Атты халықаралық Ғылыми тəжірибелік конференцияның ЕҢбектері

92 

 

промышленных  и  коммунальных  сточных  вод.  Установка  собирается  из  готовых 

элементов,  имеющихся  в  продаже,  его  размер  может  быть  приспособлен  под  различные 

применения. 

Литература 

 

1.    Казтаев  А.Е.,  Дуйсен  А.Б.,  Рахметова  Г.Т.,  Агишева  А.А.

 

Перспективность  получения 

соединений  шестивалентного  железа  методом  анодного  окисления  //  Мат.  II  М-нар. 

интернет-конф.  «Современные  проблемы  естественно-математического  образования», 

Актобе, 2012. 

2.  В.И.  Супрунович,  О.В.  Павлова,  И.Д.Головко,  Д.А.Головко    «Вопросы    химии  и 

химических  технологий»,  г.  Днепропетровск  изд.  ГВУЗ  «Украинский  Государственный 

химико-технологический университет» - 2009 г. - С. 83-86. 

3.    М.А.Ульянова,  С.И.Дворецкий,  Ю.А.Ферапонтов,  В.П.Андреев,  Ю.Б.Рылов  «Метод 

определения  содержания  ферратов  (VI)  щелочных  металлов»,  г.  Тамбов,  изд.  ГОУ  ВПО 

«Тамбовский Государственный технический университет», 2009год, том 15, С. 855-859. 

 

ƏОЖ

 351. 853. 1: 81'373 

 

СӨЗДЕРДІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТƏСІЛ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛУЫ 

 

Утегенова Г.Ж., Есболаева И.А., Базарбекова Н.Ш. 

 

М.Əуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме

 

 

Учитывая,  словообразования  казахского  языка  -  слова,  которые  появляются  под  влиянием 

семантического подходов не может игнорировать особенности этой группы

 

 

Summary 

 

Consider

, 

word formation к

azakh language - words, which 

appear 

under the influence of semantiks 

approaches and can be ignored by the features of this group

 

 

Тіл  –  өмірмен  өзектес  жанды  құбылыс.  Сондықтан  оның  сөздік  құрамы  əрдайым 

толысып, дамып отырады. Əр дəуір, əр қоғам, əр халық өзіне қажет жаңалықтарды туғызса, 

сол жаңа зат, құбылыс, ұғым, іс-əрекеттердің өз атаулары пайда болады. Қазіргі кезеңдегі 

саяси,  əлеуметтік,  мəдени  өміріміз  бен  ғылыми-техникалық  дүниемізге  қаншама 

жаңалықтар  еніп  отыр.  Осыған  орай  қаншама  соны  атаулар  –  жеке  сөздер  мен  сөз 

тіркестері  пайда  болып  жатыр.  Мысалы,  50  жылдары  еліміздің  тың  жатқан  жерлерін 

игеруге  байланысты  орыс  тілінде  Целиник  сөзі  пайда  болса,  қазақ  тілінде  тың  игеруші 

деген тіркес пен тыңгер сөздері дүниеге келді. 

Тіл  білімі  барлық  саласының  негізгі  зерттеу  обьектісінің  бірі  –  сөз.  Сөз  болу  үшін 

олардың  мағынасы  да,  дыбысталуы  да,  грамматикалық  тұлғалануы  да  болуы  қажет. 

Тақырыптық топқа топтастыру жеке сөздердің денотаттық мағыналарына, кейде обьектив 

дүниедегі  заттардың  өздеріне  негізделеді.  Егер  лексика-семантикалық  топтың  өздері  де 

белгілі  бір  тақырыптық  топтың  аясына  кіретінін  ескерсек,  тақырыптық  топ,  лексика-

семантикалық  топқа  қарағанда  кең  түсінік.  Сөз  мағынасын  талдап  көрсетуде  семалардың 

маңызы  зор.  Семалар  тек  лексикалық  мағынаның  құрамында  ғана  емес,  грамматикалық 

мағына құрамында да болады. Тiлде iштей даму, өзгеру құбылысы жүрiп жатады. Осындай 

сөзжасам  жолы  тiлде  жинақталып  келiп,  лексика  -  семантикалық  тəсiл  деп  аталады. 

Мағынаның  өзгеруiмен  байланысты  құбылыс  болғандықтан  бұл  тəсiл  тiл  бiлiмiнде 

93 

 

прономинализация делiнедi. Бұл құбылыс белгiлi бiр тiлдегi көп мағыналықпен, омонимдiк 

қатардың  толығуымен  байланысты.  Мысалы,  «жүз»,  сөзiнiң    мағынасы  -  адамның  бет 

əлпетi  мағынасы,  суда жүзу  мағынасы,  пышақтың,  балтаның  өткiр  жағы тағы сол сияқты 

мағыналары; «бiр – ақ» үстеу мағынасы (бiр – ақ өлшедi), бiрақ қарсылықты мəндi шылау; 

«дүр» - сандық мағына (дүр қара келдi), елiктеу (дүр сiлкiндi, дүр еттi), көмекшi етiстiк iсi 

дүр (ды, дi).  

Осылай  əр  сөз  табының  қатары  толығып  отыру,  көп  мағыналықтың  пайда  болуы, 

омонимдiк қатардың көбеюi тiлдегi лексика - семантикалық өзгерiстерге байланысты.  

Түркi  тiлдерiндегi  сөзжасам  саласы  –  тiл    дамуының,  сөздiк  құрамының  баюының 

негiзгi көзi. Сөзжасам жүйесi өз алдына жеке зерттеу объектiсi бар дербес сала. Аталмыш 

сала тiл бiлiмiнде сөз жасаушы  тəсiлдер, сөздердiң жасалу жолдары, сөзжасамдық типтер 

мен тiзбектер, туынды сөздер, олардың түрлерi, сөзжасамдық заңдылықтар мен ережелер, 

сөзжасам саласының сөз таптарына қатысы сияқты қиын да күрделi мəселелердi  қамтиды. 

Дəлiрек  айтқанда,  тiлдегi  сөз  жасау  процестерiмен  қатысты  барлық  құбылыстар  мен 

заңдылықтарды қарастырады. 

Түркi тiлдерiндегi сөздердiң жасалуы - жүйелi қалыптасу, даму сатысынан өткен өте 

ертеден  келе  жатқан  тiлдiк  құбылыс.  Тiл  тарихы  саналатын  көне  жазба  ескеркiштер 

дəуiрiндегi  (ХIII  -  ХIV  ғ.ғ.)  жазылған  жазу  үлгiлерiнде  осы  сөзжасамның  көне  тəсiл 

екендiгiне  дəлел  болатын  сөз  топтары  кездеседi.  Яғни,  ана  тiл  материалында  да  түбiр 

сөздермен  қатар  туынды  сөздердiң  де  қолданыста  болғандығы  анық.  Бұл  құбылыс  тiл 

дамуында  тiлдiк  заңдылықтармен  оның  жүйесiнiң  үнемi  үздiксiз  даму  үстiнде 

болғандығын, жалғаспалы процесс екендiгiн көрсетедi. 

Сөздердiң жасалу жолын қарастырғанда лексика - семантикалық тəсiлдер ықпалымен 

пайда  болатын  сөздер  тобының  ерекшелiгiн  назардан  тыс  қалдыруға  болмайды.  Сөз 

мағыналарының өзгеруi - (семантикасының өзгеруi) сөзжасамның негiзгi тəсiлдерiнiң бiрi. 

Сөзжасамның  сан  ғасырлық  дамуы  мен  қалыптасуына  себеп  болатын  алуан  түрлi  үрдiс  - 

тəсiлдер  мен  сөз  тудыру  үлгiлерi  нəтижесiнде  сөздердiң  өзге  мағынада  қалыптасуы 

сөзжасамның ерекше бiр түрi. Көне түркi жазба ескерткiштерiнен белгiлi сөздердiң арнайы 

формалармен  көнеленiп,  лексикалық    мағынасының  өзгеруi  нəтижесiнде  пайда  болатын 

сөздер өз алдына топ құрайды. 

Сөзжасамда жұрнақтардан басқа сөздердің бірігуі, қосарлану, тіркесуі арқылы да көп 

сөздер  жасалған.  Мəселен,  сөздердің  бірігуі  арқылы:  айбалта,  қаламсап,  келісап,  шегара, 

орынбасар, қосаяқ, бүгін, бəйтерек, əпер, сөйтіп, таңертең, сексен, тоқсан, белуар, түрегел, 

өйткені,  құсбегі,  атбегі,  қыстыгүні,  отағасы,  алагеуім,  бірталай,  біртоға,  тілазар,  алаңғар, 

тілазар, алаңғасар т.б 

Сөздердің  қосарлануы  арқылы:  Қора-қора,  көзбе-көз,  ат-мат,  қалт-құлт,  сап-сары, 

қып-қызыл, əрең-əрең, шай-пай, шаң-шұң, көйлек-көншек, терлеп-тепшіп, қауіп-қатер, хат-

хабар, абысын-ажын, егжей-тенжей, келіп-кетіп, кесе-көлденең, алқам-салқам, киім-кешек 

т.б. 

 Мал  атаулары:  қочқар-қошқар  (КК),  теге-теке  (КК),  сыйыр-сиыр  (КК),  улақ-лақ 

(КК),   бей-бие (КК), қулун-құлын (КК).  

Құрт-құмырсқа атаулары: қымырса-құмырсқа (ХШ), қасартқы-кесертке (КК).  

Қару-жарақ атаулары: Қылыч-қылыш (ХШ, Г, Мн), чоқмар-шоқпар (КК).  

Қора-қопсы атаулары: хырман-қырман (Мн).  

Үй мүлiктерiнiң атаулары: ағ-ау (ХШ), кiлiм-кiлем (ХШ), чырағ-шырақ (ХШ), ешiк-

қапұқ-есiк (Мн, КК), араба-арба (КК), бычақ-пышақ (КК), бiл-қайрақ (КК), қуймыч-шөмiш 

(КК). 

Аспан  денелерiнiң  атаулары:  фəлəк-аспан  (Мн),  нəсiмi-самалы  (Мн),  ахтар-жүлдыз 

(Мн), йулдуз-жұлдыз (КК), құйаш-күн (Мн), мүнəууар-нұр (Мн), хал-жер (ХШ), бұлт-булут 

(ХШ). 

Құстардың, аңдардың атаулары: құш-құс (Г), куш-құс (КК), күгарчiн-көгершiн (Мн), 

лачын-лашын  (Мн),  усдыр-лашын  (КК),  тавуқ-тауық  (ХШ),  шұңқыр-сұңқар  (Мн),  түлкү-

94 

 

түлкi  (ХШ),  кадлiк-киiк  (ХШ),  киiк-киiк  (Г),  сычқан-тышқан  (ХШ),  арслан-арыстан  (Г), 

арыслан-арыстан  (Мн),  иылан-жылан  (Г),  йел-пiл  (Мн),  чымган-қырғауыл  (Мн),  тонғуз-

доңыз (КК). 

Өсiмдiк атаулары: санаубар-қайың (Мн), пiста-пiсте (Мн), ғоз-жаңғақ (Мн), бұғдай – 

бидай (ХШ), ғоз-жаңғақ (ХШ), қоз-жаңғақ (КК), қамыш-қамыс (Г),  чечак-гүл (Мн), пiста-

пiсте (Мн),  ағач-ағаш (КК). 

Сөздердің  тіркесуі  арқылы:  ескі  салт,  есек  дəме,  бұлдыр  сағым,  күн  тұтылу,  орта 

білім, мал азығы, құм боран, қоян жон, дымы құру, сүмбіл шаш, тауы шағылу, жас ұлан, 

бас тарту, бел байлау, бой түзеу, иек сүйеу т.б. сөздер жасалған.  

Бұлардан  басқа  лексика  –  семантикалық  тəсіл  арқылы  жасалған  сөздер  де  аз  емес. 

Бұл  тəсіл  бойынша  сөздердің  түр-тұрпаты  өзгермей,  тек  олардың  мағыналық  жағында 

өзгеріс туып, жаңа сөз сипатына ие болады. Мысалы: күн (күннің көзі) – күн (күн сайын), 

ай (ай толды) – ай (сайын), жабағы (жабағы емген) – жабағы (жабағы жүн) т.б.  

Сөзжасам тəсілдері арқылы туған жоғарыдағы сияқты сөздердің қай-қайсысы болсын 

қазақтың  ежелден  белгілі,  байырғы,  əрі  төл  сөздері  болып  табылады.  Олардың  ішінде 

жалпытүркілік,  болмаса  қыпшақ  тобындағы  тілдерге  ортақ  сөздер  де,  сонымен  бірге  тек 

қазақтың  өзінің  өмір  тіршілігі  мен  шаруашылығына,  тұрмысы  мен  мəдениетіне, 

дүниетанымы  мен  рухани  түсінігіне  қатысты  сөздер  де  бар.  Бірақ  бұлардың  аражігі  тіл 

білімінде əлі толық анықталған жоқ. 

Сөзжасам тəсілдері тек қана қазақтың халықтық тіл дəуіріндегі байырғы лексикасын 

дамытып қойған жоқ, олар осы күнгі ұлттық лексикасын дамытып жетілдіруде де үздіксіз 

қызмет атқарып келеді. Мысал ретінде олардың тіліміздегі жаңа сөздер мен терминдердің 

жасалуындағы  қызметін  айтса  да  жеткілікті.  Сондықтан  қазақ  лексикасындағы  тума 

сөздердің қатарын толықтыруда сөзжасам тəсілдерінің қызметі үздіксіз жалғаса бермек. 

Зат есiмдердi iштей семантикасының өзара аралас, астас болуларына қарай, əлденеше 

топқа  бөлiп  қарастыруға  болады.  Семантикалық  ерекшелiктерiне  қарай,  зат  есiмдердi 

iштей:  мал  атаулары,  өсiмдiк  атаулары,  төрт  түлiк  мал  атаулары,  аспан  денелерiнiң 

атаулары,  құрт  –  құмырсқа  атаулары,  қора-қопсы  атаулары,  үй  мүлiктерiнiң  атаулары, 

қоғамдық тұрмыстың, саяси - əлеуметтiк салада қолданылатын атаулар деген сияқты неше 

алуан топқа жiктеуге болады. 

 

Əдебиеттер 

 

1. Қайдар Ə.Т. Қазақ тілінің өзекті мəселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б. 

2. Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. – М.: Наука, 1984. – 228с. 

3. Жұбанов Қ.  Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.-Алматы: Ғылым, 1999.  - 581 б. 

4. Болғанбайұлы Ə., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –

Алматы: Санат, 1997.–256 б. 

5. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. – 368 б. 

 

ƏОЖ

  811.512.144 

 

ДЫБЫС ТІРКЕСІМДІЛІГІНІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕРЕКШЕЛІГІ 

 

Үкібасова С.А. 

 

Халықаралық гуманитарлық-техникалық университет,  Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме

 

Основной  целью  является  артикуляционно-акустическое  описание  звукосочетаний  в 

казахском языке 

95 

 

Summary 

 

The purpose of research is the articulacy-acoustic description of sound combinations in the Kazakh 

language for what it is necessary to solve the following problem 

 

Адам  баласының  тілі  –  дыбыстық    тіл.  Жеке  тұрғанда  мəн-мағынасыз  көрінетін 

тілдегі  санаулы  ғана  дыбыс  мыңдаған  сөздердің  құрамында  белгілі  бір  тəртіппен 

қиюласып, тіркесіп қайталану арқылы тілді, сол тілдің дыбыс жүйесін құрайды. 

Бұдан  сөздердің  қаңқасы  да,қаны  да,  жаны  да  дыбыстар  екенін,  сөйлеу  де,  жазу  да 

тек  дыбыстар  арқасында  өмір  сүретінін  түсіну  қиын  емес.  Олай  болса,  тілдің  дыбыстық 

жағы  –  оның  өмір  сүру  амалы.  Байтұрсынұлы  Ақымет  «Тіл  құрал»  атты  қазақ  тілінің 

тұңғыш  оқулығын:  «Тіл  адамның  адамдық  белгісінің  зоры,  жұмсайтын  қаруының  бірі»,  - 

деп  бастайды  да,  «Халық  өмірі  бір  жылдап,  он  жылдап,  тіпті  жүз  жылдап  та  емес,  мың 

жылдап саналады. Сондай ұзақ өмірінің ішінде əр халықтың дағдылы тұтынып келе жатқан 

сөздері, ол сөздердің бірін-бірі жалғасып тізілетін дағдылы жол, жүйесі, қисыны болады», 

деп жалғастырады. Осындағы «сөздері» дегенді «дыбыстары» дегенмен əбден алмастыруға 

болады.  Өйткені  əрбір  сөз  белгілі  бір  дыбыстық  кешеннен,  басқаша  айтқанда,  дыбыстық 

тіркестен  тұратыны  анық.Тілдегі  əрбір  дыбыстың  халық  қалыптастырған  өз  орны  бар. 

Қазақ  тілі  өзімен  туыс  тілдерден,  алдымен,  сонысымен  ерекшеленеді.  Осы  бір  ғажайып 

ерекшелік, заңдылықты алғаш аңғарып, жақсы зерделеген де – А.Байтұрсынұлы. Ол мұны 

тіл туралы жазған алғашқы мақаласында-ақ айтқан. Оның айтуынша, дыбыстарды «тілдің 

өзі – табиғаты тартуынша əрқайсысын өз орнына қойған. Тілдің өзі қойған орнынан басқа 

орынға қойса, онда ол қойғанымыз ол тілше болмайды. Ол тілше болмаған соң, оның түбі 

ол тілді бұзу, өзгерту болады» (Байтұрсынұлы А. Тіл тағлымы. Алматы, «Ана тілі», 1992, 

398-б.) 

 Бұл екі арада зор қоғамдық өзгерістер болды. Қазақ халқы жазудың үш түрін (араб, 

латын,  орыс)  көрді.  Ақымет:  «сөз  жазылуы  керек  айтылатұғын  түрінше,  яғни  сөз  ішінде 

қай дыбыс естілсе, сол дыбыстың əрпін жазу» (382-б.) керек дейтін көзқарастағы Ақымет: 

«Орыста  бір  сөз  дыбысына  қарай  жазылып,  он  сөз  дыбысына  қарамай  жазылатын  болса, 

қазақта  он  сөз  дыбысына  қарай  жазылып,  бір  сөз  ғана  дыбысына  қарамай  жазылады» 

(аталған еңбек, 360-б.) десе де, кезінде жазуға көзқараста көп өзгерістер болды. Дыбыстық 

құрылымы  орыстікі,  мəні  халықаралық  (интернационалдық)  сөздер  қаптап  кетті.  Оларды 

орыс  тіліндегідей  етіп  айтуға,  жазуға  міндеттеді.  Мұның  өзі  тілдің  қалыптасқан  ұлттық 

акустика-артикуляциялық қалпын бұзды. Тіркеспейтін дыбыстар тіркесі, сөздердің айтылу, 

жазылуына  көп  нұқсан  келтірді.  Осының  бəрін  дер  кезінде  аңғарып,  анықтап  айтып, 

заңдастырып,  түсіндіріп  отыруға  тиіс  фонетика  ғылымы  заман  ағымынан  шыға  алмай 

қалды. Тілдің ұлттық негізін анықтауға тиіс дыбыстар тіркесі мəселесі тасада қалды. Оны 

арнайы қарастырушылар əріп пен дыбыстың арасын межелей алмай шермене күй кешті. 

Қазақ  тіліндегі  негізгі  үндестік  заңдар  деп  жүргеніміздің  өзі,  айналып  келгенде, 

дыбыстар тіркесінің нəтижесі. 

Бұл заң бойынша: 

Бір  сөз  құрамында  тек  жуан  дыбыстар  немесе  жіңішке  дыбыстар  ғана  қатар  тұра 

алады. 

Сөз (түбір) ішінде, сөз бен қосымша, сондай-ақ сөз бен сөздің аралығында     қатаң 

дауыссыздардан соң тек қатаңдар ғана тұра алады. 

Əлгіндей жағжайда ұяңдардан соң тек ұяң дауыссыздар тұрады. 

Үнділерден соң ұяңдар, қала берді үнділер келеді. Міне, бұлар – бүкіл тілдің болмыс, 

бітімін  айқындайтын,  өзге    тілдерден  ерекшелендіріп,  айшықтандырып  тұратын,  ұзақ 

дамудың нəтижесінде қалыптасқан, бұлжымас заңдылықтар. 

А.Байтұрсынұлы: «... сөз жазылу керек айтылуы бойынша, яғни сөз ішінде қай дыбыс 

естілсе,  сол  дыбыстың  харпі  (əрпі)  жазылсын»  (326-б.)  –  деуін  десе  де,  еріндік 

дауыстыларды  бас  буыннан  əрі  жазбағаны  белгілі.    Мəселен,  яғни,  рахмет  сөздерінің 

дыбыс, буын құрамын екінің бірі аңғара қоюы екі талай. Мұның əрқайсысы төрт буынды 

96 

 

болып келеді. Бұлардың құрамында дыбыс заңына қайшы жазу арқылы пайда болған хм, ғн 

«дыбыс  тіркестері»  бар.  Сонда  бұлардың  айтылуы:  ыйағыный,  ырақымет  (ырақым+ет 

түрінде  қабылданса  керек).  Жазылуына  көзі  үйренгендер,  бұған  үрке  қарамайтыны  анық. 

Неге бұлай болуға тиіс? Қазақ тілінде й,р үнді дауыссыздарынан сөз басталмайтыны анық. 

Ал хм, ғн – қатаңнан соң қатаң, ұяңнан соң ұяң дыбыстар келеді дейтін заңға қайшы келеді. 

Осылай кез-келген сөздің дыбыс, буын құрамына сын көзбен қарау керек болады. Сөздің 

буын  құрамын  анықтаудың  төте  жолы  -  өлеңде  тексеру.  Сонда  рақмет,  Ақымет  сөзі  11 

буынды қара өлеңде өзін былай танытады: 

    Қожақымет, дегенде, Қожақымет, 

    Бір қой сойса, болады бір қазан ет. 

    Көргендінің қызы деп сөз айтып ем, 

    Көңлімді қалдырмадың ырақымет. 

Мұндағы  Қожақымет  –  Қожа  Ахмет  түрінде  жазылып  жүрген  сөздің  халық  тілінде 

айтылуы,  дұрысы  да  осы.,  яғни  Ахмет  Ақымет  түрінде  айтылып,  жазылуға  тиіс. 

А.Байтұрсынұлы  өз  атын  осылай  жазғаны  анық.  (Тіл  тағылымы.  49,91,173,263,335-б.) 

Көзіміз үйренген рақмет (рахмет) те дұрысы төрт буынды сөз екеніне күмəніміз болмауға 

тиіс.  

А.Байтұрсынұлы 1912 жылы жазған «Жазу тəртібі» дейтін мақаласында былай дейді: 

«Негізгі жол: айтуы басқа сөздерді басқа жазу. Бұлай болғанда: «айт» деген сөзбенен «айт» 

деген  сөзді  бірдей  жазсақ,  жолсыздық  болмай  ма?  Бұл  екі  сөздің  мағынасы  қандай  басқа 

болса, айтылуы һəм сондай басқа» (384-б.) 

Əңгіме жазу арқылы омонимге айналып кеткен зат есім, етістік «айт» туралы екенін 

аңғарсақ керек.  Діни  мейрам  –  айт,  дұрысы,  айыт  болуға  тиіс.  Бұған  өлең  арқылы  да  көз 

жеткізуге болады: 

    Жалғыз-ақ дорба асынған кедей кəріп, 

    Аштықтан өңі кеткен беті де арып. 

    Əркімдер тиын-тебен беріп жатыр, 

    Дегенге: «Құтты болсын», айыт шəріп. С.Торайғыров. 

Немесе:  

    Айытқа жұрт сирек келді, 

    Кемпірді шал сүйреп келді. Д.Еркінбеков.Шашу. 

Бұлұт  сөзі  бұлт  түрінде  жазылып,  бұлт  еліктеу  сөзімен  омоним  болып  жүр.  Бұлт 

түркі тілдерінің бəрінде дерлік екі буынды. Қазақ тілінде де солай. Оған мысал: 

     Сұр бұлыт түсі суық қаптайды аспан (Абай). 

     Бұлыттай қасы жауып екі көзін (Абай).        

     Баянауыл басынан бұлыт кетпес (Ақан  сері). 

  Осылай жазу арқылы бір буынды болып жүрген бірер сөз бар. 

     Қаратаудың басында бұлыт болмас, 

     Ақ қалайы сандықта кіліт болмас (Халық өлеңі). 

     Түстің бе ақ сандыққа кіліттеген (Халық өлеңі). 

     Базардан алып келген қызыл кіліт, 

     Аяқ-азамат, қол-мүлік, 

     Бас сандық, тіл-кіліт (Мақал). 

     Аузынан шыққан лебіздің 

     Тəттілігі қаныттай (Дастандар). 

     Майын салып, қанытын 

     Жаны қалмай шығады (Дастандар). 

Айыт  (айт),  бұлыт  (бұлт),  кіліт  (кілт),  қаныт  (қант)  сөздері  тəуелденгенде  екінші 

буындағы  қысаң  дауыстылардың  түсіп  қалуы  заңды:  айты,  айтым,  айтың;  кілтім,  кілтің, 

97 

 

кілті  т.б.  Өлең  -  сөздің  құрамындағы  қысаң  (ұ,ү,ы,і)  дауыстылардың  əлсіздігін  буынды 

кемітуге  үнемі  пайдаланылатынын  бір  сəт  естен  шығаруға  болмайды.  Бұған  мысалды 

Абайдан  көптеп  кетіруге  болады.  Түбінде  тыныш  жүргенді  теріс  көрмедім  (Абай)  дейтін 

жолда екі буын артық. Айтуда ол білінбейді: Түбүндө/тыншшүргөндү/терскөрмөдім. 

Айт,  бұлт,  кілт,  қант,  тынш,  терс  түрінде  айтуға  болатыны  сөз  соңы  үнді  +  қатаң 

дыбыстар тіркесіне аяқталып тұр. Дұрысы дыбысты қалдырмай жазу. 

Қазақ  тілінде й,у,ң,л,р үнділерінен сөз басталмайды. Жазу арқылы: Йассауи, йа (я), 

йағни  (яғни),  уақыт,  уəде,  лақ,  лай,  рас,  рай  сияқты  заңға  қайшы  түсінік  қалыптасты,  бір 

буын ұмытылды.   

Əсіресе:  «сөз  басында  дауыстыдан  бұрын  келген  у  дыбысы  дауыссыз  болады»  (2-

сынып  оқулығында)  дейтін  ұғым  мығым  қалыптасты.  Кірме  сөздерді  айтпағанда,  бұл 

ұғымның аумағында уыз, уық, уыс сияқты төл сөздеріміз де жүр. Өте теріс, зиянды ұғым. 

    Жастықта/көкірек зор уайым жоқ (Абай). 

    Алдыңда/уайым көп/шошынарлық (Абай). 

    Уайым/ер қорғаны/есі барлық (Абай). 

    Түбін ойлап/уайым/жеп айтқамын (Абай). 

Осындағы уайым екі буынды сөз десек, қатты қателесеміз.  

Сондай-ақ: 

   Басында уəдені беріп салды (Абай). 

   Шын болып /уəдені/бармай қалсақ (Абай) дейтін жолдарда уəде үш буынды (үуəде) 

болмасқа лəж жоқ. 

     Егер Абай: Қызмет қылған кісісін 

     Құрытуға  таяйды»  -  десе,  бұл  күнде  көбіне  құрт  түрінде  айтылатын  етістікті 

өлеңнің буынын толтыру үшін қолдан екі буынды (құрыт) етіп отырған жоқ, тілде барды 

пайдаланып  отыр  деп  түсіну  керек  (Емле  сөздігіне  құрт,  құрыт,  құрту  сөздерінің  енбей 

қалғаны өкінішті). 

    Өткізді / ұзақ күнді / қызметпен (А.Байтұрсынұлы). 

    Немесе: Байлаулы / қызметте / мен бір ғаріп (Қамбар батыр). 

    Қылмасам / қызметкер / сұрап алып (Дастандар) 

    Атамның / көңлін ашып / қызмет қып (Дастандар) 

    Тышқанды елубасы болыс сайлап, 

    Ел-жұртқа  /  қызмет  қып  /  жүруі  жоқ  (Меделі)  дейтін  жолдарда  қызмет  емес, 

қызымет. Мұндағы артық буынды тілдің өз заңы талап етеді.   Мəселен, зм ұяңнан соң тек 

ұяң келетінін терістейді.   

Қазіргі тілімізде сан ғасырлар бойы дамудың нəтижесінде қалыптасқан табиғи дыбыс 

тіркестерімен қатар‚ кірме сөздерде ғана кездесетін‚ жалпы заңдылыққа қайшы келмейтін 

тіркестер  бар.  Мəселен‚  ғд  (бағдар‚  бағдат‚  дағды‚  жағдай‚  тағдыр)  тіркесі  байырғы 

сөздердің  түбірінде  де‚  түбір  мен  қосымша  аралығында  да  ұшырамайды.  Тек  сөздердің 

аралығында  ғана  айтылады:  ағдала  (ақ  дала)‚  бағдəулет  (бақ-дəулет  тамағдəмі  (тамақ 

дəмі)‚ ағдəрі (ақ дəрі)‚ оғдəрі (оқ дəрі). Сөйте тұра‚ кірме сөздердің түбірінде қолданылуы‚ 

“ұяңнан  соң  ұяң  дауыссыз  келеді”  дейтін  заңға  сиып  тұр.  Дəл  осындай  ұяңдар  тіркесі  ғб 

екі-ақ сөзде ұшырайды: бағбан (бақ-бан)‚ қағба. Байырғы сөздерде мұндай тіркес мүлдем 

ұшырамайды‚  болуы  да  мүмкін  емес.  Себебі  сөз  соңы  ғ-ға  аяқталмайтыны  анық.  Ал  қ 

дыбысы б-ның ықпалына ұшырап əсте ғ бола алмайды‚ керісінше б п болады. 

Мұны сезімтал қара тіл қалтқысыз біледі. XVІ ғ. жырауы Шалкиіз: 

Жүк тиедің кемеге‚ 

Ниет еттің тəңірінің үйі кебеге. 

Тəңірінің үйі кебені 

Ибраһим Халил алла жасапты‚ – деп жырлайды (Бес ғасыр жырлайды. 1- том‚ 40-41). 

Осы кебені ХХ ғасырдың ақыны Мағжаннан кездестіреміз: 

98 

 

Жиналған өңшең бөрі Бурабайға‚ 

Алаштың кебесіндей ізгі жайға. 

Қыз сонда: “Ноян баурым – кебем”‚ – деді. 

Арсыға асқандаймын тауап қылсам‚ 

Кебедей Абылайдың Бурабайын 

(М. Жұмабаев. Батыр Баян). 

“Кебенің”  не  екенін  ендігі  жұрт  біле  бермейді.  Бұл  –  қағбаның  қазақы  айтылуы.  ғб 

тіркесі де дыбыстық заңға (ұяң-ұяң) қайшы емес. Ал бағлан сөзіндегі ғл олай емес. 

Қазақ тілінің дыбыс тіркесінің ұлттық сипатына толығымен көзіміз жету үшін бізге 

зор  еңбек  қажет  болады.  Дыбыстық  заңдар  бар,  бірақ  біз  оларға  сын  көзбен  қарауымыз 

керек. Яғни “кітап сөзі құран сөзі емес” екеніне көзіміз жету үстінде, көптеген заңға қайшы 

заттарды аңғарамыз. Көкірек көзімізді ашып отырған қолымыздағы кітаптардың деңгейіне 

санамыздың  саңылауымен  сезіп  отырғандаймыз,  бірақ  дəлелдеуге  тырысып  бағу 

міндетіміз. 

 

Əдебиеттер 

жүктеу/скачать 8,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: