корганской области, где в 1952 г. глава семьи и вышел на пенсию.  

В 1938–1939 учебном году Халел Аргынбаевич окончил Конурскую начальную среднюю школу и 

поступил в Капалское педагогическое училище, которую окончил в 1942 г. [1, л. 6; 2]. Отсюда он, как 

и другие его сверстники в возрасте 18 лет был призван служить в рядах Советской Армии, воевавшей 

на фронтах Великой Отечественной войны. 

С 1 сентября 1942 г.  по 13 января 1943 г.  он  был  курсантом  краткосрочных  радиотелеграфных 

курсов Среднеазиатского военного округа в  г. Ташкенте. С 8 марта 1943 г. был радистом штаба 10 

артиллерийской  дивизии  Воронежского  фронта,  а  с 24 апреля 1943 г.  до  окончательного  разгрома 

фашистской  Германии  в  мае 1945 г.  служил  радистом 27-й  артиллерийской  бригады  ІІ–ІІІ 

Украинского  фронтов.  В  составе  указанных  фронтов  принимал  участие  в  военных  действиях  на 

территории Украины, Молдавии, Румынии, Венгрии, Чехословакии, Югославии и Австрии. Затем до 

мая 1946 г. в той же должности находился в составе Прикарпатского военного округа, а с мая 1946 г. 

–  командир  радистов 135 артиллерийской  бригады  Прибалтийского  военного  округа  (г.  Чортков). 1 

марта 1947 г.  был  демобилизован  по  указу  Верховного  Совета  СССР  от 4 февраля 1947 г.  Ратные 

подвиги рядового бойца Халела Аргынбаевича были достойно оценены наградами страны: орденом 

«Отечественной  войны»,  медалями  «За  боевые  заслуги», «За  победу  над  Германией  в  Великой 

Отечественной войне 1941–1945 гг.», «Двадцать лет Победы в Великой Отечественной войне 1941–

1945 гг.», «50 лет Вооруженных сил СССР», «Тридцать лет Победы в Великой Отечественной войне 

1941–1945 гг.» [1, л.л.5–6]. После демобилизации Халел Аргынбаевич возвращается в родной край и 

решает  продолжить  свое  образование  на  более  высоком  уровне  и  в  сентябре 1947 г.  поступает  на 

исторический  факультет  Алматинского  Государственного  Педагогического  и  Учительского 

института  имени  Абая,  который  окончил  с  отличием  в 1951 г.  В  августе  того  же  года  он  по 

распределению  Министерства  просвещения  республики  был  направлен  завучем  Панфиловского 

педагогического училища в г. Панфилов, где одновременно преподавал историю СССР и Казахской 

ССР [1, л.137; 3, с.35]. 

Преподавая эти учебные дисциплины он начинает обращать внимание на традиционную культуру 

казахского  народа – материальную  и  духовную,  на  их  взаимовляние  с  аналогичными  культурами 

соседнего  русско-украинского  населения.  Соприкасаясь  с  детства  с  различными  элементами 

культуры и быта этих народов, он решает углубить свои знания и профессионально заниматься ими. 

15  октября 1954 г.  Халел  Аргынбаевич  поступает  на  конкурсной  основе  в  очную  аспирантуру 

отдела  этнографии  Института  истории,  археологии  и  этнографии  имени  Ч.Ч.  Валиханова  (в 

дальнейшем – ИИАЭ)  Академии  наук  республики.  Научным  руководителем  аспиранта  назначили 

Ирину  Витальевну  Захарову,  известную  своими  многочисленными  трудами  по  традиционной 

этнографии  казахского  народа.  В 1940–1945 годы  она  обучалась  на  историческом  факультете  МГУ 

им.  Ломоносова,  в 1946–1949 годы – в  аспирантуре  Института  этнографии  имени  Н.Н.  Миклухо-

Маклая АН СССР. В 1952 году в том же Институте успешно защитила кандидатскую диссертацию на 

тему: «Материальная культура уйгуров Советского Союза». В 1950–1954 годы работала младшим, а 

затем  старшим  научным  сотрудником  ИИАЭ  им.  Ч.Ч.  Валиханова  АН  КазССР,  с  сентября 1954 по 

сентябрь 1957 года – и.о. зав. отделом этнографии [1, л. 137; 4]. 

Тема  кандидатской  диссертации  Халела  Аргынбаевича  перекликалась  с  научными  изысканиями 

И.В.  Захаровой  и  была  утверждена  на  Ученом  совете  Института  под  следующим  названием: 

«Историко-культурные связи русского и казахского народов и их влияние на материальную культуру 

казахов во второй половине ХІХ в. и до Октябрьской революции (по материалам Семипалатинской 

области)».  Она  была  написана  как  на  полевом  этнографическом  материале,  так  и  использованием 

архивных источников ЦГА КазССР и Семипалатинского областного краеведческого музея, а также с 

привлечением разнообразной дореволюционной литературы.  

В  середине  октября 1957 г.  зкончился  срок  аспирантуры  у  Халела  Аргынбаевича,  получившего 

подготовку по специальности этнографии Казахстана. Отдел этнографии Института на заседании 16 

октября  обсудил  его  работу  и  принял  решение – ходатайствовать  об  оставлении  его  в  отделе  в 

качестве младшего научного сотрудника с последующим утверждением в Отделении общественных 

наук  Президиума  АН  КазССР.  Спустя  два  года  результаты  его  историко-этнографического 

исследования  были  опубликованы  в  Трудах  ИИАЭ  АН  КазССР [5]. Доработанный  вариант 

диссертации  на  материалах  всего  Восточного  Казахстана  был  обсужден  в  секторе  народов  Средней 

36 

 

Азии  и  Казахстана  Института  этнографии  им.  Н.Н.  Миклухо-Маклая  АН  СССР  в  г.  Москве  и 

представлен  для  защиты  в  Диссертационный  совет  этого  же  института. 19 мая 1960 г.  в  Москве 

Х.А.Аргынбаев успешно защитил кандидатскую диссертацию [1, л. 15]. 

22 сентября 1961 г. на заседании бюро Отделения общественных наук АН КазССР, которую вел 

академик-секретарь  этого  научного  подразделения  академик  АН  КазССР  С.Н.  Покровский  он  был 

утвержден в должности и.о. старшего научного сотрудника ИИАЭ АН КазССР. Через два года – 29 

декабря 1963 г.  Постановлением  Президиума  АН  КазССР  за  №20/2  Х.Аргынбаеву  было  присвоено 

ученое  звание  старшего  научного  сотрудника.  Данное  Постановление  было  подготовлено  вице-

президентом АН КазССР, академиком АН КазССР А. Полосухиным [1, л.24]. 

Естественно,  эта  должность  была  предоставлена  ему  за  активную  научно-исследовательскую 

работу  в  области  традиционной  казахской  этнологии.  В  результате  многолетних  экспедиционных 

поездок  в  различные  области  и  районы  Восточного,  Северного,  Центрального,  Западного,  Южного 

Казахстана  и  Жетысу  Халел Аргынбаевич  совместно  со  своими  старшими  коллегами – академиком 

А.Х.  Маргуланом,  кандидатами  исторических  наук  И.В.  Захаровой,  В.В.  Востровым,  ровесниками 

Э.А.  Масановым,  Г.Н.  Валихановым,  более  молодыми  М.С.  Мукановым  и  Р.Д.  Ходжаевой  собрал 

значительный полевой этнографический материал. Они стали подспорьем при подготовке данных к 

историко-этнографическому  атласу  Средней  Азии  и  Казахстана,  двухтомника  «Народы  Средней 

Азии и Казахстана», монографии «Культура и быт казахского колхозного аула», а также для будущих 

публикаций сотрудников отдела этнографии упомянутого Института [6, с.15].  

В 1960-е  годы  Х.А.  Аргынбаев  обращает  значительное  внимание  на  такой  важнейший  аспект 

функционирования и  жизнедеятельности традиционного казахского общества, как скотоводство [7]. 

Используя  имеющиеся  богатые  архивные,  дореволюционные  источники,  разнообразные  материалы 

полевых  этнографических  источников,  ему  удалось  проанализировать  особенности  кочевого, 

полукочевого и оседлого скотоводства, определить характер, ареал, направленность и протяженность 

кочевых маршрутов, показать не только систему выпаса скота, но и исходя из посезонного характера 

продуктивности растительного покрова – значимость видовой структуры скота. Ученому впервые  в 

этнографической  науке  рассматриваемого  периода  удалось  системно  и  объективно  исследовать 

традиционную  ветеринарию  у  казахов,  углубить  существующие  о  ней  представления  и 

продемонстрировать  выработанные  веками  у  кочевников  способы  лечения  болезни  животных, 

используемых в хозяйстве кочевников [8]. 

Большой  научный  интерес,  не  только  среди  историков,  этнографов  и  представителей 

гуманитарных  специальностей,  но  и  у  широкой  общественности  вызвало  издание  в 1973 г. 

капитальной  монографии  Халела  Аргынбаевича  по  семье  и  браку  казахского народа. В ней  ученый 

одним  из  первых  всесторонне  проанализировал  форму,  типы  и  структуру  традиционной  казахской 

семьи, специфику ее внутрисемейных отношений и семейной обрядности, а также формы заключения 

наиболее  распространенных  типов  брака  в  дореволюционном  Казахстане.  В  заключительной 

четвертой главе он в сжатом виде (на 36 стр.) указал составные части семейно-брачных отношений 

советского  периода,  подкрепив  их  полевыми  этнографическими  материалами,  собранными  им  на 

протяжении 20 лет  в  различных  регионах  республики.  При  этом  автор  уделил  основное  внимание 

раскрытию процесса раскрепощения женщин, ликвидации многоженства и аменгерства в 1920–1930-

х годах. Им были показаны дальнейшие изменения в социально-экономической и культурной жизни, 

в  сфере  семейного  быта  в  последующие  десятилетия.  Значительный  интерес  представляют  анализ 

структуры  и  внутрисемейных  отношений,  основные  формы  заключения  брака  и  обряды, 

сопровождающие их, а также вопросы стабильности и распада браков [9].  

Результаты  такого  блестящего  монографического  исследования  позволили  Х.А.  Аргынбаеву  в 

1975  г.  защитить  докторскую  диссертацию  на  тему  «Семья  и  брак  у  казахов»  в  Диссертационном 

совете ИИАЭ имени Ч.Ч. Валиханова Академии наук республики. Решением Высшей аттестационной 

комиссии  при  Совете  Министров  СССР  от 18 марта 1977 г. (протокол  №10)  ему  была  присуждена 

ученая степень доктора исторических наук [1, л.185]. 

Одновременно ученый принимает активное участие в различных научных форумах антропологов 

и  этнографов: VII-м  (Москва, 1964 г.)  и  ІХ-м  (Чикаго, 1973) международных  конгрессах,  во 

всесоюзных  сессиях  и  симпозиумах  в  Ашхабаде (1967), Ташкенте (1969), Алматы (1972), Москве 

(1974) [1, л.42; 2, с.35]. 

Такой  солидный  научный  потенциал,  разносторонняя  деятельность,  чуткое  и  доброжелательное 

отношение к коллегам по отделу и коллективу способствовали тому, что в декабре 1976 г. директор 

Института,  вице-президент  АН  КазССР  академик  А.Н.  Нусупбеков  назначил  Халела  Аргынбаевича 

исполняющим обязанности завотделом этнографии. 20 мая 1977 г. он был избран по конкурсу на эту 

должность. 28 мая  того  же  года  на  заседании  бюро  Отделения  общественнызх  наук  под 

председательством  академика-секретаря  Отделения,  член-корр.  АН  КазССР  З.А.  Ахметова  был 

утвержден как прошедший по конкурсу на должность заведующего отделом этнографии [1, лл.52, 60-

37 

 

62]. Решением Высшей Аттестационной Комиссии при Совете Министров СССР от 19 февраля 1982 

г. ему  было присвоено  ученое  звание  профессора  по  кафедре  археологии  и  этнографии. На данную 

должность  завотделом  ученый  переизбирался  еще  дважды – 12 ноября 1982 г.  и 19 мая 1986 г.  В 

января 1990 г. он был аттестован на должность главного научного сотрудника отдела этнографии [1, 

лл.98, 111, 117]. 

В  опубликованной  в 1980 г.  коллективной  монографии  «Хозяйство  казахов  на  рубеже  ХІХ–ХХ 

вв.»,  подводившей  итоги  многолетней  работы  по  историко-этнографическому  атласу  народов 

Средней Азии и Казахстана, Х.А. Аргынбаев явился автором таких основополагающих разделов, как 

«Основные виды домашнего скота и их распространение» и «Обычаи и поверья казахов, связанные со 

скотоводством» [10].  

Широту  научного  кругозора  Халела  Аргынбаевича  доказывает  и  то,  что  он  интересовался  не 

только  вопросами  материальной  и  духовной  культуры,  семейно-брачными  отношениями,  но  и 

традиционным  декоративно-прикладным  искусством  казахского  народа.  Вышедшее  в 1987 г. 

исследование явилось вкладом автора в разработку указанной проблемы, поднятыми в свое время его 

академическими  коллегами – А.Х.  Маргуланом,  Э.А.  Масановым  и  М.С.  Мукановым.  Основу 

монографии  составили  материалы,  собранные  автором  в  составе  этнографических  исследований  в 

предыдущие  десятилетия,  включая  музейные  экспонаты  из  историко-краеведческих  музеев, 

дореволюционных  письменных  источников.  В  ней  исследованы  такие  компоненты  традционного 

прикладного  искусства  и  промыслов  казахов,  как  резьба  по  дереву,  художественная  обработка 

изделий металла, камня, кожи, рогов, кости [11]. 

На 1 января 1990 г.  Х.А.  Аргынбаев  имел 7 монографий  и 167 статей,  в  том  числе  с  момента 

защиты докторской диссертации 2 монографии и 102 статьи [1, л.115]. 

 Заметным  явлением  в  научной  жизни  ИИАЭ  имени  Ч.Ч.  Валиханова  стал  выпуск  в 1995 г. 

коллективной монографии «Казахи. Историко-этнографическое исследование», посвященной этническим 

процессам,  традиционным  способам  ведения  хозяйства,  народным  промыслам  и  ремеслам,  элементам 

материальной и духовной культуры, семье и браку казахского народа в ХІХ–ХХ вв. В ней ученый являлся 

автором разделов по народным знаниям и семейно-брачным отношениям казахов [12]. 

Во  второй  половине 1990-х  годов  ученый  начал  усиленно  заниматься  и  другими  еще  не 

исследованным  им  проблемами  исторической  этнографии  казахов – жизнеобеспечивающим 

функциям народных знаний и генеологии (шежире) казахов. 

Уже  после  его  скоропостижной  смерти  в 1998 г.  издается  коллективная  монография 

«Традиционная  культура  жизнеобеспечения  казахов»,  представляющий  собой  первый  в 

отечественной этнологии опыт такого рода теоретического и конкретно-этнографического изучения. 

Халел  Аргынбаевич  исследовал  в  ней  структуру  и  жизнеобеспечивающие  функции  таких 

компонентов  культуры  жизнеобеспечения  казахов,  как  народные  знания [13]. Следует  особо 

отметить,  что  издание  этой  уникальной  работы  стало  возможным  лишь  благодаря  титаническим 

усилиям ее координатора к.и.н. Н.Алимбая, так как в том же году скончался также второй ее автор – 

д.и.н., профессор М.С. Муканов. 

В 2000 г.  также  посмертно  публикуется  совместное  исследование  ученого  и  его  коллег 

М.С.Муканова и В.В. Вострова, посвященное генеологии (шежире) родо-племенных групп всех трех 

казахских  жузов – Старшего,  Среднего  и  Младшего.  В  отличие  от  других  аналогичных  шежире 

данный труд выгодно отличается своим научным подходом не только в описании, классификации, но 

и  в  исследовании  генезиса  казахских  жузов,  в  их  расселении  и  этническом  составе [14]. И  в  этом 

случае, как и ранее публикация данной книги, ставшей библиографической редкостью, большую роль 

сыграл  ученик  Халела  Аргынбаевича  и  Марата  Сабитовича – А.Б.  Прманов,  работающий  главным 

редактором издательства «Атамұра». 

В 2005 г.  в  издательстве  «Кайнар»  выходит  следующая  монография  автора,  исследующая 

семейную обрядность казахов – детской, свадебной и похоронно-поминальной [15]. Она полностью 

построена  на  материалах  многолетних  полевых  этнографических  исследований,  архивных 

источников  и  данных  специальной  литературы.  Ценность  в  монографии  представляет  то,  что  в  ней 

много  внимания  уделено  не  только  их  происхождению  и  развитию,  но  и  их  функционированию  в 

разных  регионах,  наличию  в  них  общих  и  особенных  моментов.  Свою  научную  работу  Халел 

Аргынбаевич  сочетал  с  педагогической  деятельностью  в  КазПИ  имени  Абая (1966–1970), в  КазГУ 

им.С.М.  Кирова (1958–1959, 1975–1987) по  совместительству  в  должности  профессора  кафедры 

археологии и этнографии [1, лл.73, 96]. 

Можно  смело  говорить  и  о  том,  что  Х.А.  Аргынбаев  создал  свою  казахстанскую  школу 

этнографов.  Под  его  научным  руководством  было  защищено  около 15 докторских  и  кандидатских 

диссертаций  в  г.  Москве  и  Алматы  по  специальности  «этнография».  Среди  его  учеников  отметим 

докторов  исторических  наук  У.  Кыдыралина,  С.Е.  Ажигали,  Ж.О.  Артыкбаева,  Ш.Ж.  Тохтабаеву, 

А.У. Токтабая, А.Б. Калыш и др. 

38 

 

В  заключение  хотелось  бы  сказать,  что  вся  жизнь,  в  том  числе  научно-педагогическая  и 

организаторская деятельность Халела Аргынбаевича, является образцом для подражания настоящему 

и  будущему  поколению  историков  и  этнологов.  Его  человеческая  простота,  скромность  и  доброта, 

природная  тактичность,  мудрость  и  интеллект  навсегда  сохранится  в  памяти  его  коллег,  учеников, 

родных и близких. 

 

жүктеу/скачать 15,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: