Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

24 

 

С.Е. Ажигали 

зав. отделом этнологии и антропологии  

Института истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова КН МОиН РК,  

д.и.н., проф. (Алматы) 

 

ЭТНОГРАФ ХАЛЕЛ АРГЫНБАЕВ И СТАНОВЛЕНИЕ ЭТНОГРАФИЧЕСКОЙ  

НАУКИ В КАЗАХСТАНЕ 

 

Уважаемые коллеги, гости! 

Сегодня  мы  являемся  участниками  весьма  важного,  знаменательного  события – открытия «IІ 

Аргынбаевских  чтений»,  которое  для  многих  из  присутствующих,  думается,  является  знаком 

долгожданной  консолидации  современных  этнологов  Казахстана.  Проведение  такой  конференции 

было  бы  невозможно  без  той  научно-организационной  основы,  которая  была  заложена  старшим 

поколением  отечественных  этнографов.  Не  случайно,  что  она  названа  именем  одного  из  лидеров 

этого  поколения  ученых,  крупнейшего  казахского  этнографа  Халела  Аргынбаевича  Аргынбаева, 

приурочена к его 90-летию. 

Как известно, становление в послевоенный период этнографической науки в Казахстане связано с 

плодотворной  деятельностью  группы  самобытных  талантливых  исследователей,  многие  из  которых 

впоследствии  стали  известными  учеными:  В.В.  Востров,  Е.А.  Масанов,  И.В.  Захарова, 

Х.А.Аргынбаев,  М.С.  Муканов,  Р.Д.  Ходжаева,  О.И.  Исмагулов  и  др.  Видимо,  этот 

основополагающий  этап  развития  нашей  науки  войдет  в  историографию  как  «казахская 

этнографическая  школа 2-й  половины  ХХ  века».  Главным  комплексным  достижением  этой  школы, 

направления является разработка всех узловых проблем исторической этнографии казахов. Усилиями 

замечательной  плеяды  исследователей  были  заложены  основы  современной  отечественной 

этнологии. Среди этнографов старшего поколения особая стержневая роль принадлежит профессору 

Халелу  Аргынбаеву,  который,  несомненно,  является «primus inter pares» – «первым  среди  равных». 

Имя  этого  замечательного  ученого  неизменно  ассоциируется  у  нас  со  становлением,  основными 

успехами этнографической науки Казахстана.  

Халел  Аргынбаев  был  человеком  очень  интересной,  сложной  судьбы.  Детские  годы  его  были 

нелегкими, но в то же время овеянными романтикой тяжелого вынужденного путешествия семьи по 

Сибири и Дальнему Востоку. 

Родился X.А.  Аргынбаев 21 сентября 1924 г.  в 19-м  ауле  Баянаулского  района  Павлодарского 

уезда  в  семье  казаха-шаруа.  Основным  занятием  семьи,  а  также  ближайших  родственников  из 

потомства Мырзабека (прадеда Халела Аргынбаева) было полукочевое скотоводство вплоть до 1930-

х гг. В горестные голодные годы всем им была уготована тяжелая судьба. Семья Аргынбаевых вместе 

с другими родственниками покидает пределы Казахстана и в 1931 г. переезжает в Кузбасс, где отец 

Халела  работает  забойщиком  в  шахте.  В 1932 г.  семья  Аргынбаевых,  в  составе  большой  группы 

кузбасских казахов, для работы по вербовке в рыболовецкой артели, переезжает в г. Петропавловск-

Камчатский.  Здесь  отец  семейства  трудится  разнорабочим  в  Акционерном  Камчатском  обществе, 

мать работает в швейных мастерских. Здесь же, на Камчатке, юный Халел впервые идет в школу. В 

1934  г.  семья  возвращается  на  материк – в  Новосибирскую  область,  где  старшие  Аргынбаевы 

вступают  во  вновь  организованный  колхоз  «Аргын»,  а  затем  в 1935 г.  переезжают  в  Казахстан,  в 

Жетысу.  Здесь,  в  Караталском,  потом  в  Капалском  районах  родители  Халела  продолжают  работу  в 

колхозном производстве. Все эти удивительные перипетии ранней биографии увлекательно описаны 

этнографом в его воспоминаниях «Баянаулдан Камчаткаға дейін» в журнале «Жулдыз» (1991, № 7). 

В 1939 г. Халел Аргынбаев заканчивает Конурскую семилетнюю школу, а в 1942 г. – Капалское 

педучилище. Юношеские годы ученого были проведены в одном из живописных уголков Казахстана, 

в  предгорьях  Джунгарского  Алатау,  в  условиях  широкого  еще  бытования  разнообразных  форм 

традиционной  культуры.  Несомненно,  это  (а  также  незабываемое  путешествие  на  Камчатку) 

наложило  отпечаток  на  формирование  личности  будущего  этнографа,  с  присущими  ей  природной 

доброжелательностью  и  самобытными  ранними  познаниями  народной  жизни,  культурно-бытовых 

традиций казахов. 

Халел Аргынбаев принадлежит к славному поколению советских ученых, на долю которых еще в 

ранней молодости выпало тяжелое испытание – участвовать в боях с фашизмом. В августе 1942 г. он 

был призван в ряды Советской армии. После окончания радиотелеграфных курсов в г. Ташкенте он с 

января 1943 по май 1945 г. находился в качестве радиосвязиста в действующей армии и участвовал в 

освобождении  Украины,  Молдавии,  Румынии,  Венгрии,  Чехословакии,  Югославии  и  Австрии  от 

германского фашизма. За боевые заслуги молодой воин награжден Орденом Отечественной войны и 

медалями.  После  войны  Халел  Аргынбаев  продолжал  службу  в  армии  и  лишь  в  марте 1947 г.  был 

демобилизован из её рядов. 

25 

 

В том же году 23-летний фронтовик, за плечами которого уже был незаурядный жизненный опыт, 

поступает на исторический факультет КазПИ им. Абая. После завершения учебы Халел Аргынбаев в 

течение  нескольких  лет  работает  в  глубинке  в  должности  завуча  и  преподавателя  истории 

Панфиловского  педучилища.  Под  влиянием  конкретной  педагогической  практики  по  предмету,  в 

своеобычных условиях провинции, где в значительной степени сохранялись традиционные элементы 

культуры  и  быта,  у  молодого  историка  вполне  естественно  складывается  серьезный  интерес  к 

этнографии, которой впоследствии стал стержнем его жизненного кредо. 

В 1954 г. Халел Аргынбаев приходит в Институт истории, археологии и этнографии АН КазССР и 

поступает  в  аспирантуру  по  специальности «этнография». С  этого  времени  начинается  становление 

талантливого ученого под влиянием старших его коллег востоковедов Н. Сабитова, А.Х. Маргулана, 

под непосредственным руководством видного этнографа И.В. Захаровой, которая была его научным 

наставником.  В  этот  период  в  казахскую  этнографию  пришла  группа  молодых,  энергичных, 

талантливых исследователей – Вениамин Востров, Едыге Масанов, Марат Муканов, Рукия Ходжаева, 

Габит  Валиханов  и  др.  Вместе  с  ними  Халел  Аргынбаев  приступает  к  активному  сбору  полевых 

материалов в различных районах неизученной в этнографическом отношении территории огромной 

республики. Это был своего рода романтический этап казахской полевой этнографии. На основе этих 

изысканий  появляются  первые  серьезные  публикации  молодых  этнографов  Казахстана.  Среди  них, 

например,  можно  отметить  содержательную  статью  Х.  Аргынбаева  в  соавторстве  с  И.В.  Захаровой 

«Итоги работы Южно-Казахстанской этнографической экспедиции 1958 г.», опубликованную затем в 

12-м томе «Трудов Института истории, археологии и этнографии…». 

В этот период ученый завершает работу над кандидатской диссертацией по достаточно сложной 

теме  «Историко-культурные  связи  русского  и  казахского  народов  и  их  влияние  на  материальную 

культуру  казахов».  Диссертация,  написанная  на  основе  оригинальных  полевых  материалов, 

собранных  в  восточных  областях  Казахстана,  и  изучения  широкого  круга  архивно-

библиографических  источников,  успешно  защищена  в 1960 г.  в  Институте  этнографии  им. 

Н.Н.Миклухо-Маклая  в  г.  Москве.  К  разработке  достаточно  сложной,  неоднозначной  проблемы 

этнограф  подошел  неформально – что,  зачастую,  практиковалось  в  исследованиях  подобной 

направленности – но  вскрыл  истинные  причины  и  последствия  инноваций,  произошедших  в  казах-

ском обществе после историко-культурного «перелома» 30–50-х гг. XIX в. Основное значение данной 

работы,  на  наш  взгляд,  заключается  в  многоплановом  анализе  традиционного  хозяйства  и 

материальной культуры казахов, которое фактически было предпринято впервые. То же, в основном, 

касается и оценки материальной культуры русских переселенцев. Диссертация, опубликованная в 6-м 

и 16-м  томах  «Трудов  Института  истории...»,  предвосхитила  ряд  исследований  по  указанным 

проблемам. 

В  ранних  работах  Халела  Аргынбаева  определились  основные  черты  его  исследовательского 

подхода:  масштабность  и  прагматизм  в  духе  лучших  традиций  советской  этнографической  школы, 

глубина  анализа  явления,  использование  полевого  материала  и  объективного  личного  опыта  как 

основополагающего 

фактора. 

В 

процессе 

экспедиционных 

изысканий 

постепенно 

конкретизировались  стержневые  направления  научно-исследовательской  деятельности  ученого,  а 

именно:  уже  упоминавшаяся  проблема  казахско-русских  этнокультурных  взаимосвязей, 

традиционное скотоводческое хозяйство казахов во всей его полноте (в т.ч. народная ветеринария и 

культовообрядовые аспекты), система родства и семейно-брачные отношения, казахское шежире как 

позитивный  источник,  декоративно-прикладное  искусство  и  народные  знания  казахов.  Большое 

влияние  на  формирование  широких  научных  интересов  молодого  этнографа  в  этот  период, 

несомненно,  оказала  масштабная  фигура  и  личный  пример  выдающегося  казахского  востоковеда  и 

этноархеолога Алькея Хакановича Маргулана. 

Основной, чрезвычайно продуктивный этап научной деятельности Халела Аргынбаева относится 

к 60-м – началу 80-х  гг.  В  этот  период  ученый,  являясь  руководителем  и  участником  около 30 

этнографических  экспедиций,  обследует  фактически  всю  территорию  Казахстана.  Им  был  собран 

огромный  уникальный  полевой  материал  по  различным  разделам  традиционно-бытовой  культуры 

казахов,  на  основе  которого  написан  ряд  крупных  монографических  исследований,  раскрывающих 

основополагающие  механизмы  и  явления  народной  жизни.  Все  эти  работы  изданы  на  казахском 

языке и ввиду известных причин оказались недоступны довольно широкому кругу «русскоязычных» 

историков  Казахстана.  В  связи  с  этим  данные  труды,  отражающие  основное  содержание  научного 

творчества Х. Аргынбаева, заслуживают особого внимания. 

В 1969 г.  вышла  чрезвычайно  интересная  и  содержательная  монография  автора  «Қазақтың  мал 

шаруашылығы жайында этнографиялық очерк» («Этнографический очерк скотоводческого хозяйства 

казахов».  Алматы, 1969. 10 п.л.).  Здесь  впервые,  после  малоизвестного  тогда  краткого  очерка  В.В. 

Радлова (Radloff F.W. Die Hausthiere der Kirgisen // Zeitschrift fur Etnologie … Berlin, 1871, Bd 3, S. 285–

313)  наиболее  полно  и  оптимально  освещена  основа  основ  жизнедеятельности  казахского  кочевого 

26 

 

общества  –животноводство.  Книга,  в  которой  на  высоком  профессиональном  уровне  дана  емкая 

характеристика  основных  отраслей  скотоводческого  хозяйства,  пастбищно-кочевой  системы  и 

годичного животноводческого цикла, народной ветеринарии и обычаев, связанных со скотоводством, 

явилась  важным  вкладом  в  изучение  кочевнической  экономики.  Эта  основополагающая  работа 

послужила 

концептуальным 

образцом, 

нередко 

первоисточником 

ряда 

исследований, 

преимущественно  диссертационного  характера  (напр.:  А.  Токтабаев.  Коневодство  казахов  в  ХIХ – 

начале XX вв.).  Книга  до  сих  пор  сохраняет  большое  практическое  значение,  как  пособие  для 

специалистов  различных  областей,  в  особенности  сельского  хозяйства.  К  сожалению,  ценные 

материалы  этого  исследования  оказались  не  до  конца  востребованными  историками  кочевой, 

коневодческой культуры, в частности археологами. Давно назрела необходимость переиздания этой 

оригинальной работы, в том числе в переводе на русский язык. 

Особое  место  в  творчестве  Халела  Аргынбаева  занимает  другая  крупная  проблема – семейно-

брачные  отношения  и  система  родства  у  казахов.  Долгие  годы  это  жизненно  важное 

исследовательское  направление  оставалось  не  разработанным  в  историко-этнографическом  плане. 

Предпринятое  этнографом  комплексное  изучение  ее  имело  значительные  научные  результаты, 

основным  из  которых  следует  считать  выход  в  свет  капитальной  монографии  «Қазақ  халқындағы 

семья мен неке» («Семья и брак у казахов». Алматы, 1973. 20 п. л.). В этом труде, который сразу же 

приобрел первостепенное научно-практическое значение, были освещены в той или иной степени все 

основные  историко-культурные  и  социальные  аспекты  проблемы:  формы  семьи  и  брака,  система 

родства,  внутрисемейные  отношения,  ритуалы  и  обычаи  жизненного  цикла,  свадьба,  современные 

переживания традиционных семейно-брачных отношений и  их перспективы. По существу это было 

первое  в  казахской  этнографии  и  до  сих  пор  непревзойденное  монографическое  исследование  с 

исчерпывающей  полнотой  освещения  предмета.  Книга,  представляющая  собой  во  многих 

отношениях образец систематизации материалов, глубины их анализа и стиля, стала этапным явлени-

ем в нашей историографии и получила высокую оценку научной общественности республики. 

Закономерным итогом исследований ученого в этом направлении явилась защита им докторской 

диссертации в 1976 г. Халел Аргынбаев заслуженно становится лидером казахстанских этнографов и 

возглавляет с этого времени соответствующий отдел Института истории. Его имя становится широко 

известным  в  кругу  советских  этнографов,  со  многими  из  них  налаживаются  тесные  творческие  и 

дружеские  контакты.  Среди  них  такие  известные  ученые,  как:  Н.А.  Кисляков,  С.М.  Абрамзон,  Т.А. 

Жданко, Р.Г. Кузеев, Б.Х. Кармышева, В.П. Курылев, К. Шаниязов, А. Оразов, И. Мухитдинов, Х.А. 

Есбергенов,  В.Н.  Басилов  и  многие  другие,  которые  видят  в  Аргынбаеве  универсального  знатока 

традиционной  культуры  и  быта  казахов.  В 70-х–80-х  гг.  этнограф  выступает  с  обобщающими 

статьями в солидных научных сборниках, журналах общесоюзного значения, зарубежных изданиях. 

С  середины 60-х  гг.  принимает  активное  участие  в  работе  Международных  конгрессов 

антропологических и этнографических наук: VII-й в Москве (1964, доклад), IХ-й в Чикаго (1973), во 

Всесоюзных этнографических сессиях, одна из которых прошла в Алматы в 1990 г. 

Серьезное внимание в этот период Х.А. Аргынбаев уделяет научно-организационным вопросам. 

Среди них – планомерное проведение экспедиционных исследований, носивших до конца 1980-х гг. 

регулярный  характер,  координация  усилий  по  написанию  коллективных  обобщающих  трудов.  В 

частности, им была проделана большая работа по подготовке  этапного для казахской  исторической 

науки многопланового исследования «Хозяйство казахов» (Алма-Ата, 1980. 24 п. л.). Основная часть 

книги  написана  этнографами  и  в  немалой  степени  отразила  их  многолетние  изыскания,  в  русле 

концепции регионального Историко-этнографического атласа. Позитивная идея Атласа, долгие годы 

являвшаяся стимулом работы этнографов республики, по конъюнктурным соображениям осталась не 

осуществленной, но, тем не менее, создала предпосылки для многих серьезных исследований. 

Среди них третья по счету крупная монография Халела Аргынбаева «Қазақ халқындағы қолөнері» 

(«Казахское  прикладное  искусство».  Алматы, 1987. 15 п.  л.), подготовленная  к  печати  еще  в  начале 

80-х гг. В этом богато иллюстрированном издании впервые с позиций профессионального этнографа 

дана  целостная  характеристика  творчества  старых  мастеров  (искусства  резьбы  по  дереву,  камню, 

кости, художественной обработки металла, кожи) и его практического значения. В этом плане данная 

книга является важным пособием не только для этнографов, но и для искусствоведов, художников-

прикладников, поскольку богатый фактический материал, собранный со всей территории Казахстана, 

изложен в обобщенной форме, прекрасным литературным языком. 

Таким  образом,  характерной  чертой  научной  деятельности  Халела  Аргынбаева  следует  считать 

изначальную монографическую направленность исследований. Всего им было подготовлено и издано 

восемь крупных работ монографического плана. Причем три из них в последние годы жизни и после 

смерти: «Қазақ  отбасы» («Казахская  семья».  Алматы, 1996. 16 п.  л.); «Традиционная  культура 

жизнеобеспечения  казахов.  Очерки  истории  и  теории» (в  соавт.) (Алматы, 1998); «Қазақ  шежіресі 

хақында» («О казахском шежире», в соавт. Алматы, 1999). Нельзя не отметить также коллективный 

27 

 

труд  «Казахи.  Историко-этнографическое  исследование» (Алматы, 1995), подготовке  которого 

ученый вместе с М.С. Мукановым отдал немало сил. Наряду с этим написано огромное количество 

оригинальных  статей,  разделов  в  коллективных  трудах,  сборниках,  рецензий,  научно-справочных  и 

научно-популярных  работ.  Только  для  «Казахской  Советской  Энциклопедии»  подготовлено  более 

100 квалифицированных статей историко-этнографической тематики. Общее количество публикаций 

ученого насчитывает около 250 наименований.  

Вклад  Халела  Аргынбаев  и  небольшой  группы  этнографов  старшего  поколения  в  развитие 

исторической  науки  в  Казахстане  трудно  переоценить.  Собран  огромный  и  уже  неповторимый 

полевой  материал,  который  лишь  частично  введен  в  научный  оборот.  Актуальнейшей  задачей 

является  сбор  этого  уникального  материала  в  одном  месте  и  его  неформальная  систематизация. 

Упорядочение  этнографической  базы  данных,  которая,  к  тому  же,  значительно  увеличилась  за 

последние  годы, – непременное  условие  для  развития  этнологической  науки  в  Казахстане. 

Важнейшей, «почвенной» науки социально-гуманитарного направления, которая, к сожалению, уже 

многие  годы  находится  в  довольно  сложном  положении  по  многим  причинам – прежде  всего, 

структурно-организационного характера. Здесь со всей необходимостью встает вопрос о создании в 

нашей  стране  Института  этнографии,  научная  и  социальная  потребность  в  котором  в  условиях 

огромной территории и богатейшей культуры полиэтничного Казахстана все более нарастает. 

Многие  труды  Халела  Аргынбаева  широко  известны  общественности  республики  и  находят 

непосредственное  практическое  применение.  Например,  большое  число  «этнографизмов», 

разъясненных  ученым,  активно  использовано  филологами  при  составлении  фундаментального 10-

томного  «Толкового  словаря  казахского  языка» («Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі».  Алматы, 1974–

1986).  Благодаря  разработкам  и  рекомендациям  Аргынбаева  и  его  коллег  введены  в  общественный 

оборот  многие  полузабытые  позитивные  элементы  народной  жизни,  оптимизированы  некоторые 

специфические  приемы  чабанского  труда,  прикладного  искусства,  обычаи  и  обряды  жизненного 

цикла  и  т.д.  Однако  следует  отметить,  что  многие  актуальные  в  настоящий  момент  исследования 

ученого  стали  библиографической  редкостью,  зачастую  недоступны  части  ученых  более  молодого 

поколения. В связи с этим видится острая необходимость в полновесном издании «Избранных трудов 

Х. Аргынбаева» на казахском и русском языках. 

Особо  следует  остановиться  на  педагогической  деятельности  этнографа.  Сознавая  личную 

ответственность за развитие исторической науки, распространение этнографических знаний в нашей 

республике, Х.А. Аргынбаев в течение более 20 лет читал лекции студентам КазПИ, а затем и КазГУ 

по общеисторическим дисциплинам, общей этнографии, этнографии казахов. В 1982 г. за активную 

научно-педагогическую деятельность этнографу было присвоено звание профессора. Некоторые его 

дипломники  (а  их  ежегодно  было  по 2–3 выпускника)  затем  пришли  в  науку.  Под  руководством 

маститого  ученого  было  защищено  около 10 кандидатских  и 5 докторских  диссертаций  по 

оригинальным  историко-этнографическим  проблемам.  Халел  Аргынбаев  сыграл  большую  роль  в 

становлении  таких  видных  специалистов – этнографов,  историков,  докторов  и  кандидатов  наук: 

Н.Масанов, А. Толеубаев, У. Кыдыралин, Ш. Тохтабаева, С. Ажигали, Б. Камалашулы, Ж.Артыкбаев, 

Н.  Алимбай,  А.  Калыш,  А.  Токтабай  и  др.  Многие  из  его  учеников  успешно  разрабатывают  те 

направления этнографии, задел в которых был создан в свое время Халелом Аргынбаевым. 

В  Институте  истории  и  этнологии  им.  Ч.Ч.  Валиханова,  да  и  среди  историков  вообще,  этот 

обаятельный  человек  пользовался  всеобщим  уважением – в  основе  этого  авторитета  лежали 

энциклопедические 

познания 

в 

области 

традиционно-бытовой 

культуры, 

незаурядная 

работоспособность,  профессионализм,  личностные  качества:  природная  интеллигентность,  вы-

держанность и доброжелательность. Халел Аргынбаев оставил неизгладимый след в нашей памяти. 

 

 

Ə.Т. Төлеубаев 

əл-Фараби ат. ҚазҰУ-дың  

археология, этнология жəне музеология кафедрасының  

профессоры, т.ғ.д. (Алматы қ.) 

 

ПРОФЕССОР Х.А.АРҒЫНБАЕВТЫҢ ҚАЗАҚ ОТБАСЫ ТУРАЛЫ ЕҢБЕКТЕРІ ЖƏНЕ 

ОСЫ МƏСЕЛЕЛЕР ТӨҢІРЕГІНДЕГІ ЖАҢА ҚИСЫНДАР 

 

Қазақ этнографиясының тарихында өзіндік қолтаңба қалдырған ғалымдардың бір үлкен шоғыры 

өткен  ғасырдың  сонау 50-60-жылдары  ғылымға  келген  еді.  Олар  Х.А.  Арғынбаев,  У.Х.Шəлекенов, 

Е.А.  Масанов,  В.В.  Востров,  М.С.  Мұқанов  жəне  т.б.  Бұл  ғалымдардың  көпшілігі  өзінің  ғылым 

жолын  не  Мəскеуде  оқып,  не  болмаса  Мəскеу  этнографиялық  мектебінің  тəрбиесінен  өткен  еді. 

Менің  ойымша,  олардың  этнография  ғылымына  қомақты  үлес  қосуы – үлкен  ғылыми  мектептен 

28 

 

тəрбие  алғандығында.  Жалпы  ғылымда  үлкен  ғұламалардың  алдын  көрмей,  олардың  мектебінен 

өтпей аса бір ірі жетістіктерге жету қиын-ау. Сол кезде Мəскеудің Этнография институтында атақты 

С.П.  Толстов,  С.А.  Токарев,  Н.Н.Чебоксаровтар  қызмет  еткен  еді.  Сол  жылдары  Мəскеудің 

этнография институтында кейіннен этнография саласының майталмандарына айналған жас ғалымдар 

Т.А.  Жданко,  О.А.  Сухарева,  Г.П.  Снесарев,  Арутюнов,  Першиц  т.б.  ғылыми  қызметтерін  бастаған 

еді. Халекең 60-шы жылдары ғылымның осы қайнаған қазанына түскен еді. 

Халекеңнің қазақ этнографиясы саласында айналыспаған тақырыбы кемде-кем. Бұлар – қазақтың 

этникалық  тарихы,  шежіресі,  үйі-баспанасы,  тағамы,  киімі,  жекелеген  ауылдардың  этнографиясы. 

Дегенмен,  əр  ғалымның  оңтайына  ерекше  келетін  тақырыбы  да  болады.  Халекеңнің  осындай 

тақырыбы – қазақ  халқының  отбасы  этнографиясы  еді.  Ғалым  бұл  тақырыппен  ұзақ  жылдар 

айналысты.  Нəтижесінде, 70-жылдардың  бас  жағында  осы  тақырыптан  докторлық  диссертация 

қорғады. 

Қандай да бір этникалық бірлестіктің негізгі жанды өзектері болады. Меніңше оған этностың өмір 

сүруі үшін қажетті басқа қасиеттерімен бірге (тіл, діл, дін, жер аумағы, этникалық сана) қалыптасқан 

қоғамдық ұйымдары, институттары кіреді. Қазақ этносының қоғамдық институттарының қатарынан 

ақсақалдар кеңесі, ауыл-үй ағасы, ру-тайпаның бас көтерер азаматтарының жиыны, билер кеңесі, т.т. 

жатады. Дəстүрлі мəдениеттің ең бір жақсы сақталатын ұясы, ұрпақтан ұрпаққа жалғастығын табатын 

жері – ол  отбасы.  Отбасы,  əсіресе,  дəстүрлі  қоғам  үшін  бүкіл  этникалық  қасиеттердің 

аккумуляцияланған жері. Сондықтан этностың этнос болып өмір сүруі үшін, заманаларда жалғасын 

тауып  отыруы  үшін  отбасының  атқарар  қызметі  ерекше.  Міне  осы,  этностың  ең  бір  маңызды 

қоғамдық  институтын  зерттеген  Халекең  қазақ  халқының  тарихына  үлкен  үлес  қосқан  ғалым  десек 

артық болмас. 

Халекеңнің  осы  саладағы  жиынтықталған  еңбегі – 1973 жылы  «Ғылым»  баспасынан  шыққан 

«Қазақ  халқындағы  семья  мен  неке»  атты  монографиясы  еді.  Бұл 325 беттік  қомақты  еңбектің 

жауапты редакторы Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі Ə.Х.Марғұлан болды [1]. 

Халекеңнің  осы  кітабының  бірінші  тарауы  қазақтың  Қазан  төңкерісіне  дейінге  отбасы  жəне 

отбасылық қатынастарына арналған. Осы тараудың «Семья формалары» деген тараушасында ғалым 

адамзат  қоғамында  отбасының  шығуына  байланысты  Энгельстің,  Маркстың,  Л.Морганның, 

Ю.И.Семеновтың,  М.Ковалевскийдің,  М.О.Косвеннің  негізгі  тұжырымдарына  сүйене  отырып, 

семьяның дамуында ретсіз жыныстық қатынастар (промискуитет), одан қандас туыстардан құрылған 

семья, одан пуналуал семья, одан жұп неке, жəне моногамиялық неке дəуірлері болғандығын айтады 

жəне  осы  қағидаларды  өзінің  же  ұстанатындығын  көрсете  келіп  «Семья  тарихындағы  мұндай  неке 

формаларын қазақ халқының арғы тектері де басынан өткізді» дейді [1, 24-25-бб.]. 

Жалпы  адамзат  баласының  некелік  қатынастарының  қалыптасуы  жөніндегі  осындай  ұстаным 

кеңес тарих ғылымы мектебі өкілдеріне тəн еді. Неке мен семьяның шығуы жөніндегі бұл тұжырым 

тарих ғылымы саласында əлі де басшылыққа алынып отырған теориялық, методологиялық көзқарас. 

Меніңше,  бұл  мəселелерді  түбегейлі  қайта  қарау  керек.  Марксистік-лениндік  тарих  ғылымында 

ғана  емес, тіпті  тарих  пен  философияның шетелдік  буржуазиялық-материалистік, кейбір  идеалистік 

мектептерінде  де  басшылыққа  алынған  осы  схеманы  қайта  қарау  керек  сияқты.  Жалпы  бұл 

қисынның, жобаның қателігін түсіндіру үшін біз семьяның, некенің шығуы жөніндегі осы теорияның 

негізгі тиянақтарына тоқталып кетуіміз керек. 

Семья  мен  некенің  шығуы  жөніндегі  негізгі  тұжырымдар  Ф.Энгельстің  «Семьяның,  жеке 

меншіктің жəне мемлекеттің шығуы» атты атақты еңбегінде сараланып, сарапталып тұжырымдалған 

[2]. Энгельстің осы еңбегіндегі жеке меншіктің жəне мемлекеттің шығуы мəселесін былай қоя тұрып 

біз  ол  еңбектегі  тек  семьяның  шығуына  байланысты  деректік  материалға,  табиғи-əлеуметтік 

себептерін түсіндіретін қисындарға тоқталамыз. 

Жалпы  Энгельс  те,  одан  бұрынғы  табиғаттанушы  кейбір  зерттеушілер  де  семьяның,  некенің 

шығуының түп тамырын хайуанаттардың жыныстық қатынастарынан алып кеп шығарады. Олардың 

ойы бойынша хайуанаттарда, соның ішінде тіпті ең жоғары сатыдағы маймылдарда да топтық, белгілі 

бір  шарттармен  реттелмеген  берекесіз  жыныстық  қатынастар  орын  алған.  Ол  бойынша  қандас 

туыстар арасында жыныстық қатынас шектелмеген, былайынша айтқанда бірге туған, қандас ұрғашы 

мен  еркектің  арасында,  ата-аналары  мен  балаларының  арасында  берекесіз  жыныстық  қатынастар 

бола  береді  деп  есептейді.Өзінің  даму  эволюциясында  хайунаттардан  біртіндеп  бөлініп  шыққан 

адамзат  баласы  да  алғашқы  кездегі  тарихында  топтық,  ешқандай  реттелмеген  жыныстық 

қатынастарды басынан кешірді, алғашқыда тіпті бірге туысқан қандастардың да арасында жыныстық 

қатынастар болды деп есептейді. Меніңше бұл мүлде қате пікір. 

Жалпы  мен  өзім  адамзат  баласының  шығуы  мəселесінде  Дарвиннің,  Энгельстің  көзқарастарын 

қолдаймын.  Адам  баласы  да  биологиялық  түрлердің  бірі  ретінде,  ұзақ  эволюциялық  дамудың 

нəтижесінде  пайда  болып  қалыптасты.  Биологиялық  түрлердің  ішіндегі  адам  баласына  өзінің  дене 

құрылысы,  ой-санасы,  белгілі  бір  іс-əрекетке  қабылеттілігі  жағынан  ең  жақыны – ол  маймылдар, 

29 

 

оның ішінде горилла, макака жəне шимпанзе түрлері. Бүгінгі күні менің көзімнің жеткені – адам осы 

маймылдардың  мыңдаған  жылғы  эволюциясынан,  не  болмаса  солармен  туыстас,  бірақ  қазір  жер 

бетінен  құрып  кеткен  маймылдың  бір  түрлерінен  жаралды.  Дене  бітімі,  ми  құрылысы  адамдыкіне 

қатты  ұқсас  болғанымен,  маймылдардан  мүлде  басқа  сападағы  тіршілік  иесі  адамзат  баласының 

сыртқы  бір  ерекше  күшсіз  пайда  болуы  меніңше  мүлде  мүмкін  емес.  Бұл  ерекше  күш  иесі,  менің 

сенімімде,  Аллатағала.  Мен  өзімді, «адам  баласы  ұзақ  эволюциялық  дамудың  нəтижесінде  пайда 

болды, бірақ Алланың көмегімен» деушілердің қатарынанмын деп есептеймін. 

Мен  неге  бұл  мəселеге  тоқталдым.  Адам  баласының  қалыптасып,  келіп  шығуымен  ғана  адами 

қасиеттер  пайда  болды.  Сол  ерекше  адами  қасиеттердің  бірі  жəне  бірегейі – неке,  жыныстық 

қатынастардың белгілі бір ретке келуі. 

Бұрынғы  классиктер  (Морган,  Энгельс)  алғашқы  адамдарда  ешқандай  реттелмеген,  қалай  болса 

солай, инстинкпен ғана басқарылатын топтық неке болды деген пікірді ұстанғанда, жоғарғы дəрежеде 

дамыған  хайуанаттарда,  тіпті  маймылдарда  да  осындай  қатынастар  орын  алғанын  алға  тартады. 

Шынтуайтына  келетін  болсақ,  олар  айтқандай  берекесіз,  реттсіз,  биологиялық  жəне  қоғамдық 

заңдылықтармен  ешқалай  реттелмеген  жыныстық  қатынастар  жағары  ұйымдасқан  хайуанаттардың 

біразында, ал маймылдардың көпшілігінде жоқ екен. Мысалы, үй жануарларының арасында жылқы 

түлігі  өз  жатырынан  шыққан  тұқымға  шаппайды,  тұқымы  бұзылмаған  айғырлар  өзінің  жатырынан 

болған  байталдарды  үйірінен  қуып  шығады.  Ал  жоғары  ұйымдасқан  маймылдарда  Энгельс 

айтқандай, топтық, реттелмеген жыныстық қатынастар болмаған екен.  

Шындығында,  олардағы  семьяға  ұқсас  ұжымның  түрі – адамзат  қоғамында  кездесетін  гаремдік 

семья сияқты екен. Маймылдардың семьясы негізінен бір аталық еркек, бірнеше əйел жəне солардың 

ортақ  балаларынан  тұрады  екен.  Бұл  тобырдың  ішінде  жыныстық  қатынастар  тек  аталық  еркек 

маймыл  мен  топтағы  ересек  аналық  ұрғашы  маймылдардың  арасында  ғана  болады.  Ал  олардан 

тараған  ұрпақтар  өскеннен  кейін  өз  жөнін  тауып  басқа  тобырға  қосылады.  Сөйтіп  қандас  туыстық 

жыныстық  қатынас  пен  неке  тіпті  жоғары  ұйымдасқан  маймылдар  арасында  да  болмайды  екен. 

Кезінде ғалымдардың осы мəселелер жөніндегі қате пікірлері зоопарк жағдайындағы, яғни адамның 

қыспақтап  жасаған  жағдайындағы  маймылдардың  мінез-əрекеттерінен  туындаған  еді.  Соңғы 

жылдардағы  маймылдардың  өмір-тұрмысы,  жыныстық  қатынастары  олардың  табиғат  аясындағы 

еркін  өмірі  жағдайында  зерттелгенде,  олардың  жыныстық  қатынастары  жөніндегі  бұрынғы  жаңсақ 

түсініктер жоққа шығарылған. Сонымен, мен қазіргі біраз шетелдік ғалымдардың қатарында, адамзат 

баласы тарихының алғашқы кезеңінде де кандас туыстар арасындағы топтық неке болған жоқ деген 

пікірді ұстанамын. 

Бұрынғы  кеңес  мемлекеті  аумағына  кірген  елдерде  өткен  ғасырдың  аяғына  дейін,  кейбірінде 

бүгінге дейін Энгельстің, Морганның неке мен семьяның шығуы жөніндегі ұстанымдары сол баяғы 

қалпында  қалып  келе  жатыр.  Тіпті  университеттерге  арналған  Мəскеуден 2004 жылы  шыққан 

«Алғашқы  қоғам  тарихы»  оқулығында  семья  мен  некенің  шығуы  мəселесі  жөніндегі  теориялық 

көзқарас сол бұрынғы күйінде қалған [3].  

Əрине 70-жылдардағы  Халекеңнің  осы  мəселе  жөніндегі  ұстанымы  марксизм-ленинизм 

классиктерінікінен  бөтен  болуы  мүмкін  емес  еді,  ол  үшін  Халекеңе  сын  да  айту  орынсыз.  Оның 

үстіне  семья  мен  некенің  шығуы  мəселесі  проф.  Арғынбаев  еңбегінің  негізгі  мəселесі  де  емес  еді. 

Біздің  сынымыз  Қазақстан  тарих  ғылымындағы  осындай  үлкен,  жалпытеориялық  мəселелердің  əлі 

түзетіліп қарастырылмай жатқандығына қатысты деп ойлау керек. 

Біздің  ғалымдарымыздың,  жоғарғы  жəне  орта  мектеп  оқытушыларының  əлі  күнге  дейін  қате 

қолданып келе жатқан ұғымының бірі «матриархат». Жалпы адамзат қоғамы тарихында матриархат 

кезеңі болған емес. Өйткені матриархат дегеніміз – өндірісте, қоғамдық өмірде, ұрпақ жалғастыруда 

əйел заты толық толық үстемдік құрғанын білдіретін үлкен бір тарихи кезең. Адамзат тарихының қай 

бір кезеңінде де əйел затының өндірісте де, қоғамдық өмірде де толық үстемдік құрған заманы болған 

емес. Ал адамзат тарихындағы бір кезеңде туған баланың тегі анасының тегімен саналатын, туыстық 

ана жолымен есптелетін кезең болған, оны дұрысында «аналық ру» деп атау керек. Сонымен адамзат 

тарихында  «аналық  ру», «аналық  ру  дəуірі»  болған,  ал  матриархат  болмаған.  Бұндай  теориялық 

тұжырымды  Мəскеу,  Ленинград  ғалымдары  сонау 70-80-жылдары-ақ  ұстанатын.  Қазір  бұл  мəселе 

ешқандай дəлелдеуді қажет етпейтін, бұлтартпас шындыққа айналған.  

Халекеңнің денесі кең-мол пішілген, жүзі жайдары, адамды көбіне күлімдеп қарсы алатын еді. Өзі 

кең  маңдайлы,  шықшыты  шығыңқы,  апайтөс,  сұңғақ  бойлы,  қою  қара  шашты – сырт  пішімі 

тартымды, кең-мол жаралған қазақ еді. Күлгенде сығырайып кететін көзінде бір ерекше жылылық бар 

еді.Мен  Мəскеуде  аспирантурада  жүргенде  ол  кісі  Қазақстандағы  этнография  бөлімін  басқарды. 

Жұмысымның жазылу барысын жай ғана сұрап қоятын, аса тықақтап талап етпейтін.  

Мен  ол  кісі  жайлы  естелік  жазу  мақсатында  «Қазақтағы  семья  мен  неке»  деген  еңбегін  тағы  да 

ыждағаттылықпен  қарап  шықтым.  Бұл  еңбек  бүгінде  қазақ  этнографиясы  бойыншағы  классикалық 

еңбектер  қатарына  жатады.  Ол  Халекеңнің  ондаған  жылдар  ел  ішін  аралап  жинаған,  архив, 

30 

 

кітапханалардан  тапқан  құнды  материалдарының  негізінде  жазылған  еді.  Бұл  еңбекте  туыстар 

арасындағы  қатынастың,  енші  бөлу,  т.б.  мəселерер  бүге-шігесіне  дейін  талданып  жазылғандығына 

көзім  жетті.  Халекеңнің  этнографиялық  мəліметті  өте  терең  түсінуінің,  оны  жинаудағы  аса  бір 

шеберлігінің  себебін  түсіндіруге  болатын  сияқты.  Халекеңнің  өзі  этнографиялық  дəуірдің  шет-

жағасын  көріп  қалған  адам,  ол  кісінің  бала  кезінде  көптеген  этнографиялық  дəстүрлер  əлі  «тірі» 

болатын. Оның үстіне Халекеңнің тіпті болмысының өзі этнографиялық еді. 

Менің  аспирантурада  жүрген  кезім,  бірде  Алматыдағы  Тарих,  археология  жəне  этнология 

Институтына келсем ол кісі маған: «Ойбай Əбдеш, сені директор байбаламдадып іздеп жатыр. АҚШ-

та  шығатын  «Карент  антрополоджи»  деген  журналдың  редакциясынан  сенің  отандық  бір  журналда 

жарық көрген мақалаңды аталған журналда жариялауға рұқсат сұрап, хат келіпті. Сен өз мақалаңның 

американдық журналда жариялануына келісім бермесін деп жатыр» деді. Бұл əңгіме кітаптың басқа 

бір  жерінде  толығырақ  жазылғандықтан,  мен  осы  мəселенің  тоқ  етеріне  ғана  тоқталмақшымын. 

Сонымен, мені директор мен Халекең мақаламды Америкада жарияламауға көндірді-ау. Жалпы осы 

журналға  əркімнің  мақаласын  сұрай  бермейді,  оның  үстіне  ондай  басылымға  бір  шықсаң  осы 

саладағы  дүниежүзі  ғалымдарының  назарына  ілігесің.  Ағаларымның  мені  осындай  мүмкіндіктен 

мəжбүрлі түрде бас тартқызғаны көпке дейін есімнен кетпеді. 

Халекең  ХV-ХІІІ  ғасырлардағы  қазақ  семьясының  формасы  туралы  ұстанымы – дəстүрлі  қазақ 

семьясы – жеке-дара, кіші семья болды дегенге саяды [1, 32-41-бб.]. Ғалымның бұл тұжырымын бізде 

дұрыс  деп  есептейміз.  Десе  де,  қарастырылып  отырған  қазақ  қоғамында  үлкен  патриархалдық 

семьяның қалдықтарының да аз болмағанын тағы да мойындауымыз лəзім шығар. 

Халекеңнің  осы  еңбегің  ыждағаттылықпен  оқығаныңызда  қазақтағы  енші  бөлу  дəстүрі,  мұрагерлік 

правосы,  туысқандар  арасындағы  қарым-қатынастар,  туыстық  жүйе  жəне  ат  тергеу  əдеті  керемет 

жазылған. Мысалға көп əйел алған қазақ байларының балаларына еншіні қалай бөліп беретіндігі жөнінде 

ғалым былай жазады: əйелдердің балаларының арасында əкесі өлгеннен кейін мал-мүлікке талас болмауы 

үшін  қазақ  былай  жасайтын «...əрбір  əйеліне  өзі  жеке-жеке  шаруа  бөліп  беретін  де,  оған  əрбір  əйелдің 

кенже балалары мұрагерлік ететін. Əр əйелдің үлкен балалары өз шешесінің еншісінен үлес (енші) алып 

бөлініп шығады. Кенже балаларға тиісті үлес, басқа балаларға қарағанда екі есе артық болады. Өйткені 

бірі  өз  үлесі  болса,  екіншісі  шаңырақ  үлесі,  яғни  үлкен  үйдің  сыбағасы  болып  есептеледі» [1, 36-б.]. 

«Кейбір өзгеше жағдайларда, мəселен бұрынғы өлген əйелінен туған балаларын үйлендіріп, енші беріп, 

бөлек шығарғанда, онымен бірге үйленбеген інілерін бірге шығарып оларға да енші беретін. Қазақ ғұрпы 

бойынша мұндайларды еншілес аға, іні дейтін» [1, 37-б.].  

«Қазақ халқының жорасы бойынша ұлға енші беру заңды түрде орындалса, ата мүлкінен үлес алу 

ұзатқан  қыздың  да  сыбағасы  болып  табылады.  Халық  тілінде  оны «төркіндеу»деп  атайды. Мəселен 

бір адамда екі ұл, екі қыз бар дейік. Үлкен қызы ұзатылған. Одан кейінгі ұлы үйленген де, қалған бір 

ұлы, бір қызы қолында. Бар малын есептеп, бөлек шығаратын үлкен ұлына енші беру үшін ұзатылған 

қызы  əлі  төркіндеп  келмесе,  оған  беретін  сыбағасы  бөлдінеді,  ал  бұдан  бұрын  төркіндеп  келіп.,  өз 

сыбағасын  алып  кетсе,  оған  ешбір  енші  есептелмейді.  Кіші  қызының  жасауына,  кіші  баласының 

қалыңмалына деп белгілі мөлшерде мал қалдырады да, қалған малды төртке бөледі. Бір бөлігін үлкен 

ұлына  еншіге  береді,  ал  қалған  үлш  бөлік  ата-ана  мен  кенже  ұлының  үлесі  болып,  қара  шаңырақта 

қалады.  Бұл  мал  түгелдей  кейін  де  кенже  баласының  үлесіне  тиеді.  Ана-анасының  тірліктегі  жəне 

өлгендегі  барлық  шығындары  сол  қара  шаңырақта  қалған  мал-мүліктен  жұмсалады» [1, 40-б.]. 

«Қазақтың əдеттік проавосы бойынша əке мұрасына иелік ететіндер марқұмның балалары, əйелдері, 

аға-інілері,  жақын  туыстары,  қала  берді  аталас  ағайындары  болатын» [1, 41-б.]. «Жесір  əйел 

əмеңгерлік əдетке мойынсұнбай, басқа біреуге өз еркімен тұрмысқа шыққысы келсе, немесе төркініне 

кетпек болса, оған өзінің киім-кешек, төсек орны мен мінер атынан басқа ештеңе берілмейді...Бірақ 

тиетін  күйеуінен  айып  есебінде  үш  тоғыз,  не  бір  қызға  берілетін  қалыңмал  алынатын» [1, 43-б.]; 

«жасауымен  келген  əйел  жастай  баласыз  өлсе,  жасаудың  негізгі  бөлігі  төркініне  қайтарылады...Ал 

өлген  əйелден  бір  ғана  қыз  қалса,  жоғарыда  айтылған  мал-мүліктің  жартысы  қайтарылады,  ал  ұл 

қалса, ешнəрсе қайтарылмайды» [1, 46-б.]. Қазақтағы нағашы-жиен, күйеу мен қайын жұрт, бөлелер, 

құрдастар,  тамыр  адамдар  арасындағы  қарым-қатынасты,  қазақтағы  ат  тергеу  ғұрпын  ғалым  өте 

ыждағаттылықпен жазған. 

Бала асырап алу ғұрпында асықты жілік ұстату ғұрпын қазір көп ел түгел, этнографтардың өзі де 

білмейді. Халекеңнің жазуы бойынша, адам бала асырап алғанда жақын-туысын шақырып құрмалдық 

жасайды.  Жиналған  жұрттың  көзінше  бауырына  салынатын  баланың  қолына  жілік  ұстататын.  Бұл 

ғұрып,  əке  тарапынан  асырап  алған  балаға  деген  жауапкершілікті,  ал  бала  тарапынан  міндеттілікті 

аңғартады [1, 64-б.]. 

Ғалымның  бұл  еңбегінде  қазақ  ғұрпындағы  қонақжайлық,  қонағуарлық  та  өте  жақсы 

мысалдармен  сөз  болады.  Халекең  келтіретін  мына  фактілерді  көп  ешкім  біле  бермейді:  Қазақта 

қонақ өзіне ылайық күтім болмағандығы үшін, орынды мүшесі берілмегендігі үшін, немесе шамасы 

келе тұра арнайы мал соймағандығы үшін билер алдында үй иесінен айып алуға ерікті болған [1, 66-

31 

 

б.]. Қонаққа берілген қонақасын қонақ тауысып қойса, үй иесінің жүні жығылып, қонақты құрметтей 

алмағаны  болатын.  Тартылған  табақ  ойсырамай,  ет  қонақтардың  аузынан  қайтса,  үй  иесі  оған 

масаттанып, шоқтығы көтеріліп қалатын [1, 68-б]. 

Қазақ келіндерінің (əйелдерінің) əдебін көрсететін мына əдет-ғұрыптардың кейбірін бүгінгі күнде 

де  орындаса  артық  емес.  Мəселен,  жалаңаяқ,  жалаңбас  жүрмеу,  еркектер  алдынан  кесе  өтпеу, 

үлкендер  отырған  үйге  бейсауат  кірмеу,  өз  үйіне  үлкендер  келіп  əңгімелесіп  отырғанда  олардың 

əңгімесіне  араласпау,  тіпті  оларға  шай  құйып  отырғанның  өзінде  бір  тізерлеп  қырын  қарап  отыру, 

үйде  кісі  барда  малдас  құрып,  не  жүресінен  отырмау;  үлкендердің  көзінше  дауыстап  сөйлеспеу 

немесе балаға шаңқылдап ұрыспау, т.т. Отауы бөлек келіндер ата-енесі тұратын үлкен үйдің төріне 

шықпайтын, олардың төсегіне жатпайды, отырмайды да [1, 75-б.]. 

Ғалым жалпы қазақ əйелінің басқа мұсылман халықтар əйелдеріне қарағанда едəуір бостандығы 

мол,  құқығы  көбірек  екенін  айтады.  Сонымен  қатар,  белгілі  бір  жағдайларда  қазақ  əйелі  тіпті 

күйеуінен айрылысу жөнінде билер, қазылар, ақсақалдар алдында мəселе көтеруге де құқылы болған 

екен.  Оның  бірнеше  жағдайы  көпшілікке  белгілі  себептер  болса,  ал  «күйеудəң  əйелге  күнкөріс 

(нафаха)  қалдырмай 6 ай 10 күн  хабарсыз  қалдырса,  немесе 7 бойы  із-түзсіз  жоғалып  кетсе»  деген 

себебін көп ел білмейді [1, 78-б.]. 

Қазақта  басқа  біреумен  көңілдес  болғаны  үшін  күйеудегі  əйелді  қатты  жазалаған.  Көңілдестік 

үшін  айрылысқан  əйелге  мал-мүліктен  ештеңе  берілмей,  қара  сиырға  теріс  мінгізіп,  бетіне  күйе 

жағып,  мойнына  құрым  киіз  іліп,  ауыл  алдында  масқаралап  төркініне  апарып  тастайтын.  Əйелімен 

түрлі  себептермен  шын  мəнісінде  ажырасқысы  келген  еркек  алақанымен  тас  уыстап  екі  қолым 

төбесіне қойып куəлар алдында «талақ еттім» деп үш рет қайталайды [1, 79-б.]. 

Қазақ ғұрпында əйел адам билер алдына жеке өз басының мəселесіне байланысты ғана бара алады 

екен.  Біреуге  куə  болып,  ант  ішіп,  жан  беруге  əйел  адамға  рұқсат  жоқ.  Халекеңнің  Н.Гродековтен 

алған  дерегі  бойынша,  тіпті  қажет  боп  қалған  уақытта  əйелге  ерлер  киімін  кигізіп,  одан  ант 

қабылдауға рұқсат берілетін көрінеді. 

Халекеңнің осы еңбегі осындай терең де, тосын фактыларға толы. Бүгінгі жас зерттеушілер үлкен 

ғылымға  алғаш  қадам  басқанда  Халекең  сияқты  қазақ  этнографиясының  классиктерінің  еңбектерін 

ыждағаттылықпен  оқып  ғана  қоймай,  зейініне  терең  тоқыса,  ол  кісінің,  əсіресе,  этнографиялық 

фактілерді шебер жинап, қисынды пайдалана білуін үйренсе дер едім. 

 

жүктеу/скачать 15,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: