Тірек-қимыл аппараты зақымданған балалардың іс-

130 
орта жайлы мағлҧматтар мен білім қорының аз болуына әкеп 
соғады. Заттық іс-әрекеттің дамуы ҥшін кӛру, моторлық 
координацияның қалыптасқан тҥрі, маңызды болып есептеледі. 
БЦП балалар қол қимылы мен басқа қимыл-қозғалыстарды 
кӛзбен баға алмайды, сӛйтіп, заттық әрекеттің орынғуына кедергі 
жасайды. Заттық іс-әрекеттің қалыптасу ерекшеліктері, ойын 
әрекетінің дамуына теріс ықпал жасайды.
«Бҧл сюжетті-рӛлдік ойындарға ғана емес, дидактикалық 
және қимыл-қозғалыс ойындарына, қҧрастыру мен музыкалық 
ойындарға да қатысты. Бірақ, баланың барлық ойын спектрін 
толыққанды меңгеруі, жеке тҧлғаның қалыпты дамуының, 
танымдық 
психикалық 
ҥдерістерінің 
қалыптасуының, 
коммуникативті дағдылардың, іс-әрекет тҥрлерінің дҧрыс 
дамуының негізгі шарты болып табылады. Зерттеулер 
кӛрсеткендей, ойын әрекетінің қалыптасу деңгейі, БЦП балаларда 
біркелкі емес, Г. Н. Малофееваның мәліметтерінде, церебральды 
сал аурулы балалардың ішінде (маңдай және ми қыртысы 
астылық бҧзылулары бар), мінез-қҧлық дамуының аномалиясы 
бар, балалар тобы бар. Бҧл балалардың эмоционалды кҥйлері, 
жоғары 
қозғыштықпен, 
эйфориямен, 
іс-әрекеттің 
бей-
берекеттігімен, 
импульсивтілікпен 
немесе 
кӛңіл-кҥйдің 
жабырқаулығымен, жалпы тежелумен кӛрінеді. Тіпті кӛп 
балаларда кездесетін неврологиялық симптомдарға қарағанда, 
жеңіл тҥрлерінде, яғни қимыл-қозғалыс пен сӛйлеудің анағҧрлым 
жақсы дамуында, мінез-қҧлықтың ауыр бҧзылуы байқалады. 
Балалардың бҧл категориясында, ойн ҥдерісі мен заттық іс-әрекет 
болмайды. Спастикалық сал аурулы балалардың кӛпшілігі 
сюжеттік, рӛлдік және басқа кҥрделі ойын тҥрлерін ойнай 
алмайды. Кейде, науқас балалар қолдарымен ойыншықты еркін 
ҧстап, манипуляция жасауға шамалары келсе де, мақсатты, заттық 
іс-әрекет 
мҥлде 
орындалмайды. 
Біраз 
авторлардың 
мәліметтерінде, бҧл балалардың басым кӛпшілігі, 8-11 жаста 
тіпті, ең қарапайым ойындарды ойнай алмайды. Ең жақсы 
дегенде, ойыншықты қолына алып, оны тарсылдатып соғады. 
Мҧндай «ойын» 25-30 минутқа дейін, бір сарынмен жалғасуы 
мҥмкін. Ӛздерінің «ойындарының» барысында, балалар ешқашан 
сӛйлемейді.

131 
БЦП бар мектеп жасына дейінгі балалардың, ойын әрекетінің 
даму динамикасын Н. В. Симонова зерттейді. Оның 
зерттеулерінде, ойын әрекетінің (сюжеттік–рӛлдік) даму 
динамикасы мен кҥйі, келесі параметрлермен бағаланады: ынта 
мен тҥрткінің болуы, сюжеттің болуы, ойын ситуациясын тудыру 
және рӛлдерді қабылдау, ойын әрекетін жҥзеге асыру тәсілдерін 
игеру, жоспарлау, реттеу және ойын барысындағы әрекеттерді 
ҥйлестіру. 
Зерттеу нәтижелері мынаны кӛрсетеді:
1. Мектеп жасына дейінгі 4-5 жастағы (оқытудың бірінші 
жылы), БЦП бар балалардың балабақшаға келген кезіндегі, 
олардың ойын әрекеті әрекеттік, еліктеушілік сипатқа ие. 
Ойында жаңа ой жоқ, операциялар жиынтығы шектеулі, ойын 
әрекеті барысында, сӛйлеу аз немесе мҥлдем жоқ, бҧл сатыда 
сюжеттік-рӛлдік ойындар пайда болмайды, «қатар отырып» ойнау 
мен жеке ойындар болады.
Ойын әрекетері мен ситуациясын кӛрсете отырып, ойнауға 
мақсатты тҥрде ҥйрету, ойынның жалпы сипатын ӛзгертеді. 
«Қатар отырып» ойнайтын балалардың тҧрақты топтарының 
қалыптасуына әкеледі, болмаса дара және эмоционалды-тҧлғалық 
қалау негізінде орнығатын топтардың ойынына әкеледі. Балалар 
ойын шеңберінде, эпизодтық тҥрде қарым-қатынас жасайды. 
Балалар сюжеттік әрекеттердің ретін, дҧрыс кӛрсете бастайды, 
ойынның шын мәнісіндегі, ӛмірді қайталау сипаты орнығады 
және байи тҥседі, әрекетті іс-әрекет орнығады, ойыншықтарды 
басқа заттармен алмастыру дағдысы пайда болады.
Осылайша, 4-5 жастағы БЦП бар балаларды ойын әрекетіне 
ҥйрету нәтижесінде, ойынның дамуында айтарлықтай динамика 
байқалады, бҧл тҥрткілік қажеттіліктер мен оның операциялық 
компоненттерінің дамуынан кӛрінеді. Заттық іс-әрекеттер 
қайталау немесе рӛлдік ойындар сипатында болады.
2. Мектеп жасына дейінгі 5-6 жастағы (оқытудың екінші 
жылы) БЦП бар балалардың ойын әрекеті, сюжеттік-рӛлдік 
ойындардың орнығуымен сипатталды. Ойын тақырыбы кеңейеді, 
қҧрылымы байи тҥседі, барысы ҧзарады, ойнау тәсілдері жетіледі, 
ойыншықты алмастыратын заттар кӛбейе тҥседі, ойын топтық 
сипатқа ие болады, ойын барысындағы рӛлдік қарым-қатынастар 
пайда болады. Ойын әрекетінің мҧндай сапалық–сандық оң 

132 
ӛзгерістері, 
тек 
білікті 
психологиялық-педагогикалық 
басшылықтың және коррекциялық–дамытушылық жҧмыстардың
нәтижесінде мҥмкін болады. 
3. Мектеп жасына дейінгі 6-7 жастағы (оқытудың ҥшінші 
жылы) БЦП бар балалардың ойын әрекеттері, қҧрылымдық-
динамикалық ӛзгеруімен сипатталады. Бірақ, бҧл сатыда ӛз 
бетімен шығармашылық етуге қабілетті ҧжымдар пайда бола 
бастайды, 
ойындағы 
ересек 
адамдардың 
бағыттаушы, 
жоспарлаушы және бақылаушы рӛлі азаяды немесе мҥлдем 
жоғалады. Егер ол алғашқы кездерде, ойынның бастаушысы, яғни 
бастамашысы болса, енді ойынға тек кӛмектеседі, ҥдерісті 
бақылайды, кеңес береді. Ойын барысында, негізінен адамдардың 
ӛзара қарым-қатынасы, олардың ӛзара рӛлдік әрекеті кӛрсетіледі. 
Ойындағы тҥпкі ой, шығармашылық сипатқа ие болады, ойынға 
бірнеше компонент, бірінен-біріне ауысатын бірнеше сюжет енуі 
мҥмкін.
Осылайша, ойынды, оның әртҥрлі жас кезеңдеріндегі даму 
динамикасын зерттеу жҧмыстары, БЦП бар балалардың ойын 
әрекеттерінің дамуында, қалыпты дамудағы балалардағыдай, 
ҥрдістер байқалатындығын кӛрсетеді. Бірақ, БЦП бала мен 
қимыл-қозғалыс патологиясы жоқ баланың, ойын әрекеттерін 
теңестіруге болмайды. БЦП бар балалардың ойынында, әр 
деңгейдегі 
жеке 
қҧрылымдық 
компоненттердің біркелкі 
қалыптаспауы орын алады. Оларға ересек адамдардың кӛмегіне 
деген қажеттілік, ойын әрекетіне деген жеткіліксіз ынта, тӛмен 
белсенділік пен ойында, ӛз бетімен әрекет ете алмау белгілері 
тән»
1
.
Тірек-қимыл аппараты бҧзылған балаларға арналған мектеп 
оқушыларын еңбекке ҥйрету мен тәрбиелеу мәселесінің маңызы 
айрықша. Бірақ мектепке дейінгі жастан бастап-ақ, церебральды 
сал аурулы балалардың еңбек дағдылары мен дағдыларын 
қалыптастыра бастауға болады. Мектепке дейінгі жастағы 
балалардың еңбек әрекетінің ҧйымдастырылуы, спецификалық 
сипатқа ие. Себебі, ол тҥпкі нәтижеге қол жеткізуге емес, 
-------------- 
1
Основы специальной психологии / Под ред. Л. В. Кузнецовой. —М.: «Академия», 2002. — 
С.269. 

133 
ҥдерістің ӛзін орындауға бағытталады. Мектепке дейінгі жаста 
бҧл әрекет, баланың жан-жақты дамуының қҧралы ретінде, ӛте 
маңызды: баланың қоршаған орта туралы, заттардың қасиеттері 
мен сапалары туралы, олардың ӛзара қарым-қатынастары мен 
себеп-салдалы байланыстары туралы білімдері мен мағлҧматтары 
молаяды. Яғни, осы әрекет шеңберінде, барлық танымдық 
психикалық ҥдерістер дамиды. Еңбек әрекеті, жеке тҧлғалық 
дамудың қайнар кӛзі ретінде қарастырылады: ол ерік сапаларын, 
тҧлғаның ынта-тҥрткі мен қажеттіліктер саласын, мінез-
қҧлықтағы еңбексҥйгіштік, ҧқыптылық тәрізді сапаларды 
қалыптастырады. Еңбек, адамгершілік жағынан дамудың кҥшті 
қайнар кӛзі. Әдетте, еңбек әрекеті ҧжымдық сипатқа ие және 
еңбек ҥдерісінде балалардың коммуникативті дағдылары, ӛзара 
бірігіп әрекеттену, ҧжымдық шешім қабылдау, міндеттерді 
тағайындау, істі біріге жоспарлау қабілеттері дамиды.
Еңбек әрекетінің келесі тҥрлері ажыратылады: ӛзіне-ӛзі 
қызмет ету, шаруашылық пен тҧрмыстағы еңбек, табиғат 
аясындағы еңбек және қол еңбегі. БЦП бар балалардағы қимыл-
қозғалыс патологиясымен байланысты, мектепке дейінгі жаста 
ӛзіне-ӛзі қызмет ету дағдыларын игеру мәселесі, айрықша 
маңызды болып саналады. Мектепке дейінгі жастағы балалардың 
бҧл дағдыларды игеруі мектепке дайындық пен ӛз бетімен ӛмір 
сҥрге дайындықтың бастамасы болып табылады. Ал, бҧл 
дағдылардың қалыптасу қиындығы, науқастың ерекшеліктерімен 
байланысты. Кӛптеген балаларда, апраксия байқалады, яғни 
мақсатты практикалық іс-әрекеттерді орындай алмау. Мҧндай 
балалар, киіну, шешіну, тҥймелену, бәтеңкенің бауларын байлау 
сияқты дағдыларды қиындықпен ҥйренеді; ӛзінің тӛсегін салуға 
немесе жинауға, жазу жазуға, текшелер мен таяқшалардан 
қҧрастыруға, ҧзақ уақыт бойы ҥйрене алмайды т.б. Мақсатты 
практикалық әрекеттер (праксис), манипуляция ҥдерісінде 
дамиды, сондықтан, ата-аналар баланы аяп, барлық нәрсені бала 
ҥшін ӛздері орындауға тырысатын болса, ол практикалық 
тәжірибеден айрылады, праксистің дамуы тежеледі, демек, екінші 
рет апраксия пайда болады. Апраксия қҧбылыстары, ӛзіне-ӛзі 
қызмет ету дағдыларының орнығуына ғана кері әсер етіп 
қоймайды, сонымен бірге, іс-әрекеттің басқа тҥрлерінің дамуына 
кедергі жасайды.

134 
Іс-әрекеттің басқа тҥрлерінің дамуына, гиперқамқорлық 
типіндегі тәрбие кері ықпал етеді. Мҧндай жағдайда, балада іс-
әрекет қажеттілігі, сӛйлеу қажеттілігі қалыптаспайды, ерік кҥші 
дамымайды, ӛзін-ӛзі бағалау адекватты болмайды. 
Тәрбиенің мҧндай стилі іс-әрекет саласындағы депривацияға 
әкеп соғады.  
Осылайша, БЦП бар баланың заттық, еңбек, оқу, және т.б. іс-
әрекет тҥрлерінің негізгі даму шарты, онымен жҥргізілетін 
адекватты, сауатты және жҥйелі коррекциялық–дамытушылық 
жҧмыс болып табылады.
БЦП бар баланың қимыл-қозғалыс кемістігінің, психикалық 
дамуға ететін кері әсері, оның дизонтогенез жағдайындағы 
дефицитарлық тип бойынша дамуына мәжбҥр етеді. Бірақ, 
баланың қимыл-қозғалыс патологиясы мен психикалық дамуына, 
неғҧрлым ерте диагностика жасалса, соғҧрлым кешенді 
психологиялық-педагогикалық, 
коррекциялық-дамытушылық 
жҧмыстар ерте жҥргізіле бастайды, демек, психикалық дамудағы 
екінші рет пайда болатын ауыр ауытқулардың алдын-алуға 
болады, әрі баланың келешектегі әлеуметтік бейімделуі мен 
реабилитациясы дҧрыс жҥзеге асатынына, сеніммен қарауға 
болады.

жүктеу/скачать 1,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: