Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У

Ақ тайлаққа жүк арттым қатар-қатар,
Шудасы шөгіп жатса, шаңға батар,
Қауыста қарашамен каймақшиды, 
Жеті тоқсан айында дария қатар, 
деп жеті амалдың бірін өлең жолдарына қосады. Мұндағы жеті
тоқсан (тоқсан қазіргіше бір ай) - жедді (жеді) тоқсан. Бұл сөз дыбыстық
жағынан қайта жаңғыртылып, халықтық этимология бойынша желтоқсан
түрінде айтылып жүр.
Киіктің матауы– киіктің үйірге түсуі немесе теке бұрқылдақ деп те
аталады.
Тоқсанның кіруі – немесе үш тоқсанның түсуі, басқаша айтқанда
қыстың түсуі.
Айдың тоқамы –Үркер мен Айдың тоғысуы, тұстас келуі. 
Жеті қазына. Бұл – халықтың байырғы кездегі тұрмыс-салтынан
дерек беретін сөз тіркесі. Алайда «ит - жеті қазынаның бірі»
(І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.) тәрізді жеке - дара
айтылған сөз орайында болмаса, мұндағы жеті санына қандай зат, мүлік-
бұйымдардың жататынын тұтастай санамалап айтуды қазіргі сөздіктерден
кездестіре алмадық. Дегенмен ел ішінде айтылатын қария сөзге құлақ
салсақ, «жеті қазынаның бірі - төрт түлік, қазан мен қарамылтық» деп
отырады. Бұлардың ішінен төрт түлікті (олардың мифтік иесі - Ойсылқара,
Қамбарата, Зеңгібаба, Шопаната мен Шекшеката) тірі қазына деп ерекше
бөліп айтқан. «Үйдегі бөлек болатын ұлы дүниеден басқа далада жүрген
тірі қазына - аяқты малдың өзінің де қанша бұйырары, қаншасы қолында
қалары белгісіз»(М.Әуезов. "Қилы заман"). Қазан мен кара мылтықтың
«қасиетті жетінің» қатарында айтылуы тегін емес. Қазанның кұлағын қағу;
қара қазан, сары бала; қазан төңкертпеу тәрізді сөз орамдары жайдан-
жай айтылмаған. Қазақтың ертегі жырларында алтын қазан іздеу салты
бар:
Сөз тыңда, құлақ салып, балам, маған,
Астында дарияның алтын қазам,
Әкелсең сол қазанды ерлік қылып,
Беремін Күнсұлуды қосып саған ("Құламерген").
Академик Ә.Марғұлан бұл сюжетке ерекше назар аударып, онда
терең мазмұн жатқанын тамаша дәлелдеген: "Құламерген" жырында теңіз
астынан қазан іздеу – тайпалар демократиясының бірлігін сипаттайды.
Қазан – шаңырақ сияқты,бүтіндіктің белгісі. Ол кұрыса, ел де құриды.
Оның үстіне қазанды қастерлеу ерте кездегі темірге табынудың бір түрі.
Тәуке ханның аңызында жолығатын «қара қазан» «қара мылтық» алу -
жаудан кек кайтару белгісінің ескі түрі. Тәукенің жарғысы бойынша бұрын
жауласқанда «шаңырақ», «қазан» сындырып кек алудың орнына енді оны
17

сындырмай, жәбір көрген жаққа сол нәрселердің өзін беріп тыныштық
жасайды».
Қазан мен ошақ - қатар айтылатын егіз, сыңар сөздер.Ошағыңның
оты өшпесін деген сөз орамы - осы күнге дейін жиі айтылатын жылы тілек
сөздің бірі. Ертеде ұзатылған қыздың жасауына қоса «ошақтың үш
бұтына» деп бүркіт, қаршыға, үкі сыйлайтын ғұрып ошақты қадір тұту
салтын аңғартады.
«Жеті қазынаның бірі - ұста дүкені, ал ұстаның желеп-жебеушісі –
Дәуіт», – дейді қария кісілер. Мұндай түсінік байырғы жырларда да
айтылған:
Жағасы - алтын, жеңі - жез
Бадана көзді ақ сауыт
Беркітін соққан ер Дәуіт ("Қобланды"). 
Ұста дүкеніне кірген кісі келген шаруасын айтпас бұрын: "Көрігің
желді болсын, көлігің жемді болсын" деп амандасады. Қара мылтық та,
қара қазан да, өзге де аса қажетті бұйымдар ұста дүкенінде жасалады.
«Балта басқан байымас, бақан аттаған жарымас» тәрізді мақал-
мәтелдер ұста дүкенінде соғылған бұйымдарды халықтың қадірлеп
ұстағанын көрсетеді. Сондай-ақ қария адамдар диірмен мен сыпыраны да
"қасиетті жетінің" қатарына жатқызып, "диірменнің иесі - Диқан баба",
"диірмен өзі тас болса да, жұртқа жейтін ас болады", "сыпыраны
аттама, сыпыраны теріс бүктеме" деген тәрбие сөз айтып отырады.
Диірменді парафраза түрінде тас шешей деп те атайды. Ондай сөз
орамының кейбірін көркем шығармалардың тіл кестесінен де
кездестіреміз:
Тіршілік екен тиірмен,..........
Тас шешей сол болды (І.Жансүгіров).
«Қарап тұрып ойға қалдым. Атам неліктен осы диірменге қолы
жеткенше асықты?» «Диірмен - жеті-қазынаның бірі деп отырады үнемі.
Оны киелі деп ұғады» (Ә.Бөриев «Мейір гүлдеген жерде»).
Сонымен қария сөздер жеті қазынаға «иесі бар» төрт түлік, ит, қара
мылтық, қазан, ұста дүкені, диірмен мен сыпыраны жатқызады. «Иесі бар
жетінің» құрамында ит сөзі де тегін айтылмаса керек. Осы орайда «иттің
иесі болса. Бөрінің тәңірісі бар» деген мақалды да еске алуға болатын
тәрізді. Мұндағы "ие" мифтік мазмұндағы сөз болуы ықтимал.
Жеті қазынаның ел аузында айтылып жүрген тағы бір нұсқасы
мынадай: жүйрік ат, каққыш тазы, алғыр қыран, түзу мылтық, қара
кақпан, алмас кездік, қыл тұзақ (немесе жылым, ау).
Ел ішінен (аңшылар тілінде) қақпанды тура атамай, шалжима
(Маңғыстау өңірінде), қанды ауыз деп, мылтықты тура атамай жетім
шора, дөңасар деп айтатындығын кездестіруге болады. Мұндай
атаулар байырғы кезде «заттың тура атын бүркемелеу» ырымына
18

байланысты болуы ықтимал. Ертеде батырларға мылтығыңның
сыбағасы, қылышыңның сыбағасы, өзіңнің сыбағаң деп, арнайы сыбаға
беретін салт та болған.
Жоғарыда жеті сөзімен қолданылатын квантитативті тұрақты
сөз тіркестері әңгіме болды. Байырғы әдеби мұралар тілінен ауыз
әдебиеті нұсқалары тілінен төрт, бес, тоғыз, он екі сандарымен
келетін атауларды және олармен байланысты айтылатын тұрақты сөз
орамдарының алуан түрін ұшыратамыз. Бұл топтағы сөздердің
білдіретін мағынасы, қамтитын ұғымы қазіргі тіл қолданысымызда
көмескі тартып, «жұмбаққа» айналып барады. Ендігі әңгіме сол
сандар жөнінде.

жүктеу/скачать 0,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: