Естуі бҧзылған балалардың іс-әрекет ерекшеліктері

118 
Есту қабілеті бҧзылған балаларда, спецификалық емес 
манипуляциялардан, спецификалық манипуляцияларға кӛшу, 
еститін балаларға қарағанда, кешірек жҥзеге асады. Саңырау 
балаларда, арнайы ҥйретусіз бҧл сала ӛте баяу және әркелкі 
дамиды. А. А. Венгер, Г. Л. Выгодская, Э. И. Леонгард сияқты 
ғалымдардың мәліметтері бойынша, бҧл балалардағы кейбір 
әрекет тҥрлері тек 2-2,5 жастан кейін, тіпті мектепке дейінгі 
ересектену жасында ғана пайда болады. Балалар тек ӛздеріне 
таныс заттармен ғана іс-әрекет етеді. Саңырау балалардың заттық 
әрекеттері, мектепке дейінгі жаста, яғни олардың бағдарлау 
әрекеттерінің тәсілдері ӛзгергенде жалғасады. Мектепке дейінгі 
жаста, олардың қарапайым бағдарлау әдістері, анағҧрлым 
кҥрделі формаларға ауысады.
Бірақ, А. А. Венгердің айтуынша, оларда заттармен іс-әрекет 
жасау тәжірибесін қорытындылау мҥкіндігі аз. Сондықтан, 
балалар кез келген қҧралды, жаңа жағдаятта пайдалана алмайды. 
Олар ӛз мақсатына жету ҥшін, адекватты емес жолдарды 
таңдайды (мысалы, орындықтың артында жатқан допты алу ҥшін,
орындықты аударып тастайды), таяқ сияқты тиімді пайдалануға 
болатын қҧралға еш назар аудармайды. Кейбір жағдайда, қандай 
да бір қҧралды қолдану керектігін, саңырау балалар ҧғынса да, 
айналасынан іске жарайтын, ештеңе таба алмайды. Бҧл олардың 
бағдарлау деңгейінің тӛмендігімен, объектілердің сапаларын 
жете 
тҥсінбеумен, 
оларды 
сәйкестендіру 
қиындығымен 
тҥсіндіріледі. Заттық әрекеттің нәтижесінде, қабылдаудың 
барлық тҥрлері дамиды, ал саңырау балада кӛру арқылы 
қабылдау, алдыңғы қатарға шығады, осы кӛру арқылы 
қабылдаудың кӛмегімен, ол заттық әрекетті жҥзеге асырады; 
қимыл-қозғалыстары кҥрделенеді, ойлаудың генетикалық негізгі,
бастаушы тҥрі – кӛрнекі-әрекеттік ойлау тҥрі қалыптасады.
 Сюжеттік–рӛлдік ойын, саңырау балалардың мектепке 
дейінгі жасындағы жетекші әрекеті болып табылады. Есту 
қабілеті бҧзылған балалардың сюжеттік–рӛлдік ойындарының
дамуында, бірқатар ерекшеліктер бар. Мазмҧны жағынан, бҧл 
балалардың сюжеттік–рӛлдік ойындары, еститін сау балалардың
ойындарымен ҧқсас (Г. Л. Выгодская). Саңырау балалардың 
ойындарында, ересек адамдардың тыныс-тіршілігі, қарым-

119 
қатынасы мен іс-әрекеті кӛрініс береді. Себебі, саңырау балалар 
ӛздерін қоршаған ортадан алған әсерлерінің шеңберінен аспайды.
Сау балаларға қарағанда, саңырау балалар заттық-әрекеттік 
ойындар деңгейінде тҧрақтап қалады, ал олардың сюжеттік 
ойындары бірыңғай, тым қарапайым болып келеді. Саңырау 
балалар жасырын қарым-қатынастарды, ӛз беттерімен ҥнемі 
ҧғына бермейді, есесіне, кӛрнекі-заттық әрекеттерді ойындарында 
барынша кӛрсете алады. Сюжет детальды тҥрде орындалатын 
әрекеттермен ығыстырылып қалады. Мектеп жасына дейінгі 
саңырау балаларға педантизмге бейімділік тән, олар қоршаған
ортаның шындығын, ӛз ойындарында толық кӛрсетеді.
Сӛйлеудің тежелуі себепті, қоршаған орта қҧбылыстарын 
қорытындылау және шығармашылықпен кӛрсете білу қабілеті ӛте 
шектеулі. Кӛп жағдайда, саңырау балалардың ойындарындағы іс-
әрекеттер, стереотипі ҥрдісін аңғаруға болады. Балалар сол 
рӛлдерді, сӛздерді, әрекеттерді механикалық тҥрде қайталай 
береді. Әрі сол ойынды бҧрын ойнағандай, дәл сондай жағдайлар 
жасауға тырысады. Саңырау балаларда сонымен бірге, ӛзге 
балаларға механикалық еліктеу элементі кездеседі. Олар ӛз 
жандарынан еш жаңалық енгізбестен, тек ӛзгелердің ойынын 
қайталай беруге жалықпайды.
Саңырау балаларда ойын барысында, заттарды алмастыру 
қиындығы жиі кездеседі. Тіпті, қызметі жағынан жарайтын 
заттың ӛзін, қажет затты алмастырушы ретінде қабылдай 
алмайды (мысалы, машинаның орнына текшемен, қасықтың 
орнына таяқшамен ойнау сияқты, уақытша шартты әрекеттер 
болмайды). Саңырау балалар ойын әрекетін меңгерген сайын, 
біртіндеп детальды кеңейтулер енгізе бастайды. Айталық, 
қуыршақты 
тамақтандыруда, 
қасықты 
оның 
аузына 
жақындатумен шектелмейді. Ол алдымен, тамақты тәрелкеге 
салады, қасықпен араластырады, ҥрлеп суытады, содан кейін, 
«тамақтандыра бастайды» т.б.»
1
.
 
Оқу әрекеті бҧл балаларда, мектепке дейінгі жаста 
қалыптасады. Оқу әрекетінің ерекшеліктері туралы
------------------------- 
1
Основы специальной психологии / Под ред. Л. В. Кузнецовой. —М.: «Академия», 2002. — 
С.125. 

120 
Е. Г. Речицкаяның еңбектерінде беріледі. Оның мәліметтері 
бойынша, саңырау балаларда оқу әрекетінің барлық тҥрткілері 
бар. Әсіресе, жоғары баға алуға деген ынта, кӛбірек кӛзге тҥседі. 
Оқытудың 
ықпалымен, 
бастауыш 
сыныптағы 
саңырау 
балалардың оқу-танымдық тҥрткілерінің рӛлі арта тҥседі, сӛйтіп, 
3-4 сыныптарда ол екінші дәрежелік орын алады. Саңырау 
балалардың ақыл-ой дамуының ерекшеліктерімен байланысты, 
оларда оқу әрекетінің барлық тҥрлерінің қалыптсуында, бірқатар 
қиындықтар 
туындайды. 
Оқу 
әрекетіндегі 
маңызды 
кемшіліктердің бірі – олардың оқудағы міндеттерді орындауға 
емес, мҧғалімнің талаптарын қанағаттандыруға ҧмтылуы.
Негізгі ойлау операцияларының дамуындағы тежелумен 
байланысты, саңырау балаларда оқу әрекеттері баяу қалыптасады: 
талдау мен жинақтаудың жетілмеуінен, есептін шарттарын 
ӛзгерту қиындығы пайда болады, абстракциялау кемшілігінен 
қатынастарды модельдеу қиындығы туады. Оқу әрекеттері 
тарылған, 
шектелген, 
қорытындыланбаған 
негізде 
қалыптасатындықтан, саңырау балалар оқу әрекеттерін жаңа 
жағдайларға, жаңа шарттарға кӛшіре алмайды. 
Есту қабілеті бҧзылуының орнын толтыру бағытында, 
саңырау балаларды ӛмірге әлеуметтік бейімдеуде, еңбектің рӛлі 
ерекше. Демек, балаларға кәсіп таңдау мҥмкіндігін беру ӛте 
маңызды. Саңырау балалардың ақыл-ой дамуындағы талдау мен 
жинақтау, абстракциялау, қорытындылау сияқты қабілеттердің 
кемшіліктері салдарынан, балалар ӛз мақсаттарын анықтап алу 
мен оны санамен қабылдауы қиынға соғады. Еңбек әрекеті 
ҥдерісінде, олар тезірек нәтижеге жетуге, мақсатқа жылдам қол 
жеткізуге ҧмтылады. Бірақ, оларда тапқырлық пен мақсаттылық 
жетіспейді, яғни болашақ нәтиже бейнесі мен алынатын нәтиже 
арасындағы қатынасты орнату, қиындықтардың себептерін талдау 
қабілеті жетіспейді. Сондықтан, саңырау жасӛспірімдер кейде 
тҥпкі мақсатқа жету жолындағы міндетті жетістіктерді саналы 
тҥрде ҧғынбайды, назардан тыс қалдырады. Бҧл сапалардың 
толыққанды қалыптасуы ҥшін, еңбекке деген жағымды, оң 
кӛзқарас тәрбиелеу керек, қажетті тҥрткі мен ынта туғызу керек.
Басты қиындықтар, әсіресе, еңбек жолының бастапқы 
кезеңдерінде пайда болады. Бҧл олардың тҧлғааралық ӛндірістік 
қарым-қатынастарды саналы тҥрде тҥсінуінде, яғни тҧлғааралық 

121 
қатынастар мен тҧлғааралық қабылдау механизмдерінің баяу 
қалыптасуымен байланысты. Жасӛспірімдер мен жастардың 
тҧлғааралық қатынастарды бағалау кӛрсеткіштері жеткіліксіз 
қалыптасқан. Олар жҧмыс барысында, айналадағы қарым-қатынас 
жасайтын адамдарды бағалауда жиі қателеседі, іскерлік және 
тҧлғалық қарым-қатынастарын саралай алмайды.
Есту қабілеті бҧзылған адамдардың психикалық даму 
ерекшеліктерін зерттеген А. П. Гозова, олардың мамандық таңдау 
шеңберінің 
шектелуі 
туралы 
айтады. 
Бҧл 
олардың 
координациясының дәл болмауы мен қимыл-қозғалыстарындағы 
ӛздеріне сенімсіздік кӛрсетуі, статикалық және динамикалық 
тепе-теңдікті ҧстау қиындығы, кеңістікті бағдарлау деңгейінің 
тӛмендігі, 
іс-әрекет 
қарқынының 
баяулығы 
сияқты 
ерекшеліктермен тҥсіндіріледі.
Есту қабілеті бҧзылған балаларды араластыратын еңбек 
әрекеттерінің, әдептілік, адамгершілік негіздері болуы шарт, 
сондай-ақ, әлеуметтік маңызы бар, нақты нәтижеге қол жеткізуге 
мҥмкіндік беретін, ӛндірістік еңбек болуы шарт. Еңбектің тҥрі, 
педагогикалық бағдармен анықталады.

жүктеу/скачать 1,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: