Жануарлар этологиясы

246 
жерге тасуы кезінде, басқа, мазаң қарсыластары тап беруі мүмкін. Аталығы ары 
қарай келген қоңыздардың қарсылығына төтеп береді, ол ұрғашысымен бірге 
өлексені жерге көмеп тастайды, одан жүндерін немесе қауырсындарын «қияды», 
етті консервілеу және шіруіне жол бермеу үшін сілекеймен және 
экскременттермен жағып тастайды.
Бұл уақытта қоңыздардан өлексегі шағын биттері ауысады, олар болшақта 
тағамға түскен арамтамақ – шыбынның жұмыртқаларынан қорғап отырады. Осы 
дайындықтардың аяқталуынан кейін, аналығы жартыжүздей орналасқан 
жұмыртқалардың қасында, азықты жердің үстінде қалдырады. Егер азық – қоры 
үлкен болмаса, ол барлық отбасыға жетпеуі анық кезінде, ересек қоңыздары 
жеркенбей балаөлтіруімен айналасады, о дүние қрпақтарының жартысын 
аттандырады. Жұбайлық байланысқа келетін болсақ, онда олар, әдетте, 
ұзақмерзімді болмайды: өзіне байланысты қажетті міндеттерін орындаған соң, 
аталығы ұрғашысын және ұрпақтарын олардың өз бетімен тіршілік етпегенше 
дейін тастап кетеді (Панов, 2002. б. 312). 
Ұқсас жолмен сасыққоңыздың және скарабаевтің тек аналықтары емес, 
сондай – ақ аталықтары қи шарларын дайындайды, ол қрпақтарын тамақтандыруы 
үшін керек. Бұл процестің басталуы, аталығы аналығына шарды үйену сыйлығы 
ретінде ұсынады, кейін олар бірге, оны бірлесе домалатады. 
Моногомды некелігінің жиынтығы күрделі отбасылық қатынаста 
шаянтәріздестердің қарапайымды құрлықта өмір сүретін – шөлді есеқұртында 
анықталған. Осы жануарлардың қарым – қатынасы жайлы көркем сипаттаған Е.Н. 
Панов: " Көктемгі жаңа қоныс мерей тойы есекқұрттардың құдалығымен 
байланысты. Інің қазуға кіріскен аналығы, оның аймағына кедергісіз кірген (біз 
білетіндей аналығы мұнда тек өз қарсыластарын кіргізбейді), қатар тұрған 
кавалерден ол ұнатқаның таңдайды. Жерлік қатынасы бойынша, аталығымен 

247 
жұмысы басталған жерлерде, олардың әрбіреуі айналасында жүрген серіктес 
аналықтарын тандауына барлық мүмкіндіктері бар.
Некелік одақтастығы байланысқаннан кейін, ерлі – зайыптылар ұя салуымен 
бірге еңбектенеді. Осы сәттен бастап «Менің үйім – менің қамалым» заңмен 
жазылмаған күшіне ие. Ің иелері ешқандай себеппен өзгеге бермейді. Өйткені 
жаңа ұя салуы жоғалғанның орнына ыстық күндері жаймен – жай мүмкін емес: 
ыстықпен құрғатылған топырақ есекқұрттың әлсіз жақтарына жеңіл 
берісіпқоймас. Өз қамалдарынан бөтендерге айырылып қалмас үшін, аталығы мен 
аналығы кезтене іңге кіру жолын өз денесімен жауып тұрады, ал кезекшіліктен 
бос жүрген мүшесі, аймақтан азық іздеуімен кетіп қалады.
Сақтап қойған жұмыртқаларын аналық түр өзінің кеудесіне іліп, бір ай 
шамасында өзінің жанында ұстайды. Жұмыртқаларын жарып шыққан жас 
есекқұрттар алғашқы 10-20 күн інінде қалып, сондықтан шөлейт күндізгі аптаптан 
арылғанда олардың ата-аналары кезекпен балаларына жем іздеуге шығуына тура 
келеді. Әкесі мен шешесінің шаруалары аз емес, бір шығарылымда 80 жуық тұл 
болатынын ескерсек, олар өздерінің жетілуі үшін балғын және шүйгін шөпті қажет 
етеді. Оларды ата-аналары індеріне тікелей акеліп береді. Жасөспірім жәндік 
іннен біртіндеп шыға бастаған кезде, зайыптылардың жұмысы қиындай түседі. 
Осы уақытта төңірек шегіне басқа семъялардан жас есекқұрттар кіріп кетуге 
тырысатындықтан ата-аналары қайсысы өз балалары, қайсысы өзінікі еместігін 
шешіп, қуып жіберуі тиіс.
Осылайша, уақыт өте келе балаларының өздері ата-аналарына аумақты қорғауға 
көмек беріп, бөтен ешкімді кіргізбейді. <...> Расымен де, алдымызда кем дегенде 
жарты жыл бойы, көктемнен күзге дейін, бірлікте ұйымдасқан моногамиялық 
отбасы. Отбасының құрушылар өз арасында қорғану және ұрпақты асырау сынды 
міндеттермен бөліссе, олардың балалары ата-аналарына олардың ортақ 
территориясын қорғауға көмектеседі. Мұншалық жоғары дәрежеде ұйымдасқан 

248 
отбасылық өмірді бұдан да үлкен жануарлардан, мысалы құстардан, көріп 
жүргендіктен, бізді аса таң қалдыра қоймады. Бірақ мұндай қарапайым 
жаратылыстар үшін, сөз жоқ сирек кездесетін құбылыс. Сондағысы олар түрлі 
жағдайлардың тоғысуына міндетті: желбезекпен тыныс алатын жәндіктер тағдыр 
қалауымен жылына бір-ақ рет өзіне және келешек ұрпағына тұрақ жасауға 
болатын шөлдің тіршілік иелеріне айналды. (Панов,2002. С. 314-316) 
4.Қоғамдық 
жәндіктердің 
ұрпағына 
қамқорлығы. 
Жануарларды 
сүйетіндерді үлкен, күрделі ұйымдасқан отбасылармен – мемлекеттік 
жәндіктермен таң қалдыра алмайсың. Мұндай топтармен құмырсқалартермиттер 
мен аралар өмір сүреді. Олардың отбасыларында бір, кейде бірнеше толыққанды 
ұрғашы, еркегігің кішігірім тобы, ал саны миллионнан асатын отбасының қалған 
мүшелері бір, не бірнеше ананың балалары. Қоғамдық жәндіктердің 
ұйымдасуының негізгі принципі – ұрғашы-аналық әрдайым жұмыртқа салады, 
олар біртіндеп метаморфоз кезеңінен кейін жұмыс істейтін жәндіктерге айналады 
да, отбасының тұрақты тіршілігін қамтамасыз ету үшін түрлі міндеттер атқарады.
Аралар. : Жұмыртқаны енді ғана жарып шыққан жас аралар бірден өсіп-
өнуге күтім жасауға кіріседі. Олар дернәсілді ана сүтімен асырайды, ол өз 
кезегінде арнайы бездерді бөліп, торларды тазалайды, араға айналған дернәсілдің 
ұясын балауызбен желімдейді және т.б. Өскен сайын әр ара өзінің міндетін
өзгертіп отырады, алғашында ол балауызды шығарумен айналысса, кейіннен 
тазалайды, сосын жем дайындаушыға айналады, кейін қарауылға. Жоғарыда 
айтқанымыздай, көбею мен жұмыртқадан шығатын даралардың тұрпатына 
қатысты барлық процестер жатыр бөліп шығаратын феоомондар арқылы қатаң 
гормондық бақылауда болады. 
Құмырсқалар. Ұрпаққа деген ерекше қамқорлықты құмырсқалардың кейбір 
түрлері танытады. Құмырсқа патшайымы бірден ұяның еденіне жұмыртқалайды. 
Ал жанында тұрған күтуші-құмырсқалар жұмыртқаларды бірден жиып алып 

249 
кетеді де, барлығын үйіп температура мен ылғалы ұрықтың дамуына ыңғайлы 
камераларға қояды. Ауа райының барлық өзгерісінде құмырсқа інінде өзгеріп 
отыратын температура мен ылғалдылығына байланысты жұмыртқаларды бірде 
топырақ бетіне жақын жерге көшірсе, бірде керісінше іннің түпкі жағына көшіріп 
отырады. Осы мәселелер кейін дернәсілдер мен қуыршақтарды орналастыру 
кезінде де туындайды. 
Бұдан өзге құмырсқалар үнемі дернәсіл мен қуыршақ жұмыртқаларын 
араластырып, аударып, жалап отырады. Дернәсілдерді асырауда қиындықтар да аз 
емес. Әдетте құмырсқа дернәсілі қылшықтармен қамталған арқасымен жатады. 
Бұл қылшықтар дернәсілді жерге тигізбей ұстап тұрады. Жұмысшылар шайналған 
тамақтың түйірін дернәсілдің иегіне қояды. Ол жерден дернәсіл тамақты тілімен 
өзі алып, тамшы-тамшыдан жұтады. Дернәсілдер әлі жас кезде жұмысшылар 
оларды інге жем таратушы әкелген сұйық жеммен ауыздан тамақтандырады. 
Сонымен қатар дернәсілдер жұмысшылар отырғызатын жеуге арналған 
жұмыртқалармен де тамақтанады. 
Дернәсілдер қуыршақтарға айналғаннан кейінгі күтуші-құмырсқалардың 
басты міндеті - оларды індегі ең қолайлы жерге көшіру болып табылады. Дернәсіл 
мен қуыршақ ұрпақты өсіруге қатысты жағдай күрделене түсуі - олардың дамуы 
үшін қалыпты температура мен ылғалды қажет етуінде.

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: