Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 15,09 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Т.Е. Картаева
- ШЫҒЫР ҚОНДЫРҒЫСЫ ЖƏНЕ ОНЫҢ ҚОЛДАНЫС АЯСЫ
Əдебиеттер: 1.
2.
Ибадуллаева З.О. Қазақтардың дəстүрлі материалдық мəдениеті. – Түркістан, 2008. 3.
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1994. 4.
Бикенов А. Қазақтың материалдық мəдениеті. – Астана: Фолиант, 2004. 5.
Аяған Б.Ғ., Əбжанов Х.М., Исин А.И. Қазақ хандығы тарихы: құрылуы, өрлеуі, құлдырауы. – Алматы, 2011. 6.
Залесский Б. Қазақ сахарасына саяхат. – Алма-Ата, 1991. 7.
Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. – М., 1964. 8.
Востров В.В., Кауанова Х.А. Материальная культура казахского народа на современном этапе. – Алма-Ата, 1972. 9.
Қайыров Ə. Халықтық ұя, ұрпаққа мұра //Атырау газеті. – 2013, 17 қазан. 10.
Столпянский П. Киргизская кибитка при высочайшем дворе Николая І //Тургайская газета. – 1903, №25. Б. Хинаят ҚР МОМ директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары, т.ғ.к. (Алматы қ.)
ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЛЕЛІ МƏСЕЛЕЛЕРІ ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда кəсіби этнография ғылымының қалыптасуының негізін қалағандар қатарында Ə. Марғұлан, Х. Арғынбаев, М.С. Мұқановтармен бірге В. Востров, У.Х. Шəлекенов, И.В. Захарова, Э.А. Масанов, Р. Ходжаева, Х. Кауанова сынды аға буын өкілдері тұрды. Солардың арасынан, əсіресе Х. Арғынбаев еңбектерінің орны ерекше. Расында да, Халекең этнографияның сан саласына қалам тербеп, «тыңға түрен салған» жолбастаушы. Оның қазақтың этникалық тарихы, шежіресі, материалдық мəдениеті, тұрақты баспана, ас-тағам мəдениеті, киім- кешек, дəстүрлі қолөнер түрлері, неке жəне отбасы, дəстүрлі шаруашылық сияқты этнография ғылымындағы қадау-қадау салаларына қатысты жасаған зерттеулері ғылыми танымдық парқы өте жоғары. Əсіресе, 1969 жылы қазақ тілінде жарық көрген «Қазақтың мал шаруашылығы жайында
тақырыпқа қатысты сан алуан библиографиялық материалдарды (қазан төңкерісіне дейін орыстілді баспасөздерде жарық көрген жəне мұрағат материалдарын, сондай-ақ ел арасынан жинақталған мағлұматтарды) бір арнаға тоғыстыра отырып, көшпелі мал шаруашылығының басты ерекшеліктерін жүйелеп, жан-жақты зерделеді. Бұл, шаруашалық мəдениеті тақырыбын ғана емес, халықтық білім деп аталатын ерекше саланы қазақ этнографиясында алғаш рет арнайы қарастырды. Ғалым бұл еңбегінде мал бағудың дəстүрлі технологиясының сан алуан қырларына қоса мал ауруларын емдеудің дəстүрлі іс-тəжірибесіне ден қойды. Халекең халықтың білімдегі этноветеринария тақырыбын одан біраз (7 жыл) бұрын Ш.Уəлиханов атындағы тарих, антропология жəне этнография Институтының Еңбектерінде жарияланған еді [2]. Ғалымның бұл зерттеуі заманауи ғылыми қағидадан өзгеше, көшпелі ортадағы ерекше сипатқа ие дəстүрлі жүйенің құрылымын жан-жақты қарастырғандығымен құнды. Əсіресе, ғалымның аталмыш салада орын алған дəстүрлі технологиясын, қолданылатын ем-дəрі түрлері, əсіресе емдік шөптер мен оташылық технологиясы сияқты жайттар этнографиялық дəлдікпен сипатталып, оның іс-тəжірибелік 175
мəні жіті талданды. Сайып келгенде еңбектің өн бойында қазақы ортадағы дəстүрлі медикалық- биологиялық қисынды кешенді қарастырғандығы көзқарақты жанға бірден байқалады. Автор тақырыпқа қатысты бұрыннан жарық көрген мол дерек пен ел арасында жүргізілген этнографиялық экспедиция барысында жинаған құнды мəліметтерді ғылыми айналысқа енгізгендігі зерттеудің библиографиялық жəне деректемелік қырының байыпты қарастырғандығының дəлелі деуге болады. Ең бастысы, этнография үшін мəн-маңызы айырықша тұсы халықтық малдəрігерлігіне қатысты сан- алуан ырым-тыйымдар, наным-сенім сияқты мəселелерді қалыс қалдырмауы зерттеудің құндылығын асыра түскен. Бұл тұста ғалым алуан түрлі фольклорлық, паремиологиялық, аңыз-əпсана, қисса- дастан, əн-жырлар сияқты деректердегі мəліметтердің негізінде тақырыпты ашуға ұтымды пайдаланады. Бұл да болса, кемел ғалымның ғылыми шағармашылық қарымын, өзіндік методологиялық шеберлігін байқататын бір «штрих» іспетті. Кейін бұл бағыттағы ой-тұжырымдарын көлемді мақалаға топтап орыс тілінде жариялаған жұмысы əлі күнге дейін өзінің ғылыми құндылығын жоғалтпаған зерттеулерінің бірі болып қалды [3]. Халықтық білім тақырыбындағы Х.Арғынбаевтың жан-жақты зерттеулері қазақ терминологиясы мен қолданбалы лексикография саласында да өзінің лайықты орнын алған. Мысалы, көшпелі ортадағы мал ауруларының атаулары əр түлікте өзгеше аталуының (мысалы, індет атаулының, айталық көпке мəлім топалаң індетінің басқа түліктерде жамандат, тегене, қарабез, ақшелек, шекшек, ал адамда күйдіргі, түйнеме сияқты атаумен аталатындығын) оның өзіндік сыры бар екендігіне тоқталады. Немесе бір ғана аурудың бірнеше вариантты болып келетіндігінің мəн- мағынасын (мысалы, тентек, айналма дегеннің бəр аурудың түрлі сатысы екендігінің) «жіліктеп», талдайды. Қазан төңкерісіне дейінгі авторлардың (əсіресе, А. Добросмыслов, С. Сейдалин, А.Е.Алекторов, Бушаев, Ə. Диваев жəне т.б.) еңбектерінде орын алған жаңсақтық пен атаудың көпварианттылығының мəнін ашып көрсетті. Кейбір тұста архаизмге айналып кеткен этнографизмнің түп-тамырына, тіпті семантикасына бойлайды. Мұндай ыждағатты пайым Халекең еңбегінің практикалық құндылығын арттыра түскен, шынтуайтында қазақы ұғымдар мен атаулардың ұлттық терминдер қатарында өзінің лайықты баламасын дұрыс табуына негіз болғандығын түрлі сөздік пен оқулық, энциклопедияларда келтірілген сілтемеден-ақ бірден байқалады. Қысқасы, Халекең зерттеулеріне көшпелі мəдениеттегі халықтық білімнің тамырының тереңде жатқандығын ғылыми тұрғыдан таразылаған алғашқы салиқалы зерттеу ретінде қоғамдық сұранысқа қызмет еткен дара сипат тəн. Сөйтіп олардың табиғи қалыбынан ажырамай практикалық қолданысқа енуіне себепші болды деуге толық негіз бар. Жоғарыда сөз болған, оның көшпелі мал шаруашылығы туралы зерттеуінде шаруашылықты ұйымдастырудың технолиясында табиғи ортаны игеру, табиғи ресурстарды (жайылым мен су қорын) пайдалану ережелері мен оның экологиялық жəне биологиялық негіздемесіне ден қоюы кездейсоқтық деуге келмейді. Халекең – қазақтың дəстүрлі шаруашылығын зерттеу барысында этноботаника, топырақ, су көздері, ландшафт сияқты іргелі мəселелерді кешенді қарастырған алғашқы зерттеуші.
Себебі жоғарыда айтып өткеніміздей, мал шаруашылығы технологиясындағы басты шарттардың бірі төрт түлікке азық болар жайылымдық шөптерді ғана емес, сондай-ақ улы жəне емдік шөптерді зерттеу нысанына алуға тура келген ғылыми талаптан туындаған. Тумысынан қаймағы бұзылмаған қазақы ортаның «сарқытын» қанық игерген ғалым тағдыр-талайымен жер аударылған əулетпен бірге алуан түрлі географиялық ортада өсіп ер жетуі, ІІ дүниежүзілік соғыстан есен-сау оралуы оған Тəңір сыйлаған зор «мүмкіндік» іспетті болды. Яғни, «əр жердің суын ішіп», ортасымен танысып, аспан əлемін қызықтаған Х. Арғынбаев өз əріптестері арасынан білім тақырыбын игеруге лайықты бірегей зерттеуші еді. Ол аса жауапты бұл миссияны сол кезеңдегі ғылыми талап-талғам деңгейінде сəтті еңсере білді. Этнография ғылымындағы ауқымды сала деуге əбден лайық халықтық білім аспектілерін зерттеу, расында да, Халекеңнің еншісіне осылай «бұйырған» екен. Халекең жете мəн берген қазақтың этноветеринариясы аспектісіне «табиғаты» жағынан өте жақын болып келетін халық медицинасы тақырыбына да ол кейіннен бірнеше мақала арнады [4; 5]. 1995 жылы жарық көрген тарихи-этнографиялық ұжымдық еңбекте Х.Арғынбаев отбасы жəне неке бөлімін, еңбектің қорытындысына қоса, жоғарыда айтылғандай өзіне «бұйырған» халықтық білім мəселелерін жазып шықты. Онда, халықтық білімнің мынадай ауқымды салалары қамтылды:
еңбекті дайындалған шақта Халекеңнің денсаулығы сыр бере бастағандығына қарамастан өзіне жүктелген тақырыптарды сол кезеңге дейін қалыптасқан ғылыми үдерістерге лайықты деңгейде еңсерді. Бұл салада ғалымның, ең алдымен, тақырыптың танымдық, деректемелік-ақпараттық қорын алғаш мəрте жүйелеп, тарихи этнологияның шеңберіндегі зерттеулер үлгісіне сай ғылыми негізделген қағидалар мен ой тұжырымдарды тиянақтап ұсынды. Халық медицинасы тақырыбына қатысты ауқымды деректерді ғылыми айналымға енгізді. Қазан төңкерісіне дейін жарияланған
176
А.Васильев, Е. Кабекеев, А. Алекторов, И.С. Колбасенко сынды авторлардың құнды еңбектерімен қоса өзінің этнографиялық экспедиция барысында жинақтаған еңбектерін қамтыды. Əсіресе, 1958 жылы Оңтүстік Қазақстан, 1960 жылы Талдықорған экспедициялары барысында жинақтаған мəліметтермен бірге «Очерки по истории народной медицины Казахстана» атты ұжымдық еңбекті [7] зерттеуге арқау ете отырып, тақырыпты этнографиялық тұрғыдан игеруге құлшынды. Ал этноастрономия тақырыбын қарастыруда ғалым осы мəселеге қатысты жарияланған И.В.Захарова, Х. Əбішев, М. Ысқақов, В.О. Шахматов сынды авторлардың еңбегін арқау етті. Сөз орайы келгенде, айта кететін жайт Халекең дəстүрлі халықтық білім тақырыбындағы зерттеулерінің ғылыми танымдық пəрменінің жоғары зерттеулерінде жасанды (қолтума) атау, ұғым түсініктерден ада, нағыз этнофор зерттеуші ретінде этнографияның «халықшыл», ұлтқа тəн ғылым екендігіне жете мəн бергендігі (мысалы осы тұста «өсімдік» деген ұғымның орнына дəстүрлі атау «шөп» деп қолдануы көп нəрсені айғақтаса керек). Яғни, Халекеңнің ғылыми кредосындағы басты ұстаным оның еңбектерін қазақ тілінде жариялауға мейлінше мəн беретіндігі оның еңбегінің ғылыми- қолданбалы мəнін еселей түскен фактор десек асыра айтқандық емес.
этникалық төл мəдениет пен ғасырлар сынынан өткен ұлттық құндылықтарымызды замананың өскелең талабына сай жаңа талғам тұрғысынан таразылау. Яғни, отандық этнография ғылымын жаңа (тіпті этносоциологиялық, тіпті этнологиялық) сапалық деңгейге көтеру. Ол туралы пікірлер мен ұсыныстар көп. Дегенмен, бұл «миссияны» еңсеру кең тынысты зерттеулерді сан алуан ғылым салаларының басын «тоғыстыра» жүргізудің берері мол деуге болады. Мұндай қазақ этнография ғылымы үшін берері мол іс дисциплинааралық пəрменді зерттеулерді жүргізудің қажеттілігі туындайды. Көшпелі мəдениеттің шынайы табиғатын аша алатын теориялық жаңаша зерделеулерге бару үшін мейлінше бай деректерді бір арнаға тоғыстыра отырып жаңаша методологиялық ұстанымдар мен озық тəсілдерге арқа сүйеудің ғылымы, практикалық мəні үлкен [8]. Өйткені, халықтық білімге қатысты дерекнамалық жəне тарихнамалық мəселелерді ыждағаттылықпен талдау мəселесі қазақ этнографиясында əлі де қарастыруды талап ететін қат мəселе қатарында. Көшпелі жұрттардағы халықтық білім мəселелерін қарастырған кезде оны тіршілік қамы мəдениетінің құрамдас бөлігінің бірі ретінде өзара функционалдық жəне себеп-салдарлық байланыстағы бірегей бір жүйе ретіндегі қарастырудың мəні мен маңызына этнолог Нұрсан Əлімбай ерекше ден қояды. Сонда ғана, көшпелі ортадағы тiршiлiкқамы жүйесiнiң қалыпты қызметiн қамтамасыз етуші фактор – халықтық білімнің табиғаты толық, əрі жан-жақты ашуға болатындығын ескертеді. Өйткені, – дейді номадологиялық зерттеулерге дендеп бойлаған ғалым, халықтық білім көшпелi қоғамның өндiргiш күштерiнiң құрамдас (органикалық) бөлiгі ретінде көшпелi ортадағы өндiрiстiк-шаруашылық үрдiстерiн этномəдени, этноэкологиялық жəне технологиялық тұрғыдан ұйымдастырудың ең басты факторларының бiрi болып табылады [9]. Халықтық бiлiм жүйесiнiң — дəстүрлі медико-биологиялық
сияқты аспектілерін, оның құрылымы мен салаларын жəне қызметтерiн себеп-салдарлық тұрғыда, салыстырмалы тарихи-этнологиялық кешенді зерделеудің ғылыми танымдық маңызы өзінен өзі түсінікті. Халықтық білім проблемасының этникалық парқын ұтымды зерделеудiң тиiмдi бір жолы – проблемалық-хронологиялық, салыстырмалы-тарихилық тəсiлдерге барынша сүйену. Түрлі тарихи- мəдени, фольклорлық, тілдік-салыстырмалы-салғастырмалы зерттеу нəтижелері, этимологиялық, лингвистикалық, соның ішінде когнитивті лингвитикалық деректерді пəнаралық əдістемелер арқылы шендестіру, реконструкциялау халықтық дəстүрлі білімдер жүйесiнiң өзара əсерлерi мен арабайланысын анықтауға мүмкіндік тудырады. Халықтық білім аспектілерін зерттеуде методологиялық тиімді, əрі қисынды шешімдерін табуда себеп-салдарлық байланыста қарастыру көшпелілердің тіршілік қамы мəдениетінің құрамдас бөлігі ретінде зерделеу ғана халықтық білімнің сан алуан қырларының көп халықтарға тəн жалпылық қана емес, қазақ этносына тəн жалқылық, яғни өзіндік этникалық құрылымдық жəне қолданыстық ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді.
1.
Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. – Алматы; Ғылым, 1969. 2.
Арғынбаев Х. Мал ауруларын емдеудегi қазақтың халықтық тəжiрибесi туралы этнографиялық очерк // ТИИАЭ АН КазССР. Т.16. Вопросы этнографии и антропологии Казахстана. – Алма-Ата, 1962. – С. 3-35. 3.
традиции народов Средней Азии и Казахстана. – М., 1975. – С. 194-206. 4.
Арғынбаев Х. Шынайы емшіліктің жөні бөлек //Зерде. – 1989. №12. – 20-21 бб. 5.
Арғынбаев Х. Халық білімі хақында //Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – 1994. № 1. – 35-41 бб. 6.
177
7. Очерки по истории народной медицины Казахстана. – Алма-Ата, 1978. 8.
Академиясының хабаршысы. – 1998. №1. – 155-159 бб. 9.
Нурсан А. Культура жизнеобеспечения в традиционном казахском обществе //Нурсан А., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. – Алматы: Ғылым, 1998. – С. 62-109.
Т.Е. Картаева əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың археология, этнология жəне музеология кафедрасының профессоры м.а., т.ғ.к. (Алматы қ.) ШЫҒЫР ҚОНДЫРҒЫСЫ ЖƏНЕ ОНЫҢ ҚОЛДАНЫС АЯСЫ Қазақ жерінде шығырлар Сырдария, Нұра, Қаратал, Терісаққан, Кеңгір, Сарысу, Іле, Шу, Торғай өзендері, Ақкөл, Қорғалжың көлдері жағасында, осы су көздері арнасындағы арықтар басы бойынан су көтеру үшін кеңінен қолданылған. Əсіресе Сырдария өзенінің орта жəне төменгі ағысы бойында егістік алқап пен бау-бақшаны суаруға шығыр техникасы кең қолданыста болған.
шығыры (дарияның иірімі, ағысы қатты тұсына орнатылған, сурет 5), көлік шығыры (түйе шығыр, ат шығыр, өгіз шығыр, сурет 6, 7). Шығырлар жағасы биік арықтар бойына орнатылып, түйе, өгіз, ат көмегімен қозғалысқа келтіріліп, шегілген түлік түріне қарай «түйе шығыр», «өгіз шығыр», «ат шығыр» деген атаулар қалыптасты. Арнасы жерден онша биік емес арықтар бойындағы егісті суару үшін атпа немесе қол-шығырларды қолданды. Атпа су көтеретін ағаш немесе темірден жасалған, жан-жағы бүгілген күрек басына ұқсайтын қондырғысы ұзын ағаш арқылы су астындағы тезге бекітіліп, арықтағы суды егістікке қарай көтеріп тұрды. Шығыр құрылысы. Шығыр оқ, кіндік, жоғары тегершік, төменгі тегершік, кегей, қасынек, шелек, астау, т.б., ағаш бөліктерден тұрады. Шығырдың оқ деп аталатын негізгі діңгегін жасау үшін жуандау келген бөренеден ұзындығы 6-7 метрге дейін жұмыр ағаш жонып алып, бір басынан төменгі
шауылып, əуіттің қарсы бетіндегі жуан бөрене кеспелтегіндегі ұяға асылып қойылады. Жалпы саны 10-12 болатын ұяға, ұзындығы 4-12 қарыс болатын төрт қырлы кегейлер кіргізіледі. Кегейдің ұшында болатын тесікке ұзындығы 2 қарыстай құлақша кигізіледі, құлақшалардың екі жақ басы шыбық бұрамалармен бекітіліп, ортадағы өзегі арқылы шыбықтар түйенің мойын терісінен тілінген таспамен берік байлап тасталады. Осылайша кегей бастарының өзара бекітілуі нəтижесінде шелектерді орнататын біртұтас шеңбер қасенек құрылады. Оқтың екінші басындағы төменгі тегершік жоғарғы тегіршікпен тістері арқылы байланысып, жоғарғы тегершік ұңғысы кіндікке кіргізілген. Кіндік тік орнатылған, оның екі жақ басы үшкір, төменгі жағында тегершік астына бекітілген кеспелтек, жоғарғы жағыңда ұзындығы кісі бойындай шектеген тіреулер бар. Əрбір тіреу мəткенің ортасындағы ойық-үяға сұғылған. Үя іш жағынан мезгіл- мезгіл майланып тұрады. Шығырдың қасына «əуіт» қазады да, суды сыртқа шығару мақсатында діңгек пен əуіт ішіндегі шекелік ағаш бір-біріне байланыстырылып бекітіледі. Əуіт пен төменгі тегершік жер ошағының арасынан тереңдігі тізеден келетін арық қазылған. Шығыр көмегімен толған арық суы одан əрі тікелей əуітке құйылып тұрған. Оқ осы арыққа жатқызылады да, үсті тақтаймен жауып тасталады. Кіндіктің түп жағына байланған қалжуырға жегілген көлік (ат, түйе, өгіз, есек) жүре бастаса болды, жоғарғы тегершік төменгі тегершікті, төменгі тегершік оқты айналдыра бастайды. Қозғалысқа енген оқтың екінші басындағы қасынек жартылай əуітке сүңгіп, бірден 6-7 шелек суды тартып шығарып, су астауға құйылады, одан əрі егістікке кетеді. Тегершік кейде
қарыстан астам тегершік тістері əдетте қайың сырғауылдан жасалған. Шығыр бөліктерін бір-біріне жымдастырып, мықтап байлау үшін солқылдақ көк шыбық өрімдері де пайдаланылған. Əуітгің ұзындығы 4,5-5, ені 2-2,5, тереңдігі 2,5-3 м-дей болады. Диқандар оны өзен-көлмен енсіз тайыз арық арқылы жалғастырған. Шығырдың қозғалысын, судың деңгейін егістіктің иесі, арық ақсақал қатаң бақылап отырған: су деңгейі тым жоғары болса, көлікке күш көп түседі. Əуіт қазып, шығыр орнатарда өзен-көл суының деңгейі ескеріліп отырған: ол көктемде жоғары болады да, əсіресе күзге қарай біртіндеп төмендей түседі. Осыған орай əуіт терендетіліп, су деңгейі көтерілетін болған, ол үшін кегейдің ұзындығы 4 қарыстан 12 қарысқа дейін жеткізілген. Бір шығырмен бір жазда 2,5-3 га жердің егіні 3-4 рет суарылған. Шығырды егістік науқаны басталғанда орнатып, қазан айында қайта жинап отырған [15]. Шығырдың су көтеретін ағаштан жасалған құмыраларын шелек деген. Шелекті бірнеше жыл 178
арнайы кептірілген жұмыр ағаш діңінен үңгіп, ойып жасаған. Кейбір шеберлер ағашты екіге бөліп ортасын үңгіп қайта қиюластырып, қолдан жасалған желіммен бір-біріне жапсырып қондыртқан немесе ағаштан қысқа дөңгелек шыбық тəрізді етіп дайындалған шеге жасап, шегеге арнайы ойық жасаған, алдын-ала ағаш шегені суға салған, əлгі шеге ісініп, орнына берік болып қатып қалған. Ағаш шелекке 2 литрдей су кеткен, шелек жасауға мықты жиде, тұт ағашы, емен діңгектерін қолданған. Ал, қаңылтыр шелекті темірші ұсталар жасаған. Шелектер саны 40 тан 60-қа дейін жетіп, олар сəл қисайтыла, көлбеу орнатылған. Сондай-ақ шығырдың су құятын шелегінің теріден де да жасалынатыны бар. Шығырдың қыштан жасалған шелегі «құмыра» деп аталып, оған 3 литр су кеткен. Сыр өңірінде шығыр жасау үшін емен ағашын қолданған, еменді Арқа өңірінен арбамен алып келген, себебі емен ағашы суда ісінбейді, шірімейді [15]. Шығыр қондырғысының барлық түрін жергілікті ағашшылар жасаған, тек шығыр жасап, қондырып беруге мамандарған адамдар шығыршы деп аталды, олар шығырды өздері ақысына мал, астық берген. Шығыр орнатарда мал сойып құран оқытқан. Жұмысына 15-20 күндей уақыт кеткен. Сыр бойында шығырдың құны қаржылай есептегенде 9-11 рубльдан 30 рубльға дейін құраған [7, 104-б.].
болыстарынан 1034 шығыр қондырғысын есепке алған. Бұл шығырлар сағатына 60 шелек су, тəулігіне 75 мың шелек суды көтеріп, арыққа құйған. Көршілес қарақалпақтар бір шығыр суды орта есеппен үш аршын тереңдіктен шығарған. Тəулігіне шығыр суымен 6-10 танап жерді суаруға болады [6, с.119]. Жақсы шығырлар секундына 5 куб. фут су көтереді [10, 167-б.]. Егіншілік алқаптарды суаруға Қуаңдария, Жаңадария сияқты табиғи су көздері жəне суармалы техникалар пайдаланылды. Суармалы егіншілікті жүзеге асырудың ең тиімді жолы су көтеретін машина шығыр қондыру болды. Шығырмен суландыру əдісі əсіресе, Сырдария аймағында көп кездескен. Сырдың төменгі алқабы өзен арнасынан биік, əрі құрғақ болғандықтан шығыр көмегіне жүгінген [9, 207-б.]. Сырдария аңғарындағы егістік мəдени алқаптар өзеннен тартылған басты арықтар келіп құятын көл сулары арқылы суландырады. Сырдария суы мұз еріген кезден бастап шілде айының соңына дейін ғана көтеріңкі болып, арнасынан толып аққан. Перовск уезінің оңтүстік-шығыс бөлігі өзен суынан биікте орналасқандықтан, бұл жерде шығыр кеңінен пайдаланылған [15]. Сырдарияға cу шығырлар өзеннің ағысы қатты жеріне орнатылып, ағыстың күшімен қозғалысқа келген [5, 41-б.]. Қазалы уезінде көптеген егістіктер де шығырлар мен атпалар көмегімен суарылды. Ат шығыр мен қол шығыр да негізінен осы Сырдария бойы мен Аралмен шектесетін Қазалының батыс өңірінде кеңінен қолданылды. Агроном Н.Н.Александров та шығыр қондырғысымен суару Сырдария облысында Əмудария бөлімімен қатар Перовск жəне Қазалы уездерінде басым дамығандығын атап көрсеткен [2, 15-б.]. Перовск уезінің оңтүстік шығыс бөлігінде Қаратау етегінде су қоймасын жасап егін суаруға жаратқан. Су қоймасы қар суынан да жиналады. Осындай су қоймасы Сауран станциясына жақын жерде болған [10, 167-б.]. Өзбекстан Республикасының Орталық Мұрағатында сақталған Жаңадария өзенінің арық ақсақалының Перовск уезі бастығына жазған рапортында «қарақалпақтар мен қоқандар заманында Жаңадария бойындағы егістіктер бір емес он шақты жерінен салынған бөгеттер көмегімен суландырылған еді. Қазіргі уақытта Перовск қазақтары өз егістіктерін шығыр көмегімен суғарады, соңғы жылы ғана өзенге екі бөгет салынды», - делінген [14]. Бұл дерек ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін өзенге бөгет салу ісінің кең қолданылғандығынан мəлімет береді. ХІХ ғасырдың аяғына қарай шығырдың кең қолданылу себебі өзен суының өз арнасынан төмендей бастағанымен байланысты. В.В. Радлов А. Макшеев дерегіне сүйене отырып, Қазалы уезінде 4000 шаңырақ, Перовск уезінен 6000 шаңырақ егіншілікпен айналысады, - деген [12, 115-б.]. Бұл жерде В.В. Радлов 1868 жылды негізге алып отыр. 1860-1890 жылдары Перовск жəне Қазалы уездерінен 202 арық, ал 1890-1915 жылдары 280 арық тартылған. Қазалы мен Жаңадария аралығындағы жерлер, сондай-ақ Далакөл көлі, Көксу көлдері аңғарындағы жерлер егіншілікке игерілді. 1916 жылы Шіркейлі каналында 144 шығыр болып, оның көмегімен 259 десятина жер суарылған [3, 26-б.]. «Россия. Полное географическое описание нашего отечества» атты еңбектің «Перовск» деген бөлімінде «Сырдарияның егістіктер өзеннен тартылған каналдармен, шығырлармен суландырылады, ал кейбір жерлерінде егін су арнасынан тасып кетіп кепкен жерге салынады. Мұны жергілікті қазақтар «тентек суға егін салу» деп атайды» - дей отырып, егіншілік кəсібімен 700 адам айналысып, Перовск уезіндегі отырықшы тайпалардың егістік көлемі – 40500 десятинаны құрағанын көрсеткен [13, 597-б.]. Көктемде су тасып, жазда суы төмендеген. Сол себепті де бұл кезеңде шығыр көмегіне көп жүгінген. Сырдарияның төменгі ағысы бойында егістіктер суарылуына қарай көл жағасында, арық бойында, шығыр басында болып бөлінген. Шығырды бау-бақшаны суғаруға да қолданған [11, 49-б.]. Арал, Қазалы өңірінде балық аулауға салатын ауды жинау үшін қолданған қондырғы да «шығыр» деп аталған. 179
қамтамасыз етуде маңызды рол атқарған. Шығыр қондырғылары Отан соғысы кезінде, соғыстан кейінгі қайта қалпына келтіру кезеңінде де қолданылған, яғни ХХ ғасырдың ортасына дейін қолданыста болып, одан əрі, егіншілікті суаратын жаңа техникалардың өндіріске шығарылуымен байланысты қолданыстан шығып қалған. Өкінішке орай, қазақ даласында байырғы шығырлар сақталмаған, өңірлік музейлерде шығыр құмырасы, шелегі, дөңгелегі сияқты белгілі бір бөліктері ғана сақталған.
қазан [4].
Сурет 2. Құдықтан су көтеретін қол шығыр, Перовск уезі, 1910 жыл [4].
180
Сурет 3. Шығыр, Перовск уезі, 1910 жыл [8, с.80].
Сурет 4. Шығыр шелегі. Реконструкция. Тасбөгет су шаруашылығы музейі.
Сурет 5. Шығырды жинау. 1910 жыл [8, с.80а]. 181
Сурет 6. Түйе шығыр (шығырды түйе көмегімен қозғалысқа келтіру). Сырдарияның сол жақ беті. ХІХ ғ. аяғы. М.Дьяков түсірген [2, с.19].
Сурет 7. Ат шығыр (шығырды ат көмегімен қозғалысқа келтіру). ХІХ ғ. аяғы. Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік кинофотоқұжаттар жəне дыбыс жазбалар мұрағатынан.
|