Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

49 

 

Источники: 

1.

 

Отчет  Национальной  комиссии  по  всестороннему  изучению  причин,  последствий  и  выработке  рекомендаций 

по трагическим событиям, произошедшим на юге республики в июне 2010 года. – Бишкек, 2010. – С. 16. 

2.

 

Отчет  Временной  депутатской  комиссии  Жогорку  Кенеша  Кыргызской  Республики  по  выявлению  и 

расследованию обстоятельств и условий, приведших к трагическим событиям, произошедшим в республике в апреле-июне 

2010 года, и даче им политической оценки. 

– Бишкек, 2011. – С.147–148. 

3.

 

Закон  Кыргызской  Республики  «О  местном  самоуправлении  и  местной  государственной  администрации». 

Принят Жогорку Кенешем Кыргызской Республики от 29 мая 2008 года № 99. Статья 39, пункты 10, 11 // Официальный 

сайт Министерства юстиции Кыргызской Республики. minjust.gov.kg 

4.

 

Закон  Кыргызской  Республики  «О  чрезвычайном  положении».  Принят  Жогорку  Кенешем  Кыргызской 

Республики  от 24 октября 1998 г. (№ 135). Статья 1, 2 // Официальный  сайт  Министерства  юстиции  Кыргызской 

Республики. minjust.gov.kg 

5.

 

Закон  Кыргызской  Республики  «О  прокуратуре  Кыргызской  Республики.  Принят  Жогорку  Кенешем 

Кыргызской Республики от 17 июля 2009 г. Статья 1 // Официальный сайт Министерства юстиции Кыргызской Республики. 

minjust.gov.kg. 

6.

 

Закон  Кыргызской  Республики  «О  национальной  безопасности».  Принят  Жогорку  Кенешем  Кыргызской 

Республики  от 13 октября 2008 г.  Статья 9 // Официальный  сайт  Министерства  юстиции  Кыргызской 

Республики.minjust.gov.kg 

 

 

Н.Е. Бекмаханова 

г.н.с. Института российской истории РАН, д.и.н., проф.(г. Москва. РФ);  

Н.Б. Нарбаев 

г.н.с., секции макроэкономики евразийского отделения РАЕН, 

д.и.н., проф. (г. Москва, РФ)  

 

ТЮРКСКИЙ МИР – ЕВРАЗИЙСКАЯ ИНТЕГРАЦИЯ: ЭТНИЧЕСКИЙ, КУЛЬТУРНЫЙ И 

ЭКОНОМИЧЕСКИЙ АСПЕКТЫ 

 

Одним  из  фундаментальных  вопросов  современного  развития  Евразии  является  проблема 

интеграции и формирования единого экономического, гуманитарного и культурного пространства от 

Атлантического  океана  до  Тихого.  В  эти  процессы  планетарного  масштаба  вовлечены  все  части 

Европы  и  Азии, как  западные,  так  и  восточные.  Крупнейшими участниками этих  наднациональных 

объединительных тенденций являются страны Таможенного союза и Евросоюз. 

Хотелось бы остановиться на вопросах условий создания этого единого пространства в контексте 

экономических,  социальных  и  этнокультурных  изменений  в  последние  десятилетия  в  России, 

Белоруссии  и  Казахстане,  как  государствах  со  значительным  славянским  и  тюркским  этническим 

элементом  в  структуре  населения  (вопрос  этнических  корней  великороссов,  малороссов  и 

белороссов, также процентное соотношение славянского, тюркского и финно-угорского компонентов 

у  всех  этих  трех  государственнообразующих  народов  до  сих  пор  не  в  достаточной  мере  широко 

освещается в научной и научно-публицистической литературе, общественных изданиях и в средствах 

массовой  информации  в  России  и  за  рубежом,  что  создает  ложное  общественное  мнение  о  якобы 

только  славянских  корнях  этих  трех  народов;  объективное  понимание  этнической  подосновы 

современных великороссов и татар (а также башкир, казахов, узбеков, туркмен и киргизов), позволит 

по-новому  взглянуть  на  процессы  интеграции  в  Евразии  с  этнической,  культурной,  религиозной  и 

духовной точек зрения; т.к. до сих пор ученые не могут дать ясный ответ на вопрос о том, кто такие 

русские и кто такие татары, что их объединяет и что разъединяет с т.зр. отечественной науки до 1917 

г. и на современном этапе). 

За  последние  два  десятилетия  в  российском  государстве  происходили  крупнейшие  реформы  в 

экономической  и  социальной  сферах.  Эти  реформы  и,  особенно,  изменения  в  последние  годы 

преобразили не только облик России, но и способствовали глубинным преобразованиям в различных 

сферах экономики и общества нашего государства.  

Основная  цель – создание  эффективной  экономики,  основанной  на  частной  собственности. 

Поэтому  разумное  снижение  доли  участия  государства  в  экономике  остается  в  числе  приоритетов 

деятельности российского руководства. 

Параллельно  с  этим  происходит  на  позитивное  развитие  интеграционных  процессов  по  линии 

Россия – ЕС.  

Однако  на  повестке  дня  стоит  более  масштабная  задача – сопряжение  европейского  и 

евразийского  интеграционных  процессов.  Обе  интеграционные  модели  построены  на  схожих 

принципах  и  опираются  на  нормы  Всемирной  торговой  организации  и  могли  бы  эффективно 

дополнить друг друга, способствовать росту взаимного товарообмена. 

Учитывая масштабы рынка, экономики и географии России, имеющей выход к государствам ЕС 

как  традиционному  центру  производства  и  потребления  и  к  странам  Азиатско-Тихоокеанского 

50 

 

региона  как  перспективному  центру  мирового  роста,  Россия  объективно  выступает  в  роли 

связующего  звена  между  ними,  что  открывает  большие  перспективы  в  реализации  инициативы  о 

создании  общего  экономического  и  гуманитарного  пространства  от  Атлантического  до  Тихого 

океана.  

Известны предложения ЕС об интеграции на этом пространстве на основе перехода на есовские 

требования  и  правила.  Осуществление  такой  модели  интеграции  происходило  в  последние  годы 

посредством программы «Восточное партнерство». Такой подход не вполне уместен по ряду причин 

политического, экономического, административного, технологического, климатического, культурно-

языкового и исторического характера.  

Интеграция – это  совместное  движение  друг  к  другу,  а  не  попытка  предложить  только 

одностороннее решение вопроса. Диалог об интеграции и будущем экономического взаимодействия 

России и ЕС следует на нынешнем этапе исторического развития решать не только с Россией, но и с 

Таможенным  союзом.  При  этом  следует  учитывать,  что  Таможенный  союз  России,  Белоруссии  и 

Казахстана – это  не  технический  результат  совместных  усилий  трех  стран,  которые  вдруг  решили 

пойти  по  интеграционному  пути.  Это  правовое  закрепление  и  дальнейшее  углубление  той 

позитивной  экономической  взаимозависимости,  которая  существовала  между  нашими  странами  на 

протяжении  не  десятилетий,  а  столетий  совместного  сосуществования.  Наши  страны  объединяет 

общее историческое прошлое, когда они были частью единой евразийской хозяйственной системы в 

19, 20 и  начале 21 веков.  На  протяжении  этого  длительного  периода  взаимососуществования  у  нас 

функционирует единая энергетическая система, своя единая система транспорта, предприятия наших 

трех стран имеют взаимные деловые интересы, тесные кооперационные связи. 

Создание  Таможенного  союза – это  создание  более  благоприятных  условия  для  совместного 

развития и использования всех тех благ, которыми уже располагали наши экономики на протяжении 

трех  прошедших  веков.  Оформление  этих  договоренностей  шло  по  пути  поиска  соответствующих 

компромиссов  России  с  Белоруссией  и  Казахстаном.  Тремя  странами  были  взяты  международно-

правовые  обязательства  по  отношению  к  нашим  партнерам.  Были  созданы  соответствующие 

наднациональные  органы  и  переданы  в  их  ведение  часть  полномочий  стран-участниц  Таможенного 

союза. 

По этой причине Россия не может формировать безбарьерную торговую среду с ее европейскими 

партнерами  в  одиночку.  Сегодня  Таможенный  союз  является  единой  системой,  которую  Россия, 

Казахстан и  Белоруссия  намерены развивать и  совершенствовать. Сейчас  эти три страны находятся 

на  пороге  новой  стадии  углубления  процесса  интеграции  в  Евразии – создания  Евразийского 

экономического союза. Это еще один шаг на пути достижения совместных экономических, деловых и 

политических интересов. Это очередной этап совместного продвижения к гармоничной и слаженной 

общей торгово-экономической среде в Евразии. 

Тенденции  мирового  развития  последних  двух  десятилетий  требуют  особо  глубокого 

осмысления.  Представляет  интерес  анализ  как  самих  указанных  тенденций,  так  и  их  влияния  на 

страны ТС, как крупнейшего государственного объединения, находящегося в Евразии, и, в частности, 

России, Белоруссии и Казахстана, как стратегических партнеров указанного региона. В соответствии 

с  материалами  подготовленными  за  последнее  годы  в  ООН,  Всемирном  банке,  Международном 

валютном  фонде,  Европейском  банке  реконструкции  и  развития  и  других  международных 

организациях  современное  мировое  и  региональное  развитие  характеризуется  углубляющимся 

системным кризисом. Этот кризис затрагивает как материальную (производственно-хозяйственную и 

финансовую), так и духовную области деятельности современного человечества.  

В  материальной  области  это,  прежде  всего,  касается  проблемы  функционирования 

международных  финансовых  рынков.  Их  деятельность  находится  в  очень  сильном  отрыве  от 

товарного (материального) производства (на долю реального сектора мировой экономики приходится 

менее 10% от общего оборота глобальных финансовых ресурсов).  

Весь остальной капитал (более 90%) не имеет реального (товарного) наполнения и используется в 

основном в спекулятивных целях для постоянного увеличения в интересах узкоограниченной группы 

людей (верхи международной финансовой элиты) в количестве всего нескольких десятков человек.  

Посредством  перемещения  сверхгигантских  объемов  этих  виртуальных  денег  верхи  мировой 

финансовой элиты оказывают непосредственное воздействие на развитие как отдельных стран, так и 

целых мировых регионов, зачастую, вне желания политического и экономического руководства этих 

стран  и  их  объединений.  Таким  образом,  потеря  органической  связи  между  реальной  экономикой 

общества  и  его  финансами  становится  одним  из  решающих  факторов  нынешнего  глобального, 

регионального и государственного развития. В духовной сфере имеет место ускоренная нравственная 

деградации современного человеческого общества и особенно ее верхнего управленческого слоя. Эти 

два  фактора  во  многом  и  определяют  системный  кризис  нынешних  общемировых  и  региональных 

процессов.  

51 

 

В  условиях  постоянно  усиливающегося  глобального  кризиса  и  поиска  путей  выхода  из  него 

наиболее  гармоничное  решение  в  начале 1990-х  гг.  предложил  Президент  Республики  Казахстан 

Н.А.Назарбаев.  Опираясь  на  фундаментальные  научные  и  практические  разработки  ученых-

евразийцев  первой  половины  и  последнего  десятилетия XX века,  он  предложил  новый  вариант 

стратегического  развития  всего  Евразийского  континента  на  ближайшие  десятилетия.  Глубина 

проработки  вопроса  и  его  практическая  значимость  для  всех  стран  СНГ  до  сих  пор  не  до  конца 

осмыслена  ни  экспертным  сообществом,  ни  руководством  многих  республик  бывшего  СССР  ни  в 

период 1990-х гг., ни в последующие годы.  

По  этой  причине  анализ  указанного  стратегического  плана  Президента  Казахстана 

Н.А.Назарбаева  по  развитию  евразийского  пространства  в  новейшее  время  необычайно  актуален  и 

требует  серьезного  научного  осмысления,  а  также  самой  широкой  поддержки  и  освещения  в 

средствах массовой информации как внутри стран СНГ, так и за рубежом.  

 

В  контексте  такой  постановки  проблематики  анализа  указанного  стратегического  плана 

следует  особо  остановиться  на  вопросе  развития  евразийской  идеи  до  эпохи  стратегических 

разработок  Президента  Н.А.Назарбаева.  Анализ  более  ранних  концепций  евразийской  интеграции 

позволяет глубже осмыслить и оценить значимость предложений казахстанского лидера. 

В ходе анализа теоретических разработок евразийства до 1990-х гг. следует выделить концепцию 

российских  ученых  об  экономико-государственных  циклах,  которая  во  многом  основывается  на 

многолинейной  схеме  исторического  процесса,  разработанной  в  западной  науке  Д.Б.  Вико  и  И.Г. 

Гердером,  а  в  российской – Н.Я.  Данилевским  и  К.Н.  Леонтьевым.  Идеи  отечественных 

исследователей  об  истории  как  разнонаправленном  циклическом  развитии  национальных  культур 

появились вместе с известным трудом О. Шпендлера «Закат Европы». 

Среди  видных  российских  ученых,  разрабатывавших  вышеупомянутую  концепцию  о 

цикличности,  следует  выделить  два  поколения.  Первое  работало  в 1920–1940-е  гг.  Это  Н.С. 

Трубецкой,  Г.В.  Вернадский,  П.Н.  Савицкий,  В.Н.  Ильин,  Н.Н.  Алексеев,  а  также  М.М.  Шахматов, 

Л.П. Карсавин, С.Г. Пушкарёв и др. Первая подгруппа исследователей этого поколения вместе с их 

сторонниками  более  тяготела  к  научному  (историческому,  географическому,  геологическому, 

экономическому, этническому и лингвистическому) анализу проблем евразийской государственности 

и  экономики.  Вторая  подгруппа  вместе  с  их  приверженцами  выдвигала  на  первый  план  духовно-

нравственное и религиозное начало. 

Второе  поколение  евразийцев  трудилось  над  проблемами  евразийства  с 1980 - х  гг.  Среди  них 

следует отметить таких отечественных учёных, как М.Л. Титаренко, Б.С. Ерасов, А.С. Панарин, А.П. 

Доронченков, Г.А. Югай, Н.В. Князьков, Е.Ф. Морозов и др.  

Российские исследователи, как в начале, так и в конце XX века, выделили определенные циклы 

экономико-государственного  развития  на  территории  Евразии.  Они  включали  в  себя  периоды 

центростремительных  и  центробежных  процессов  на  евразийских  просторах.  Закономерность  этого 

процесса можно проследить с I по XXI вв. н.э.  

Процесс представляет двухфазную модель.  

Первая  фаза – это  объединение  земель  в  единое  государственное  объединение.  Вторая – распад 

земель на отдельные государственные образования.  

На  ранних  этапах,  около 2000 лет  назад,  обе  фазы  были  достаточно  растянуты  во  времени  и 

занимали века. По мере приближения к XX в. их временные рамки сокращались.  

Весь  государствообразующий  процесс  на  территории  Евразии  был  разбит  учеными  на  пять 

этапов.  

1-ый этап:  

1) единая государственность – протогосударственное объединение скифов,  

2)  распад  единого  протогосударственного  объединения  скифов  на  протогосударственные 

объединения сарматов, готов, саков. 

2-ой этап:  

1) единая государственность – протогосударственное объединение гуннов,  

2)  распад  единого  протогосударственного  объединения  гуннов  на  государственные  объединения 

аваров, хазаров, камских болгар, восточных славян (Русь), печенегов, половцев. 

3-ий этап:  

1) единая государственность – Монгольская империя,  

2)  распад  единого  государственного  объединения – Монгольской  империи – на  Золотую  Орду, 

Улус  Джагатая,  Персию  и  Китай,  а  затем – на  Литву,  Русь,  Казанское  ханство,  Казахские  ханства 

(жузы), Центральноазиатские ханства, государство Ойратов и Монголов. 

4-ый этап:  

1) единая государственность – Российская империя,  

2)  распад  единого  государственного  объединения – Российской  империи – на  независимые 

52 

 

республики  в  период 1917 - 1920-х  гг.,  а  также  на  отделившуюся  Польшу,  Финляндию  и  страны 

Балтии. 

5-ый этап:  

1) единая государственность – СССР,  

2) распад единого государственного объединения – СССР – на страны СНГ и Балтии. 

За 5-м этапом, в соответствии с цикличной закономерностью этой схемы должен наступить новый 

6-ой этап, знаменующий начало нового объединительного процесса на пространстве Евразии с пока 

ещё неясными параметрами экономического, политического и духовного измерения.  

В  настоящее  время  мы  как  раз  являемся  свидетелями  его  формирования.  В  соответствии  с 

предложениями  Президента  Казахстана  Н.А.Назарбаева  создание  Таможенного  союза  и  начало 

образования  Евразийского  экономического  союза  являются  прообразами  этого  нового  объединения 

на пространстве Евразии.  

Однако следует отметить, что этот естественный исторический, экономический, политический и 

культурно-духовный  процесс  встречает  мощное  сопротивление  международного  финансового  и 

промышленного  капитала,  который  заинтересован  в  сохранении  экономической  расчлененности 

территорий недавно единой страны.  

Эта  расчлененность  создает  благоприятные  условия  для  более  свободного  доступа  к  природно-

сырьевым  и  людским  ресурсам  обширного  региона.  За  счет  этих  ресурсов  промышленно  развитые 

страны  надеются  решить  проблему их  затяжного  системного  экономического кризиса, связанного  с 

переходом из индустриальной в постиндустриальную фазу развития.  

Кризис указанных стран определяется, прежде всего, неспособностью их научных и экспертных 

кругов  разработать  и  внедрить  в  массовое  производство  принципиально  новые  источники  энергии, 

которые в значительной мере сократят потребление углеводородов, как основного источника энергии 

индустриального общества последнего столетия. 

Разработка добычи сланцевого газа в США и аналогичные попытки в странах ЕС являются лишь 

временной  мерой,  способной  смягчить  негативное  влияние  мирового  системного  кризиса  лишь  на 

несколько  десятилетий.  Однако  кардинальных  предложений  прорывного  выхода  из  указанного 

кризиса разработка добычи сланцевого газа не дает.  

Значительное  снижение  себестоимости  этого  газа  удешевляет  производство  электроэнергии  в 

США  на  ТЭЦ,  что  будет  способствовать  снижению  себестоимости  продукции  североамериканских 

предприятий, использующих дешевую электроэнергию и рабочую силу, которая в США в среднем на 

20%  дешевле  чем  в  ЕС  и  на 40% дешевле,  чем  в  Японии  (по  этой  причине  уже  принято  решение  о 

переводе  части  производства  европейских  самолетов  Эарбас  из  ЕС  в  Северную  Америку).  Все  это 

означает  значительное  повышение  конкурентоспособности  американских  товаров  на  мировых 

рынках, прежде всего в странах ЕС и АТР.  

Американские товары начнут вытеснять аналогичную, но более дорогую европейскую, японскую, 

китайскую  и  корейскую  продукцию  на  мировых  рынках  (фактор  дешевой,  но  зачастую 

низкоквалифицированной  рабочей  силы  в  КНР  постепенно  теряет  свою  значимость  на  фоне 

кардинальных изменений в производственных процессах в Северной Америке; к тому же уже начался 

этап  обратного  возвращения  производственных  мощностей  из  КНР  в  США,  что  постепенно  будет 

создавать  условия  для  вывода  КНР  из  мировых  производственных  циклов  высокотехнологичных 

товаров).  

Все  это  будет  способствовать  дальнейшему  индустриальному  развитию  США  и  временному 

смягчению  кризисных  процессов  в  Северной  Америке.  Однако  прорыв  в  общество 

постиндустриального производства в США будет заторможен.  

Производство  отдельных  видов  постиндустриальных  товаров  будет  налажено,  но  массовый 

переход  к  принципиально  новому  пятому  технологическому  укладу,  не  основанному  на 

использовании углеводородной энергетики будет временно отложен на десятилетия. Это в конечном 

итоге еще более усугубит глобальный системный экономический кризис современного человеческого 

общества.  

 

 

Т. Омарбеков 

əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі,  

ҚР ҰҒА-ның құрметті академигі, т.ғ.д., проф. (Алматы қ.) 

 

БАТЫС ТҮРІКТЕГІ АШЫНА (АШИНА) ҚАҒАНДАРЫНЫҢ БИЛІГІ 

 

Қытай  деректері  Батыс  түрік  қағанатын  билеген  қағандардың  қайдан  шыққанын  тəптіштеп  атап 

көрсетеді.  Олардың  ішіндегі  арғы  бабасы  Түрік  Мұқан  қаған  болғаны  тарихтан  белгілі.  Қытай 

53 

 

деректерінде 556 жылғы  осы  қағанға  байланысты  оқиғасы  төмендегіше  баяндалады: «Түрік  Мұқан 

қаған  Нөнен  Теңчүкіске  шабуыл  жасап,  оның  ұлысын  жойды.  Чүкіс  қалған-құтқан  əскерін  жиып 

алып, (Батыс) уй патшалығына берілді. Мұқан батыстағы Абдалды күйретті, шығыс  жақта Қытанға 

жорық  жасады,  солтүстікте  Қырғұрды  алды,  осылайша  қорған  сыртындағы  елдерге  үстемдік  етті. 

Иелігінің  шығыс  шеті  Ляухайдан  басталып,  батысы  Батыс  теңізге  дейін  жалпы  ұзындығы  он  мың 

лиге  созылды,  оңтүстік  іргесі  есептелетін  құмның  солтүстігіндегі  бес-алты  мың  лилік  аумақтағы 

жерлерді уысына алды» [1, 68-б.]. 

Шығыс түріктің Мұқан қағаны өлгенде оның тағына ұлы Төремен емес, інісі Табар қаған отырды. 

Табар өлерінде ұлы Əміреге Төременді қаған етуді ескерткен еді. Бірақ ел Төременді емес, Əмірені 

таққа отырғызды. Əміреден кейін таққа Мұқанның ағасының ұлы Шату отырды. Ол тарихта Ышбара 

қаған деген атпен белгілі. Ал Төремен болса өз алдына Аба қаған деген атпен өзінің ұлысында билік 

жүргізіп  жатты.  Ышбара  мен  Аба  қағанның  арасы  өте  қатты  шиеленісіп  кетті.  Түрік  қағандарының 

осындай өзара таққа таласқан ұрпақтары кезек-кезек қытай билеушілеріне жүгініп отырды. Мұндайда 

қытай императорлары түрік билеушілерін өздерінің тарапынан ынталандыруды да ұмытқан жоқ.  

Қытай  деректерінде  Ышбара  мен  Аба  қағандардың  арасындағы  күрделі  қарым-қатынас  жан-

жақты  сипатталған.  Онда  мынадай  жолдар  бар: «Ышбара  батырлығы  мен  қырбаттығы  үшін  Абаны 

қызғанышпен  жек  көрді.  Сол  себепті  бұрынырақ  қайтып,  оның  ел-жұртын  тұтқиылдан  шауып,  тас-

талқанын шығарды да, анасын өлтірді. Қайтып оралған Аба өзіне тұрақ таба алмай, батыстағы Тарду 

қағанды  паналады.  Тарду  есімі  бойынша  Темкіт,  əкесі  жағынан  Ышбараның  немере  ағасы  болып 

келуші еді. Ол батыс ұлыстарының қағаны болатын. Ол бұл іске қатты ашуланып, Абаға əскер беріп, 

оны  шығысқа  аттандырды.  Абаға  бұрынғы  өз  ұлысынан  жүз  мыңдай  атты  əскер  келіп  қосылды. 

Осылайша бұлар Ышбарамен арадағы соғысты бастап жіберді. Мұнан тыс, Тамған қаған Абамен тату 

еді.  Ышбара  оның  ұлысын  тартып  алып,  лауазымын  жойғанда,  ол  да  Тарду  қағанға  қашып  барды. 

Ышбараның  немере  інісі  Тегін  шад  жеке  ұлысты  басқаратын.  Ол  да  Ышбарамен  араздасып,  өз  ел-

жұртымен  Абаға  барып  қосылды. Осылайша, тараптар  ара  соғыс  толассыз  жүріп  жатты. Екі  жақ  та 

сарайға елші жіберіп, бітім жəне көмек сұраумен болды. Патша оларды əр екі тарапының да тілегін 

қабыл алмады» [1, 68-б.]. 

Көріп  отырмыз,  қытай  деректері  Бес  түрік  дулу  мен  нүшебені  басқарған  Түрік  қағандарының 

өзара  айтыс-тартыстарын,  таққа  таласқан  жанжалдарын  қалт  жібермей  қадағалап  отырған  жəне 

мүмкіндігінше  олардың  өзара  тартысып,  əлсірей  түсуін  қалаған.  Ара  ағайын  болып  оларды 

татуластыруға  ешбір  күш  салмаған,  керісінше  «қай  жеңгенің  менікі»  деген  саясатты  жандандырып 

отырған. Осындай жағдайда өзара тартыстан əлсіреген түркі қағандары Қытай билеушілеріне кезек-

кезек  жүгініп,  ақырында  оларға  өздерінің  қалай  бодан  болғандарын  да  білмей  қалған.  Осыған 

байланысты  əрқашан  еркіндікте  өскен  түрік,  яғни  дулу  билеушілерінің  бодан  деген  сөздің  өзін  де 

жақсы  түсінбегенін  байқаймыз.  Қытайлықтар  Ышбараға  елші  жіберіп,  Ұлы  сүй  патшасына,  яғни 

Қытай  билеушісіне  бодан  болуды  ұсынғанда,  ол  тіптен  осы  сөздің  мəнін  де  түсінбейтін  болып 

шыққан.  Осыған  байланысты  қытай  деректерінде  төмендегідей  мəліметтер  сақталған: «Ышбара 

маңындағы  дүбірлерінен  «Бодан»  деген  сөз  не  мағынаны  білдіреді  деп  сұрады.  Олар  «Сүй 

патшалығына  бодан  болу  деген  сөз,  біздегі  құл  болу  дегенмен  бірдей»  деп  жауап  берді.  Ышбара 

«Ұлы сүйдің Көк ұлына Юй атарманның арқасында ғана құл бола алдым» деді. Сонан Юй Чиңзыға 

мың жылқы сыйлады, əрі өзінің немере қарындасын қосты. 

Бұл  кезде  Ышбараны  бір  жағынан  Тарду  қыспаққа  алса,  екінші  жағынан  оған  Қытандар  қауіп 

төндірді.  Сондықтан  ол  арнайы  елші  жіберіп,  өз  жағдайының  күрт  қиындап  кеткенін  патшаға 

хабарлап,  қарауындағы  елдің  Дешті  құмның  күнгейіне  табан  аударып  Ақбелдеу  аңғарына  барып 

қоныстануына рұқсат сұрады. Рұқсат етілгені жөнінде жарлық шықты. Жин ханы (Яң) Гуаң əскерін 

бастап  оған  көмек  берді.  Оларды  азық-түлік,  киім-кешекпен  қамдады,  күйме,  дабыл  жəне  сырнай 

сыйлады.  Бұдан  кейін  Ышбара  батысқа  жорық  жасап,  Абаны  күйрете  жеңіп,  оның  өзін  тұтқынға 

алды. Осының арқасында Абаның адамдары Ышбарының ордасы иен қалған орайда, оның бүкіл үй 

ішін  тұтқынға  түсірді.  Шахналық  қосын  Абаның  жасағын  талқандап,  соғыс  олжасын  түгелімен 

Ышбараға сыйлады. Бұған Ышбараның бөркі қара қазандай болды. Осылайша келісім шартта шөлді 

шекара  деп  белгіледі.  Ол  өзінің  датнамасында  былай  деді: «Ұлы  Түрік  Ел  Күлік  шад  Ышбара  Баға 

қаған  боданыңыз  Шату  дат  айтады:  бас  елші  санаттың  оң  қол  атарманы  Юй  Чинзы  бізге  келді. 

Жарлықнамаңызды  табыс  етіп,  шарапатты  пəрменіңізді  жеткізді.  Ұлы  ағзамның  шапағаты  мен 

инабатының  уақыт  өткен  сайын  айқындала  түскенін  ой  көзімен  аңғарып  отырмын.  Бар 

жақсылығыңызды көңілмен біле тұра, оны толық ақтай алмай жатырмын. Жүгіне ой жүгіртсем, Ұлы 

сүй  патшалығы  төңіректің  төрт

 

бұрышын  иелепті,  бұның  өзі  аспанда  тəңірдің  қалауына,  жерде 

халықтың  тілегіне  сайма-сай  келеді.  Қазір  аспан  асты  мен  жер  үстіндегі,  көкте  жеті  жарық 

нұрландырған ұлан-байтақ өңірдегі елдердің билеушілерінің өз балаларын ақ үйлі аманатқа бермеген 

бірде-бірі жоқ, барлығы сізге бағын болып, қайырыла сарайыңызға бетір беруде. Тақсыр, сіздің түмен 

ықылымнан бергі бірінші əулие затты ағызам екеніңізді, мың жылдықтар мүмкіндігіне ғана саятын, 

54 

 

əлмисақтан  бері  көз  көріп,  құлақ  естімеген  аса  дарқан  заманыңызда  жасап  отырғанымызды  əбден 

тұщындым. 

Тəңірдің  қалауымен  Түрік  қағанат  құрғалы  міне  елу  шақты  жыл  болды.  Содан  бері  шөл  далада 

қиын қонып, шет жайлап, қаған атанып келеміз, иелігіміз түмен ли жерді алып жатыр. Мал-жанымыз 

құлты  (жүз  миллион)  бойынша  есептелінеді.  Барша  Нұм-рейлерді  тегеурінмен  бағындырып,  кіндік 

қағанатпен  үзеңгі  қағыстырған  кезіміз  де  болды.  Нұм-рейлерде  бізден  құдіретті  ел  болған  емес. 

Жуырдағы  жылдары  ауа-райы  жайлы,  жауын-шашын  мезгілі  ретінде  лайықты  болып  келгенінен 

қарап, мұны қалайда Кіндік қағанаттан əулие затты ағызамның шығу нышаны болар деп жорып едім. 

Енді  міне  шарапатыңыздың  кəусарынан  жанымыз  сусындап,  мейірлі  саясаттарыңыз  ділімізді 

бағындырып,  салиқалы  салттарыңыз  сарайдан  жалпақ  жұртқа  дейін  игі  əсерін  тигізуде.  Меніңше, 

аспанға екі күннің жараспайтыны сияқты, жер бетінде де екі ең жоғары билеуші болмауға тиіс. Мен 

Ұлы сүйдің патшасы өзіңізге нағыз патшам деп табынамын. Ендеше жер қиындығынан пайдаланып, 

жасақ  құрап  қағанмын  деп  құжырлануыма  қайтып  болады?  Қазір  қауғана  салиқалы  салттарыңыз 

менің  көңілімді  біржола  əділеттің  ақ  жолына  ынтықтырды.  Дана  патшам  өзіңізге  тағзым  етіп  бас 

иемін.  Мəңгі  боданыңыз  болуға  пейілмін.  Құзырыңызға  қол  тапсырып  барып  қайтуға  жер  арқасы 

қиян шалғайда жүрмін. Солай да əрменелік салттан айнымай ақ үйлі аманатқа ұлымды жіберуді өзіме 

парыз  санадым.  Əр  жылы  көпшір  ретінде  сəйгүліктер  жіберіп  тұрамын.  Ертелі-кеш  құлдық  ұрып, 

əміріңізді  екі  етпеуге  тырысамын.  Сонымен  бірге  шапанымыздың  түймелеу  бағытын  өзгертуге, 

бұрымды ағытуыңызға рұқсат етуіңізді өтінемін. Ескіден келе жатқан əдетіміз болғандықтан, бұрын 

өзгерте алмадық. Қазір бір ел боп көңіліміз тоғысып отыр. Енді өзгертпесек, рахметімізді білдірмесек 

жөн болмас. Рұқсатыңызды ала алсақ, қуанышымызда шек болмас еді. Жетінші балам Құтымчынды 

жəне басқаларды датнамамды табыс етуге жібердім, хабарлы болғайсыз» [1, 68-70-бб.]. 

Көріп  отырмыз,  Ышбара  қаған  Тардумен  арадағы  қарым-қатынасы  нашарлағандықтан, 

мүмкіндігінше  билікті  қолдан  шығармау  үшін  Қытай  билеушілеріне  жүгінген,  тіптен  оларға  бодан 

болуға дайын екендігін  айтып, ант ішкен. Сонымен бірге жыл сайын беріп тұратын көпшір (салық) 

көлемін  де  анықтап  айтып,  өзінің  жетінші  баласы  Құтымчынды  Қытай  сарайына  кепілдікке 

жөнелткен. Осылайша, дулуды жəне нүшебені билеген Түрік қағандары өздерін  ешқашанда  сенімді 

санамай,  өзара  алауыздықтың  нəтижесінде  тақта  қалу  үшін  көрші,  отырықшы  Қытайдың  күш-

қуатына иек артпақ болған. Мұның өзі Он оқ бодұнды билеген қағандардың Ашына (Ашина) əулетіне 

жатқанына  қарамастан,  халықтан  гөрі  Қытай  билеушілеріне  əлдеқайда  жақын  болғанын  байқатады. 

Өкінішке  орай, осындай  Түрік  қағандары бірінші  кезекте  қоластындағы  халықтың  қамын  ойлаудың 

орнына,  өзара  таққа  таласып,  Қытайға  жағынуға  күш  салды.  Қалай  десек  те,  бұл  Қытай  деректері 

боямалап  бергеніне  қарамастан,  сол  дəуірдің  ащы  шындығы  еді.  Көшпелі  түріктер  мемлекеті  шын 

мəнінде  өздерінің  жауынгерлігіне,  соғысқа  бейімділігіне  қарамастан,  отырықшы  жəне  қамал  салған 

Қытайдың алдында əлдеқайда əлсіз болды. Бұл шын мəнінде екі өркениеттің текетіресі де еді.  

Қытай  патшалары  өздеріне  бодан  болғысы  келіп  жалынған  Түрік  қағандарын  əрқашан  қолдауға 

тырысты,  өйткені  оларға  бірінші  кезекте  солтүстік  шекараның  тыныштығы  қажет  еді.  Екіншіден, 

салық  ретінде  көптеп  сəйгүліктер  жəне  тағы  басқа  мал  түріндегі  салықтарды  алу  арқылы  Қытай 

отырықшылары  өздерінің  жағдайын  нығайта  түсті.  Сондықтанда  жоғарыдағы  Ышбараның  өтініші 

Қытай патшасы тарапынан қабыл болды. Бұл туралы қытай деректерінде былай жазылған: «Осыған 

орай  Ғаузу патша  былай  деп  жарлық  шығарды: «Ышбараның  Дешті  құмның солтүстігін билегеніне 

талай  жылдың  жүзі  болды.  Барша  жат  қауымдар  ішінде  бұлардан  мықтылар  болған  емес.  Бұрын 

арамызда  келісім  жасалғанымен,  екі  ел  болып  келгенбіз.  Енді  біріміз  билеуші,  біріміз  боданбыз. 

Демек  бір  тұлғаға  біріктік.  Олардың  датнамасында  білдірілген  ықылас-пейілдеріне  ризамын.  Мен 

Көктегі  тəңірдің  рақым-шапағатымен  сыртқы  аймақтарды  бағындырдым.  Бұл  қалай  ғана  менің 

шарапатым  болсын.  Қатысты  басқармаларға  осы  іс  бойынша  ғибадатханалардың  тасаттық  беруін 

орналастырып, бүкіл халыққа салтанат ретінде жариялауын бұйырамын» [1, 70-б.]. 

Осылайша, Ышбара қағанның бодан болу туралы өтініші қытай патшасы тарапынан қабылданып 

қана  қоймай,  ол  тіптен  ғибадатханаларға  жиналатын  бүкіл  халыққа  жария  етілді.  Осылайша, 

дулуларды  билейтіндер  Қытайға  тəуелді  болып  шыға  келді.  Мұның  өзі  əрине,  Қытайдың  алдында 

Ышбара  қағанның  беделін  арттырғанымен,  ол  шын  мəнінде  саясатта  енді  «тірі  өлікке»  айналды. 

Қытай  деректерінде  оның  осы  жағдайы  төмендегіше  көрсетіледі: «Осыдан  бастап  былайғы  уақытта 

айырмашылық  болу  үшін  жарлықнама  мен  іске  қатысты  жауаптарда  Ышбараның  аты  аталмайтын 

болды  да,  оның  Жоу  əулетінен  шыққан  қатұн  мəртебелі  жұбайы  Мың  ділдə  ханшаға  Яң  науғысы 

лайықталып,  есімі  патша  жұрағаттары  тіркелген  кітапқа  енгізілді,  əрі  Көшелі  ханша  деген  атақ 

берілді.  Патша  Құтымчынға  баған  деген  міндет  жəне  Əн  ел  сұлтаны  деген  лауазым  берген  үстіне 

гарем  сарайда  кең  мол  дастархан  жайып  патшайыммен  таныстырды  жəне  мол  таралғы  тартты. 

Мұндай ықыласқа мейлінше риза болған Ышбара былайғы жерде сарайға тіпті үзбей тарту-таралғы 

жіберіп тұратын болды. 

7  жылы (587 ж.)  басқы  айда  Ышбара  өзінің  ұлын  тарту-таралғымен  сарайға  жіберіп,  Хың,  Дəй 

55 

 

дуандарының  жерінде  аң  аулауға  рұқсат  сұрады.  Патша  бұған  рұқсат  етіп,  Ышбараға  сый-сыбаға 

ретінде  шарап  жəне  ет  тағамдар  апаруға  елшілерін  аттандырды.  Ышбара  патша  сыйлығын  бүкіл 

ұлысымен тағы да тағзым жасап қабыл алды. Ышбара бір күнде тек өзі ғана 18 бұғы атып, олардың 

құйыршығы мен тілін кесіп алып, сарайға жөнелтті. Қайтар  жолда ол Қызылсу бекінісіне  (

) 

соқты. Осы арада оның шатыры өртеніп кетті. Мұны Ышбара жамандыққа жорыды. Содан бір айдан 

аса уақыт өте қайтыс болды. Осы қазаға байланысты патша сарайы зияратын үш күнге тоқтатты. Аза 

жұмысын басқаруға жөрелгі уəзірді жіберді, əрі бата оқыған бес мың топ торғын бергізді» [1, 70-б.]. 

Қайтыс  болған  Ышбара  қағанның  шын  аты  Шату  екендігі  қытай  жылнамаларында  атап 

көрсетілген.  Жалпы  алғанда  жеке  басы  беделді,  халыққа  сыйлы  болғандықтан  да,  қоластындағы 

түріктер  оны  қаған  ретінде  мойындап  келген  еді.  Ол  өлерінен  біраз  бұрын  өзінің  орнына  інісі 

Шорағаны  таққа  отырғызуды  өсиет  қылып  айтып  кеткен  болатын.  Қытай  жылнамаларында  бұл 

мəселе төмендегіше баяндалады: «Алғашқыда Шату (Ышбара – авт.) өзінің баласы Оңғылдың мінезін 

тым  бобадам  деп  ұнатпай,  орнына  өзінің  інісі  Шорағаны  таққа  отырғызуға  бұйыратынын  өсиет 

қылып  айтты.  Сол  сөз  бойынша  Оңғыл  Шорағаны  адам  жіберіп  шақыртып,  таққа  отырғызатын 

болды.  Шораға: «Біздің  түрікте  Мұқан  қағаннан  бері  аға  өлсе  інісі  мұрагер  болып  келеді.  Ізбасары 

тұрғанда  қарадан  біреуді  таққа  шығару  ата-баба  заңына  қайшы,  мұндайда  ілтипат  та,  инабат  та 

болмай қалады. Таққа сіз отыруға лайықсыз, біз қашан да қасыңыздан табыламыз» деп сəлем айтты. 

Оңғыл  Шорағаға  тағы  да  адам  жіберіп  былай  деді: «Көкем  мен  əкем  бір  тамырдан  нəр  алған,  бір 

теректің екі бұтағы, мен сол бұтақтың жапырағымын. Ендеше менің жапырақ бұтақтан бұрын болды, 

ата тұрғыласқа əмір өткіземін дейтін жөнім жоқ. Оның үстіне бұл əкейдің өсиеті. Оны өзгерту менің 

қолымнан  қалай  келеді?  Сондықтан  көкемнің  бұл  ретте  күдікке  берілмеуін  сұраймын»  деді. 

Осылайша  бес-алты  рет  жауаптасқан  соң  Шораға  таққа  отырып,  Ябғұ  қаған  атанды.  Оңғыл  ябғұ 

болды. Шораға елші жіберіп, жағдайды сарайға хабарлады. Патша оған дабыл, сырнай жəне байрақ 

сыйлады. 

Шораға  ат  жақты,  дөң  жауырын,  өткір  жанарлы,  ержүрек,  ойсаулы  кісі  еді.  Ол  Сүй  əулетінен 

байрақ пен дабыл алған соң, Абаға жорық жасап, батысқа шеру тарты. Жау жақ Сүй патшалығынан 

көмек алды деп ойлап, көпшілігі берілді. Аба тұтқынға алынды. Абаны өлтіру керек пе, əлде өлтірмеу 

керек пе? – деген патшаға датнама жолданды. Патша оны өз ұлықтарының қарауына берді. Сол қол 

атарман Гау Жюң: «Бауырлас адамдар бірін бірі улы жəндік өлтіргендей қырып жатқанда, өзіміздің 

кең  пейілділігімізді  əйгілеу  үшін  оны  тірі  қояйық»  деді.  Патша  «Рауа!»  деп  қабыл  алды.  Шарап 

тостағанын көтерген Гау Жюң патшаға жақындап келіп: «Шюанюан (сары бабалық) заманынан бері 

хұнүктер  талай  рет  шекарамыздың  берекесін  алып  еді.  Қазір  олардың  бəрі  сонау  Солтүстік  теңізге 

дейін боданымызға айналды. Заманнан заман мұндай дархандықты естіген емеспіз. Сондықтан тағы 

бір рет тағзым етіп, Ұлы патшам денсаулығыңыз үшін ішіп қоюға рұқсат етіңіз» деді. 

Осыдан  кейін  Шораға  тағы  да  батысқа  жорық  жасады  да,  сонда  қаңғырған  оқ  тиіп  өлді.  Халқы 

Оңғылды Хыргас Дана Толұм қаған деген лауазыммен таққа отырғызды. Оңғыл сарайға елші жіберіп, 

сыйлыққа  үш  мың  топ  кездеме  алды.  Сонан  ол  сарайға  жыл  сайын  елші  аттандырып  көпшір  төлеп 

тұрды» [1, 70-71-бб.].  

Көріп  отырмыз,  Ашына  əулетінен  шыққан  Түркі  қағандары  өзара  алауыздыққа  салынып, 

ақырында жауынгер де батыр халықты басқарғандарына қарамастан, Қытайға тəуелді болуға мəжбүр 

болды. Бұрын бабалары Қытай шекарасына тыныштық бермей, керісінше Қытайды ықтырып келген 

болса,  енді  Он  оқ  бодұнды  басқаратын  ашына  қағандары  ашықтан-ашық  Қытайға  бодан  болып, 

көпшір  (салық)  төлеуге  құлшына  келісті.  Қасіретті  болса  да  бұл  тарих  шындығы  еді.  Жоғарыдағы 

дерекке  жалғастырып  қытай  жылнамаларынан  мынадай  мəліметті  оқимыз: «Келесі  жылы  Түрік 

ұлыстарының билеушілері бірінен соң бірі елші аттандырып, сарайға көпшір ретінде он мың жылқы, 

жиырма  мың  қой,  бес  жүз  түйе,  бес  жүз  сиыр  өткізді.  Осының  артынан  олар  шекарада  Кіндік 

қағанатпен айырбас сауда жасау үшін базар ашуын сұрады. Патша мұны мақұлдады» [1, 71-б.]. 

Осылайша, Түрік қағанатын билеушілер ғана емес, олардың қоластындағы ұлыстар да, яғни Бес 

түрік  дулу  ұлысы  да  Қытайға  көптеп  салық  төлеп  тұратын  тəуелді,  əрі  бодан  бірлестікке  айналды. 

Мұның өзі түркілердің саяси жағынан бұрынғыдан да бетер əлсірей түсуіне алып келді. 

Сондай қытай билігіне мойынсұнған жəне оның сый-сияпатына ие болған қағандардың бірі Батыс 

түріктің Қарсана (Н.В. Кюнер өзінің аудармасында Қарсананы Гэсон деп аударады [2]) қағаны еді. Ол 

бірде  император  сарайына  келгенде  қайтпай  қалып  қойды.  Оның  орнына  елі  оның  көкесін  Шағыр 

қаған деген лауазыммен таққа отырғызды. Шағыр бұрынғы Тарду (Н.В.Кюнерде – Датоу [2, 190-б.]) 

қағанның  немересі  еді.  Ол  таққа  міне  сала  мемлекеттің  аумағын  шығыста  Алтын  тауға,  батыста 

теңізге  дейін  кеңейтіп,  Сəнми  тауына  орда  тікті.  Шағыр  (Н.В.Кюнерде – Шэгуй [2, 190-б.])  қайтыс 

болған  соң  інісі  Тоң  Ябғұ  (Н.В.Кюнерде – Тунйеху-каган [2, 191-б.])  қаған  таққа  отырды.  Ол 

солтүстіктегі  Телекті  өзіне  қосып  алды.  Оқшыларының  санын  жүз  мыңға  жеткізді,  байырғы  Үйсін 

жерін  өзіне  қаратып,  ордасын  Шашаның  теріскейіндегі  Мыңбұлаққа  көшірді.  Батыс  өңірдегі  елдер 

түгелімен соған қарады [1, 243-б.]. 

56 

 

Алайда  қытайлықтар  өздері  ұстап  қалған  Батыс  түріктің  Қарсана  (Гэсон)  қағанға  əділеткер  хан 

деген  лауазым  берді.  Оған  алғыс  ретінде  Қарсана  қытай  патшасына  бір  туыр  інжу  тарту  етті.  Оған 

сонда патша былай деп жауап берді: «Мына інжуің құнды-ақ екен, деседе мен ханның риясыз көңілін 

онан  да  жоғары  бағалаймын.  Інжу  кісіге  жолдас  болмайды»  деп  өзіне  қайтарып  берді [1, 243-б.]. 

Қарсананы қытайлықтардың бұлайша қолдауын Теріскей түріктің басшылары мақұлдай қойған жоқ. 

Олар  тіптен 619 ж.  тамызда  қытай  патшасына  елші  жіберіп,  Батыс  түріктің  қағаны  Қарсананы 

(Гэсонды) өлтіріп тастауды өтінді. Қытай билеушісі оларға былай деп жауап берген: «Ол барар жер, 

басар тау қалмай бізді пана тұта келген еді. Оны өлтіру əділдік болмайды». Дегенменде Қарсананы 

өзінің  отанына,  Батыс  түрікке  қайтармады.  Оны  қытайлықтар  өздеріне  уəзірлік  жұмысқа  ұсынды. 

Алайда  Теріскей  түріктің  аңдыған  елшілері  оны  бəрібір  өлтіріп  тынды.  Осындай  жағдайда  Батыс 

түрікті билеп отырған қайтыс болып кеткен Шағыр (Шэгуй) қағанның інісі Тоң Ябғұ (Тунйеху-қаған) 

қытай  деректерінде  əрі  батыр,  əрі  айлакер  адам  ретінде  суреттеледі.  Ол 625 жылы  сəуірде  қытай 

билеушілеріне  жаушы  салып,  олармен  құдандалы  болғысы  келетінін  айтты.  Теріскей  түріктерінен 

қорыққан  қытай  патшасы  бұл  ұсынысты  қабыл  алды.  Алайда 634 ж.  қазанда  Батыс  түріктің  Түрік 

(Н.В.  Кюнерде – Дулу [2, 191-б.])  қағаны  қайтыс  болды.  Оның  орнына  інісі  Ышбара  Түртеліш 

(Н.В.Кюнерде – Шаболоду  Чжлиши)  таққа  отырды.  Ышбара  Түртеліш  (Шаболоду  Чжлиши)  қаған 

таққа отырған бетте Қытаймен арадағы қарым-қатынасты нығайтуға күш салды. Ол 635 жылы қытай 

императорының  сарайына  қыз  айттыратыны  туралы  өтініш  түсіріп,  тартуға,  яғни  қалыңмалға 500 

жылқыны  айдатты.  Қытай  сарайы  алдаусыратып,  оған  жауапқа  мол  сый-сияпат  көрсетіп,  көңілін 

аулады. Алайда қыз ұзату жөніндегі келісімді бере қойған жоқ.  

Сонымен қорытып айтар болсақ, Ашына əулетінен шыққан қағандар Батыс түріктерінде тиянақты 

билік  жүргізе  алмады.  Олар  жергілікті  халықтың  мүддесінен  тақ  үшін  күресті  жоғары  қойып,  ел 

ішінде  айтыс-тартысқа  жол  берді.  Олар  билікке  жергілікті  тайпалардың  емес,  Қытай  мемлекетінің 

қолдауымен қол жеткізіп, өздерінің саясатын жүргізуде қытайға жалтақтап отырды. Мұны өзі «Он оқ 

еліндегі» мемлекет билігін əлсіретті. 

 

жүктеу/скачать 15,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: