Кенжебаева таттыгуль бекбалтиновна

124 
Кесте 16– Эксперименттік (ЭТ) және бақылау (БТ) топтарындағы 
сыналушылардың зияткерлік әлеуеттерінің дамуының психологиялық 
механизмдерінің орташа кӛрсеткіштері 
Сонан соң эксперименттік және бақылау топтарының сыналушыларында 
зияткерлік әлеуеттері дамуының психологиялық механизмдерінің деңгейлері 
анықталды. Алынған нәтижелер 17-кестеде кӛрсетілген. 
Кесте 17- Эксперименттік (ЭТ) және бақылау (БТ) топтарының 
сыналушыларында 
зияткерлік 
әлеуеті 
дамуының 
психологиялық 
механизмдерінің деңгейлері, % 
Зияткерлік әлеуеттің 
дамуының 
психологиялық 
механизмдері 
Сыналушылардың зияткерлік әлеуетінің 
дамуының психологиялық механизмдерінің 
деңгейлері  % 
Жоғары 
Орташа 
Тӛмен 
ЭТ 
БТ 
ЭТ 
БТ 
ЭТ 
БТ 
Рефлексиялық 
механизм 
13,0 
2,1 
75,6 
54,6 
11,4 
43,3 
Ӛзін-ӛзі бағалау 
механизмі 
4,6 
21,4 
95,4 
78,6 
- 
- 
Ӛзін басқару 
механизмі 
50,6 
8,2 
36,2 
63,7 
13,2 
28,1 
17-кестеде кӛрінгендей эксперименттің соңында, эксперименттік топта 
рефлексиялық механизмі және ӛзін басқару механизмі жоғары деңгейдегі 
сыналушылар саны кӛбейген. Тӛменде әр психологиялық механизм бойынша 
кӛрнекі түрде даму динамикасы кӛрсетілген (Сурет 8). 
Сыналушылардың 
зияткерлік 
әлеуеттерінің даму 
механизмі 
ЭТ 
БТ 
Стьюдент 
критериінің 
мәні 
Мәнділік 
деңгей, Р 
Рефлексиялық 
механизм 
124,1 ±2,1 115,8 ±3,7 
2,64 
<0,05 
Ӛзін басқару 
механизмі 
32,6 ±3,2 
24,2 ±2,8 
3,45 
<0,05 
Ӛзін-ӛзі бағалау 
механизмі 
71,2 ±2,0 
72,0 ±2,6 
1,82 
>0,05 

125 
Сурет 8 - Эксперименттік (ЭТ) және бақылау (БТ) топтарының 
сыналушыларының психологиялық механизмдерінің деңгейлері % 
Рефлексиялық 
механизм
Ӛзін-ӛзі 
бағалау 
механизмі 
Ӛзін 
басқару 
механизмі 
0
10
20
30
40
50
60
70
80
ЭТ
БТ
ЭТ
БТ
ЭТ
БТ
жоғары
орташа
төмен
2,1
1,7
48,2
45,1
49,7
53,2
13
2,1
75,6
54,6
11,4
43,3
Айқындаушы 
эксперимент
Калыптастырушы 
эксперимент
0
10
20
30
40
50
60
70
ЭТ
БТ
ЭТ
БТ
ЭТ
БТ
жоғары
орташа
төмен
30,8
9,8
39,1
58,7
30,1
31,5
50,6
8,2
36,2
63,7
13,2
28,1
Айқындаушы 
эксперимент
Калыптастырушы 
эксперимент
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
ЭТ
БТ
ЭТ
БТ
ЭТ
БТ
жоғары
орташа
төмен
13,5
17,9
86,5
82,1
0
0
4,6
21,4
95,4
78,6
0
0
Айқындаушы 
эксперимент
Калыптастырушы 
эксперимент

126 
Стьюдент t-критериінің кӛмегімен эмпирикалық және сынамалы мәндерді 
салыстырып, |t|> t сын.(а <0,05) екендігі анықталды. Рефлексиялық механизм 
деңгейі жоғары сыналушылар 13,0% құрады, бұл оқу іс-әрекетіне 
жауапкершіліктерінің жоғарылағанына дәлел, ӛйткені оқу іс-әрекетінде 
зияткерлік әлеуеті артқаны байқалады. Ӛзін басқару механизмінің деңгейінің 
жоғарылауы 50,6 % құрады (эксперименттің басында бұл кӛрсеткіш 30,8% 
болатын), бұл сыналушылардың белсенділігінің артуын байқатады, олардың 
мақсатқа жетуде икемділіктері, дербестігі, ӛзіне сенімділігі, кедергілерді жеңу 
қабілеттерінің 
даму 
деңгейлерінің 
жоғарылауын 
байқатады, 
яғни 
сыналушылардың зияткерлік әлеуетінің дамығанын кӛрсетеді. Керісінше, 
эксперименттік топтағы сыналушылардың эксперимент соңында ӛзін-ӛзі 
бағалау механизмі тӛмендеді. Яғни, ӛзін-ӛзі бағалау механизмінің деңгейі 
жоғары сыналушылар саны 4,6% құрады, бұл кӛрсеткіш эксперименттің 
басында 19,3% құраған болатын, бұл осы сыналушылардың ӛзін сәйкесінше, 
яғни адекватты бағалауының жоғарылағанын білдіреді және де сыналушыға 
кез-келген іс-әрекетте ӛз мүмкіндігін дұрыс пайдаланып зияткерлік қиын 
жағдаяттарда жетістіктерге жете білуге жағдай туғызады. Бұл сыналушыларды 
әр оқу іс-әрекетінде ӛз зияткерлік әлеуетін тұрақты бағалаудың нәтижесімен, 
зияткерлік іс-әрекет үрдісіне қатысу дәрежесімен, сонымен бірге ондағы 
ӛзгерістерді бағалаумен байланысты. 
Ал, бақылау тобындағы сыналушыларда аталған психологиялық 
механизмдердің деңгейінің жоғарылауы байқалмады, ӛйткені бұл топтың 
сыналушылары дамыту экспериментіне қатыспаған. 
В.И. Моросанованың «Ӛзін басқару стилі» әдістемесі бойынша 
жоспарлау, модеьдеу, бағдарламалау, нәтижелерді бағалау, икемділік және 
дербестік шкалалары бойынша орташа мәнін талдау негізінде эксперименталды 
топта икемділік пен ойлаудың дербестігі үрдістерінің қалыптасуы жоғары 
деңгейін анықтадық. Ол студенттердің ӛзін-ӛзі реттеу жүйесін сыртқы және 
ішкі жағдайлардың ӛзгеруіне байланысты қайта құра алу қабілетінің жақсы 
дамығандығын білдіреді. Сыналушылар «икемділік» шкаласы бойынша барлық 
реттеу үрдістердің иілгіштігін кӛрсетеді. Кенеттен жағдайлардың ӛзгеруінде де 
мұндай сыналушылар жоспарларын және оны орындау әрекеттері мен 
сипатының бағдарламасын жеңіл ӛзгерте алады. Реттеудің иілгіштігі 
оқиғалардың тез ӛзгеруін адекватты қабылдауға және қауіп жағдаятының 
ӛзінде міндетті табысты шешуге мүмкіндік береді. «Дербестік» шкаласы 
бойынша жоғары кӛрсеткіштердің болуы сыналушылардың белсенділігін 
ұйымдастырудағы, іс-әрекетті және мінез-құлқын ӛздігінен жоспарлау 
қабілеттілігінде, мақсатқа жетуде жұмысын ұйымдастыруда, іс-әрекеттің 
ағымды және қорытынды нәтижелерін талдау мен бағалаудағы дербестігінің 
кӛрсеткішін байқатады. Бақылау тобында аталмыш шкалалар бойынша мәнді 
ӛзгерістер байқалмады. 
А.В. Карпова мен В.В. Пономареваның рефлексияның дамуының жеке 
ӛлшемдерін анықтау әдістемесі бойынша кӛрсеткіштердің дамуы деңгейі 
орташа. Сонымен, эксперименталды топ іс-әрекеттің ретроспективті 

127 
рефлексиясы, қазіргі рефлексия және қарым-қатынас пен ӛзара әрекеттесу 
рефлексиясы шкалалары бойынша орша мәнінің жоғарлағанын анықтадық.
Бұл топтың сыналушылары жүзеге асырған ӛз іс-әрекетінің талдауына, 
болып жатқан құбылыстарға, әрекетін заттық жағдаяттармен сәйкестендіруге, 
түзетуге, жағдайдың ӛзгеруіне байланысты әрекетінің элементтерін бақылауға, 
болмысты түсінуге және бағалауға кӛбірек кӛңіл бӛле бастады. Ал, бақылау 
тобында аталмыш шкалалар бойынша мәнді ӛзгерістер байқалмады. 
Нәтижелерді 
қорытындылай 
келе, 
эксперименталды 
топтың 
сыналушыларында эксперимент соңында зияткерлік әлеует кӛрсеткіштері 
жоғарылады, бақылау тобында мәнді ӛзгерістер байқалмады.
Мұның ӛзі зерттеу болжамын растайды, яғни болашақ мұғалімдердің 
зияткерлік әлеуетін дамыту бағдарламасының жасалғандығы оның тиімділігін 
кӛрсетті.
Қалыптастырушы экспериментке қатысқан топ студенттерінің кӛбі 
институттың 
студенттер 
кеңесінің 
жұмыстарына, 
іс-шараларды 
ұйымдастыруға, жобаларға, студенттік конференцияларға, сайыстарға, т.б. 
жұмыстарға белсенділік таныта бастады, оқу материалдарын меңгеруде 
қиынырақ, стандарттан тыс шешімдерді талап ететін күрделі тапсырмаларға 
кӛбірек ниет білдіреді, ӛз мүмкіндіктерін жан-жақты байқап, әлеуетін, ӛзін 
толық іске асыру жолдарына мән беріп, іс-әрекеттеріне ӛзіндік рефлексия 
жасайды. 
Тәжірибелік - эксперименттік жұмыс 2011 мен 2014 жж. аралығын 
қамтып екі кезеңнен құрылды: айқындаушы (сыналушылардың зияткерлік 
әлеуетінің дамуының бастапқы күйін диагностикалау, психологиялық 
механизмдердің кӛрсеткіштері мен тұлғаның зияткерлік әлеуетінің дамуының 
кӛрсеткіштерін 
анықтау, 
арасындағы 
ӛзара 
байланысын 
айқындау, 
сыналушыларды эксперименттік (ЭТ) және бақылау (БТ) топтарына бӛлу, 
қалыптастырушы (сыналушылардың зияткерлік әлеуетін дамытуға арналған 
арнайы курс бағдарламасы мен тренингті сынақтан ӛткізу, алынған 
нәтижелерді талқылау, ӛңдеу және жүйелеу). 
Ӛте маңызды байланыстың кӛбісі рефлексиялық механизм мен 
сыналушының зияткерлік әлеуетінің дамуының барлық кӛрсеткіштерінің 
арасындағы байланыстардың орнығуымен дәлелденді. 
Қалыптастырушы 
эксперимент 
барысында 
зияткерлік 
әлеуеттің 
дамуының жоғары деңгейге артқан сыналушылардың саны 9,5 % (бастапқы 
диагностикалық экспериментте жоғары деңгейлі сыналушылар 3,3 % болған). 
Эксперименттің соңында зияткерлік әлеуетінің дамуының тӛменгі деңгей 
бойынша сыналушылар болмады, ал бастапқыда олардың кӛрсеткіштері 13,6% 
құрады. Кӛбірек ӛзгерген зияткерлік әлеуеттің дамуының келесі кӛрсеткіштері: 
- «тапқырлығы», 
- «қиылыстыру қабілеттілігі», 
- «ассоцияциялар еркіндігі». 
Бұл кӛрсеткіштердің оқу үрдісіндегі рӛлі ерекше маңызды орында. 

128 
Болашақ мұғалімдердің зияткерлік әлеуетінің даму деңгейлерінің 
жағымды ӛзгерістері дамытуға бағытталған ғылыми-әдістемелік қамтамасыз 
ету, яғни арнайы курстың оқыту үрдісіне мазмұнын ӛңдеп енгізу нәтижесінде 
эксперименттік топтағы сыналушылардың зияткерлік әлеуетін дамытуға септігі 
тиді. 

129 

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: