Ұрпағы тәуелсіздікке жетпегенше дейін қамқорлық ету

240 
Ұрпағын бір ұрғашымен немесе бір аталығымен бағып қағуы; 
Ұрпағын екі ата – анасымен бағып қағуы; 
Ұрпақтарын күрделі отбасылық топта бағып қағу. 
Әртүрлі 
таксономикалық 
топтардың 
ұрпағына 
қамқорлық 
жасауы.Балықтар ата – аналық мінезқылығында уылдырық шашудың 
әртүрлігімен ерекшеленеді. Тұқылар уылдарықты өсімдікке шашады; бахтахтар 
уылдырығын жие топыраққа немесе тасқа отырғызады; басқа түрлерінде 
бекітілмеген уылдырықтары жай ғана судың бетінде қалқып жүреді немесе қалың 
қабатында кездеседі. Осындай минимум қамқорлығы ұя құрастыруына 
байланысты кейбір балықтарында кездеседі: сиям күрескіш балығы көпіршікті ұя 
құрастырады. Цихловты балықтар Tilapia түрі уылдырықты тасуы және бағып 
қағуы ауыз қуысында жасалады. Кейбір балықтарында ұрпағына аталықтары 
қамқорлық жасайды, мысалы: этологтардың ең сүйікті нысаны – үшинелі 
колюшкаларда байқалады. 
Амфибиялардың даму жүйесінде ылғалдылықты сақтау мәселесіне қатысты 
бейімділіктің көптеген түрін жетілдірілді, себебі олардың жарты өмірі құрлықта 
өткізіледі. Көбі уылдырықты суда орнатады. Кейбіреулері уылдырықты өзінде 
тасыйды, ондайды суринамды пиппалар жасайды, оларда аналығының арқасында 
арнайы орындарында уылдырықтың пісіп жетілуі болады, немесе кіндік – шеше-
құрбақасы уылдырықты бел жағына орап алып өзімен тасып жүреді.
Көптеген құстар жұмыртқаны басып шығарады. Көп түрлері моногамды 
болу себебінен, аталығы мен ұрғашысы бір – бірін ауыстырып отырады. 
Австралиялық тауықтың ұрғашысы жұмыртқалары үшін үлкен қорған 
құрастырады және қорған ішінде қолайлы температураны сақтап қалу үшін көп 
артық уақытын сенімді болуы үшін тексеріледі. Тек ұялы паразиттері, көкек және 
басқасы құстары сияқты, ата – ана мінезқылығынан азат болды, олар 

241 
жұмыртқаларын басқа иесі ұясына салып кетеді, олар болса балапандарына 
қамқор болады. 
Ата – аналық мінезқылықтың ең сүйікті зерттеу нысаны ретінде тікенекті 
горлица болып табылады. Аналықтар мен аталықтары ұя салу мен жұмыртқа 
басып шығару міндеттерін бөледі. Мінезқылығында лезде өзгерістері байқалады: 
басында құстар жұмыртқа басып шығармайды; кейін, біреу аналығын ұясынан 
көтеруге тырысса, ол ұяны олмен бірге көтеріп алады – осынша ептілігі мықты 
болады. Балапан жұмыртқадан шыққан кезде, ата – аналары «жемсау сүтімен» 
азықтандырады, өз атында эпителиальды жемсаудың қабатынан құсып 
шығарылады.
Сүтқоектілерде ата – аналық қамқорлығы жақсы дамыған және әдетте өзіне 
босануды, төлін азықтандыруы, оның денесіне күтімі, үңгір салуы, төлдерін 
тасып жүруі және қорғаштауы, ойын мен оқытуды қосады. Сүтқоректілерде сүт 
бездерінің дамуы барысында анасына пропорциональды емес, басқа 
таксондарымен салыстырғанда, ата – ана қамқорлығының бөлігі жоғары болады. 
Анасы мен төлінің әрекеттерінің реттілігі азықтарндыруы кезеңі, мысалы: 
мысықтармен және зертханалық егеуқұйрықтарда сияқты бірдей болып келеді. 
Төлі кішкетай болған кезде, анасы азықтандыру актін орындайды, спецификалық 
дене тұрысын жүзеге асырады. Екінші кезеңінде анасы мен төлінің жие қарым – 
қатыснасы болып жатады. Соңғы кезеңінде төлінің жақындау әрекетін, анасы 
алшақтата береді. Реттілігінің толықтай орындалып шығуы кезінде анасынан 
айырылуымен аяқталады. Аталықтың қатысуы шамалы болады, көп кеміруші мен 
тұяқтыларда сияқты немесе жеткілікті салмақты болады жыртқыш пен 
маймылдарда сияқты. 
Ата – анасының мінезінің іске асуы гормондардың секрециясына, жүйке 
механизмдеріне және сенсорлық факторына тәуелді болады. Тіткенекті 
горлицасында ұя құруын эстроген еңгізу барысында жасауға болады; прогестерон 

242 
еңгізуі басып шығару мінезқылығын тудырады. Табиғи тербелісі осы 
гормондардың осы ағзаның өзіне тәуелді болады.
Сүтқоректілерде ата – анасының мінезқылығының пайда болуына 
соқтыратын гормондары болмайды. Жүктілік кезінде ұрғашысы табиғи 
жағдайында гормональды фонның көріністерін орындайды. Еңгізудің дұрыс 
реттілігін эстроген, прогестерон және пролактинді қолдануын, зерттеушілер 
тумаған аналықтарында аналық мінезқылықтарының пайда болуына қол жеткізді, 
әрине кішкентай егеуқұйрықтардың дүниеге бір екі сағаттан келген соң 
қолданылды. Дәлелденді, жаңа ғана туған егеуқұйрықтын ұрғашысының қанын 
тумаған ұрғашыға қанын құйған кезде, екіншісінде аналық мінез – құлықтың 
пайда болуына әкеледі. Қарапайым ересек егеуқұйрықтарын балаларының 
қасында 10 – 15 күндей ұстаса, оларда ешқандай гормональды негізсіз аналық 
табиғи мінез – құлығын тудырады. Әрине, табиғатта осындай уақытқа дейін 
жайдан – жай ғана өліп қалар еді. Гормондар баланың болуын және ата – аналық 
мінез – құлығының дамуын синхрондайтын секілді.
Әлеуметті-биологиялық келешегі. Әр дарақ, сұрыптау жолына түсуіне 
болғандықтан, өз ептілігін жеткілікті дәрежеге жоғарлатуға тырысады, егер сөз ата 
– аналық қорын бөлуінде болып жатса, онда ол үшін ата – аналары мен балалары 
жан – жалға түсуі керек. Ұрпақтары ата – анасы беруге дайын болатынан, ата – 
аналық қорының үлкен бөлігіне үстем болуына тырысады. Бұл талаптарға шек 
қоюлыуы тиіс тек сол кездері, егер ұрпағы оның икемділігін төмендетсе, оның 
отбасындағы ата – аналық көбеюі мен қамқорлығына жан – жалдың себепкері 
болған жағдайында.
Ата – анасының дұрыс қамқорлығының нәтижесі болып тірі қалуы, өсуі және жас 
ұрпақтың репродуктивті табысты болуы саналады. Жас сүтқоректілерде
байқалатын ауытқулары ата – анасының өсуі, ата –анасының қамқорлығының 
маңызын дәлелдейді. 

243 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: