Б 83(5К) А44 Қьфықбай Аллаберген

- дсп басталатын «Оқу» дегі аталагын ұзақ өлеңі болмаса.

Лқыкның  өмір  жолын,  иіығармаларын  алпысыншы  жылдары  біржакіы 

чсрггегсн  ғалым  Ысқақ  Дүйсенбаев  та  (біржакты  зертгеген  деу  ссбсбіміз

Б.  Кенжебаев  өзінің  «Сұлтанмахмүг  Торайғыровты  зертгеу,  тану  моселесі»  [36]

тпы  еңбсгінде  :  «Ы.  Дүйсенбаев  өз  еңбектеріиде  Сүлтанмахмүг  'Горайгыров 

аіьнармаларына іүтас жан-жақты, дәл, терең әдебиетгік талдау жасай алмады.  'Гск 

ксйбір  нплгармалары  жөнінде  жалаң  түжырым  айтгы.  Онысы  коп  регге  эділ, 

гылыми  болмады»,  -   деп  сынады.  Расында,  ақынның  шығармапарыман  танысу,

үйсенбаевтың зертгеулеріидегі  кейбір

кемініліктерге  коз  жеткізгендей  болдық.  Мысалы,  ғалым  С.  Іорайгыров  іуралы 

оас-аягы  алты-жеті  мақала  жариялаган.  Бір  қызыіы  осының  барльпъі  да  бір-ак 

лсүмыс,  ягни,  қазақ  әдебиеті  тарихының  екінші  кітабына  арнайы  жазылган 

;<С  'Горайгыров» деген  бәлім.  Ал,  автор  болса мүны  бөліп-бөліп  бірде  «алгы  сөз», 

бірде «соңгы сәз», бірде «кіріспе», бірде мақала етіп, диссертациясьша  інгізіи, тігіті

жскс  кітагі  етіп  те  шығарган.  Бүл  кезең  туралы  ойын  :  «Сүлтаимахмүт 

Горайгыронтың  1916  жыл  бойыида  жазган  елеқцері  бізге  келіп  жетпегеи.  Қазак 

халкының тарихьиідағы зор оқигаиың бірі  қазақ еңбскшілерінің  1916  жылгы  әйгілі 

көтсрілісіие байланысты Сүлтанмахмүт тәрізді  жалынды  ақынныц үндсмей,  калыс 

салуы  мүмкін  емес.  Дегенмен,  ақынның  сол  жылғы  өмір-тіршілігіне  бақсақ,  ол 

ззілің нсгізгі  мақсаты -  білім  алуды  жүзеге  асыру  үшін  қаражат жинаудмң соцыиа 

гүсіп,  уақытының  көбін  бала  оқытумен  өткізгенін  көреміз.  Демск,  ақыи 

'Га])багатайдан  Семейге,  одан  Томскіге жол сапарда,  оқу  іздеу  қамында көп  жүріи, 

онсрпаздық  лсүмыспен  шүғылдануға  жағдайы  бола  бермеген  сшіқда»,  -   /;еи

түйіндейді [37].

С. 

Торайғыров 

1917 

жылдың 

қысында 

Ресейде 

болыи 

өткел 

буржуазиялык-демократиялық  гөңкерістен  соң  уақытша  үкімст  түсыида 

Гомбыда  оқып  жүрген  жерінен  ел  ішіне,  Семей  қаласына  кследі.  Онда 

С үлтанмахмүт  қазақтың  сондаіъі  алашордашыл  багыттағы  оқырмандарыпың 

фс.сыиа  кіріп,  олардың  қазақ  комитеті  деп  аталатыи  үйымына  кіші  хатшы 

Золып  қызметке  алынады.  Күні  кешеге дейін  «үлтшыл»  деген  «күнэдан»  арыла

алмай  келген  «Сарыарқа» газетіне өлең, мақала жазып түрады.

Осыгаи  бола  көптеген  зсрттеушілер  өны  үзақ  жылдар  бөйы  қазак 

халісына,  болышевиктерге,  кеңес  үкіметіне  қарсы  үгіт-насихат  жүмыстарын 

/күргізгсн,  алашорданың  аса  белсенді  басшыларының  бірі  болды  деп  иақақтан

і й ы і г ш п

 

келді.

Бүл  жөнінде  Б.Кенжебаев  :  «Бүл  бекер.  Өйткені,  бірінші  қазак 

коімитетінің  хатшысы  болып  жүргеиде  Сүлтанмахмүт  қаггы  ауырып  та  жүрді.

оір  жылдай  уақыт  ішінде  екі  рет  үзақ  демалыста  бөлды.  Бір  рст  Төмскідс, 

окініпі  рег  Абай  ауылында  емделіп  жатты.  Басқасы  былай  түрсып  комитст 

лсүмысын  да  істей  алмады.  Екінші,  архивтердс,  сол  кездегі  баснасөздердс 

Сүлтанмахмұттың  кеңес  үкіметіие  қарсы  айтқан  сшбір  сөзі,  жазуы,  бірдс-бір

лыпірмасы жоқ», — деп жазды [38].

Ақып  үшін  1917  жыл  өнша  жемісті  бола  қоймағаіі  сияқгы.  Олай

дсуіміздің себебі  С.  Торайғыров  осы  аралыкта  небәрі  6-7  гана  өлсң  жазган.  Ол

3

едстшері  :  «Щші  алған  қызга»,  «О,  дүние»,  «Жас  жүрек»,  «Сарыарканың

үраі і ы»

гшіымдар

аимахмұгтың

жердіе  ақын  бостандықіъің  кімге  келгенін,  кім  үшін  қажет  скендігін  ашып 

ійчпайды.  Гек,  ол  жерді  гүлдендіретін  жаіібырга  геңеп,  соныц  күіиі  арқылы  сл 

хоісреді  деген  сенім  білдіреді.  Бүл  өлеңнен  үлкен 

қорытынды  жасаи, 

оеіюлюциялардың бірі  болмаса бірін  қабылдап, сөз  етіп отыр деу өте  қиын», -  деп 

жагюа,  ал  «Жас  жүрек»-деген  өлеціне  :  «Кейбір зертеушілер  ақын  осы  олецінде  оз

қаіесін  мойындады,  алашорда  тобына  қосылганына  өкінді  дегендей  емсуірін

білдіреді.  Ізірақ,  осы  шығарманы  толық  күйіңде  алып  корсек,  толып  жатқан

кайшылыківр кездеседі.

9

V.

Ец алдымен ақынның өлең сонында мойындап  отырган  адасуы  қай  адасу'* 

)дан  алашордага  қосылып,  жаза  басып  жаңылганына  өкінеді  дсген  үіъім  гуа 

олай деуге қандай дәлеліміз бар?», -  деп сүрақ қояды [39].

ЬІ.  Дүисеибаевтың  С.  Торайгыровтың  шыгармалары  туралы  мүндай 

:<ерегар  пікірімен  Б.  Кенжебаев  мүлде  келіспейтіндігін  білдіріп,  оз  әріптесіиіц

атыпа мынэдай сын айтады  :

«Ы.  Дүйсенбаев  Сұлтанмахмүттың  «Сарыарқаның  жаңбыры»  (1917)  аггы 

олсцін  тексеру  барысында  көптеген  түсінбеушілікке  барган.  Осыдан  барып 

іагы  да  не  үшін,  кім  үшін  деген  күдікті  сүракггар,  тағы  да  кормеді,  білмеді, 

лшып  айтпады  деген  әдеттегі  создер,  тагы  да  сенеді,  сенбейді  деген  екіүшгі 

сорытындылар»  гуындаган.

үйсенбаев  Сұлтанмахмүггтың  «Жас  жүрек»  (1917)  атгы 

олсціи  оз  сөзімен  айтқанда  :  «Айрықша  мән  беріп,  жекеше  талдау  жасайды. 

онда тек бір абзац қана жазады, бір шумақ сөз бір даулы пікір ғапа айтады...

Жоқ,  бұл  ерекше  мән  беріп,  жекеше  талдау  емсс,  тіпті  одсби  талдау 

• мсс.  Қагал  болса  да  айтпасқа  амалымыз  жоқ  :  бұл  ты рнак  астынан  кір 

і.ідсу,  өлеңге,  ақынға  калайда  бір  мін  тағу  үшіи  шыгарманың  өцін 

ійиалдыру, теріске жору»  [40].

1>із  бүл  жерде  Торайғыров  тану  ғылымының  атасына  ашшіған  Бейсекец- 

Ьеіісенбай  Кенжебаевтьщ  өз  әріптесінің  С.  Торайгыров  мүрасын  зергтеугс  жеціл- 

/келпі  қаран, терең ғыпыми,  іздестіру жүргізбеді  деген  пікірлеріне  қосыла отырьш, 

Ы. Дүйсенбаевтың «Сүлтанмахмүт Торайгыров» атты еңбегінде жазган  :  «Біздіңте, 

«Жас  жүрек»  олеңі  Сұлтанмахмұітын  атышулы  «Алаш  үраны»  аіты  га-а 

үл-.піылдық  сарынмеи  жазылган  жырына  көшетін  баспалдақ  тәрізді.  Қайталап 

-ійі-сақ,  опың  (олеңнің)  солай  екендігі  кейінгі  басылу  кезінде  іүсіп  қалған 

пумақгардіін  да  айқын  көрініп  түр»  немесе  «ал,  енді  «Алаш  үраны»  атгы

турасында  не  аитуга  болар  еді?  Сүлтанмахмүг зор  талант  иесі 

оолгапдыкіан  адасқан  күннің  өзінде  де  теріс  бағыттағы  өлеңіп  дс  :юр  шабыітіен 

лчачьш,  шын мәніңдегі  гимн дәрежесіне көтерген.  Бірақ, бүл  шығармапыц мазмүны 

ксрі-артпа,  идсясы  зиянды  екенін  ашып,  айтқанымыз  қажет.  ¥лтшылдык  сөзімсп 

улаиғап  ақын  апаш  туралы,  Алапі  туы  астьшда  ғана  Сарыарқа  (бул  жсрде  бүкіл 

хазақ даласыпың  синонимі)  көгсреді дейді  де  :  «Бір  кезде  елімізді  қүрт ауруымдай

жайлаган,  қүргуга  ойлаган,  қанымызға  тоймаг-ан,  жерімізді  шимайлаі-ап»

32

•шымдардың  қарасы  ошті  дей  келе,  әрбір  шумақтарының  соңынаи  «Жасасьш, 

ш іш і

, 

жасасьш!»  дегі  қайталап  отырады.  Бүкіл  өлеңиің өи  бойыиан 

б ір  

гана сарып 

:с с д і, 

ол  үлтшылдық  сарын, 

х ш іь іқ

 

тілегіне  жат,  зияңды  сарьш.  Осы 

о л с п д і 

зқі/панда  оны  Сұлтанмахмұг  қалай  жазды  екен  деп  тағщанасыз,  ақыниың  мыкггап 

лдгсканының  бұлжытпас  куәсінің  бірі  осы  өлең  екеиіне  сшбір  күмэи  жоқ. 

Ііүл 

ж с р д с  

Сұлтанмахмұгты  арашалаудың  қажеті  бола  қоймас.  Керісіншс,  дсмокрш 

ікыппың сара жолдан тайып, жаза басқанын, осы шақта оның үлтшылдар сойылыи 

-оқканын  ашып  айту  жөн»,  -   деген  бет  қаратпас  қорытындыларынаи-ақ  коп 

нэрссиің сырьш ұққандай боламыз.

Ы. Дүйсенбаевтың бұл  пікірі  Сұлтанмахмұтгы желкелсгі,  жерлеуді  мақсат 

.мкснімен  бұл  күнде  керісінше оиың бұрынғыдан да  еңсесін  көтсріп,  үлылыгын 

і апыта түсуіпе қызмет ете бастады десек оғаш айтқанымыз болмас.

Біздер  көбіне  өткен  тарихгы  зерттеуші  галымдардың  көтиілігі  туралы 

іаман  солай  болды,  айтуға  мүмкіншіліктері  болмады,  немссе  қугын-сүргіш с 

, іиырады  деп  жатамыз.  Ал,  сонда  Б,  Кенжебаев  сияқты  қиыншылықтыц  ащы 

дэмін  татса  да,  арын  сатпай,  шындық  үшін  арпапысып  өтксң,  халқыпыц  адал

перзепггерінің іс-қимылдарын немен түсіндіреміз

Азамат 

согысының 

алгашқы 

күндеріиен 

бастап 

Сүлганмахмүг

дсисаулығыиың  нашарлауыиа  байланысты,  ягни  1918  жылдыц  маусымыпап 

Застан  еліне  -  Баянауыл  жаққа  кстеді.  Сонда  жүріп  мұгалімдік  қызмстпсп 

лйпалысып,  таза  жазу  ісіне  ден  қояды.  Осы  кезде  ол  «Социализм»  дегеп 

макаласын, «Осы да эділдік  пе?»,  «Неге жасаймын?»,  «Адасқан омір»,  «Кедсіі», 

лӘц  бе,  гүс  пс?»,  «Дауылдагы  әбігер»,  «Ғайса  кім?»,  «Согысгың  кесірі», 

ч<Мүңдылардың  жалыққаны»,  «Ақ  сзуле»,  «Танысгыру»  сияқгы  бір  топ 

мацызды  шыгармалар жазады.

Бірақ,  ұзақ жылдар  бойы  осы  шыгармалардың тоңірегінде айтыс,  гартие, 

лқынды айыптау жұмыстары қатар жүргізіліп,  Сұлтанмахмүгг шыгармаларыныц 

5ар  қасиетін  көрсетуге  қолбайлау  болгандыгын  бүгін  ашық  айгқанымыз  жоп. 

Мысалы,  С.  Торайгыровтың  «Ғайса  кім?»  деген  өлеңінің  төңірегінде  коп  сәз 

Золган.  Осы  жонінде  кезіндс  Н.Жандилдин  озінің  «Сұлтанмахмүт  туралы 

сапасыз  кігап»  атты  мақаласында  :  «Б.  Кенжебаев  Сұлтанмахмүітың  «Ғайса 

хім?»,  «Ән  бе,  түс  пе?»,  «Дауылдагы  эбігер»  деген  өлеңдеріп,  әсірссе  «Ғайса 

:сім?»  Колчак 'гұсында жазылды,  осыдан  пікірі, геройы  бүркеліп  айтыяды дсйді, 

ліысы  дұрыс  емес.  Пікірін,  геройын  ашып  айта алмаса,  ол  қандай  жазушы?», -  

чеіі  жазды.  Ал,  «Қуырдақтың  кокәсін  түйе  сойғанда  корсрсің»  дсмекші, 

Ы.  Дүйсепбаев  бұл  өлең  төңірегінде  нағыз  қандыбазар  тугызып  :  «Екіиші  бір 

ю п  олеңдер  («Өң  бе,  түс  пе?,  «Дауылдагы  эбігер»,  «Ғайса  кім?»,  «Ағайыиныц 

ізіындығы»,  «Дін»)  Сұлтаимахмұггың  демократгығын  күшейге  түсуге,  опыи 

лөзкарасьш бізге  бір табан  болсын  жақілн  етуге әдей  ойлап  шыгарылгаи  ба деп 

:<аласыз»  немесе  «Ақынның  бойында  жоқ  кейбір  қасиеттерді  уагыздау  үшіп 

:<Г айса  кім?»  деп  аталатын  дүдамал  өлең  төңірегінде  құрғақ  соусгейлікке 

:аі»ынып, босқа даурығудың қажеті қанша?», -  деп даурықіъі.

Ксйіп  бұл  туралы  Б.  Кенжебасв  озінің  «Сұлтанмахмұт  Уорайгыровты 

ісрі'гсу,  гшіу  мәселесі»  деген  еңбегінде  :  «Соиымен  тагы  да  айтамыз 

чіүліанмахмүтгың  «Ғайса  кім?»  атгы  әлеңі  туралы  ой-пікірді  Ы.  Дүйсснбасв

33

С.  Мүқанон  пен  Н.  Жандилдин  жолдастардаи  альш,  иемденді.  Әділдік  үиіін  айіа 

чеісйік, Дүлсенбаевтың оған өз түсынан қосқаны ол «Ғайса кім?», «Өң бе, түс пс?», 

:<Д;іуылдап>і  әбігер»  деген  өлеңдерді  Кенжебаев  ойлап  шығарды  дегенге  деііін

Зарды»,  -   деп  көрсетіп,  бүл  өлеңдердің  авторы  тек  С.Торайғыров  қана  екепдігіп 

гылглми түрғыда нақты мысалдар келтіру арқылы, тамаша долелдеп шықты.

Қалай 

болғанда 

да 

біздің 

ойымызша, 

Сүлтаимахмұгшц 

бүл 

иіьпармаларынан  кезінде  оқырмалдарына  тигізер  әсері  өте  мол  болган.  Сонымеи 

қатар 

қазірпдей  тарихымыз  бен  әдебиетімізге  және  мәдениегімізге  жаңа  көзқарас 

лШіьнітаеыи, 

тыц  түрен  салынып  жатқан  кезде  оз  заманында  үлтшыл,  байшыл 

лгаиілп, 

кецес  үкіметінің  саясатынан  аластатылғаи  асылдармыз  «Соңиализм» 

деп

лалагын  жаңа  өмірдің  халқымыздың  болашагына  балта  болып  іиабылатыныи

:иі;сьиьала сезген-ау деген дүдәмал ойға берілесің.

С.  Торайғыровтың  мақалалары  мен  очерктерінің  саны  едоуір.  Әсіресе, 

1913-1914  жылдары  «Айқап»  журналында қызмет  істеп  жүрген  кезіиде  ондіріе 

жазган.  «Қазақ  тіліндегі  өлең  кігаптары  жайынан»,  «Өлең  жоне  айтушылар», 

:<Қлзақ  ішінде  оқу,  оқыту  жолы  қалай?»  мақалалары  мсн  «Ауырмай  есімпен 

жаңылгаиым»  очеркі  және  1918  жылдың наурыз айында «Абай» журиалыпың  3

еаиыида басылған «Социализм» мақаласы.

Міне,  Сүлтанмахмүтгың  үзақ  жылдар  бойы  байшыл,  үлтшылдардыи 

сазарына  қосылып,  <феволюция  жасауға  түбірімен  қарсы»  атаиісш  кезі  осы

А

«Соңиализм»  мақаласьша  байланысты  болатын.  Бүл  туралы  М.  Әуезои, 

у. Мұқанов, С. Айгмұқанов, Е. ЬІсмайылов, Ж. Сәрсеков, С. Бекхожии т.б. жазды.

Осылардың  барлығынан  да  ЬІ.  Дүйсенбаев  асып  түсті.  Ол  бертіиде,  1967 

'іл>’лы 

жііз

 і 'ан 

«Сұлтанмахмүт 

Торайғыров» 

деі-ен 

момографиясын;іа 

хчСэңиализм»  мақаласы  туралы  былай  деп  даурыкггы  :  «Өзінің  зор  маңызынаи 

гөрі  қайсы  бір  зерттеушілердіц  даурықпа  сөздері  арқіллы  копшілікке  молім 

оолган  Сұлтанмахмұттың тағы  бір  еңбегі  «Социализм»  деп  аталачьш  мақаласы. 

Ьұт  мақала  төңірегінде  шу  көтеру  былай  тұрсын,  оны  жазушының  таңдамалы 

аіыгармаларына  енгізуге  де  болмайды.  Олай  деуге  екі  себеп  бар  :  біріниіісі, 

макаланың  социализмді  сөз  етстін  екінші  бөлігі  жогалып  кетксн,  скіншісі

9

-ақісшып, басылып жүрген тарауында қате пікірлер көп. Бұл жердс ол  қателерді 

теріи  жатудың  қажет  бола  қоймас.  Өйткені,  бұл  макалада  «Соңиализм»  аты 

Золмаса,  ол  жөнінде  бір  ауыз  сөз  жоқ.  Жазушы  адамзат  қогамыиың  басынаи 

кешірген  тарихын  айта  келіп,  ендігі  ұрпақтың,  оитлң  ішінде  қазақ тәрізді  артта 

халып  койған  елдердің,  адам  баласының  миллиондағап  жылдар  бойындағы 

гәжірибесін  пайдалана  отырып,  тез  арада  мәдениетае  ие  болатындыгыиа  сенім 

Зілдіреді.  Демек,  автордың  бұл  мақаласы,  ең  жақсы  дегенде,  агартушылык 

ИДС5ІСЫ  көлемінде  ғана  жазылган.  Ал,  С.Торайгыровтан  сол  кездің  озінде 

:оциализмді  терец  ұғынып,  трактат  жазуды  талаи  ету  қандай  орыисыз  болса, 

ікыниың  жазбаганың  жазды  деп  босқа  даурығудың  қажсті  жоқ.  Өйткепі,

үнемі

рсиоліоциясын,  оның  окелген  жаңалықтарын  бірден  жәие  дұрыс  іүсіие  қоюы 

оң.ій  емес  еді.  Ендеше,  «Социализм»деп  аталатыи  мақалага  баға  бергеидс  де 

•ісыра сілтемей,  шындық шеңберінен шықпауымыз керек  [41].

34

Осыдан  тура  бір  жыл  өткен  соң  белгілі 

Сұлтанмахмүттанушы 

Б.  Кснжебаевтың  баспадан  «Сұлтанмахмүтты  зерттеу,  тану  моселесі»  атгы 

0цбсгі  шықты.  Онда автор ұлтшылдар  ықпалында,  әсерінде  болды  деген  кездіц

озінде  Сүлтаимахмұт  демократтық-революциялық  бағыттағы  саяси-г 

......

мосслелер  жөнінде,  тіпті  социалистік  идеяға  жуық  тамаша  ойлар  айтты  дей 

хсліп,  тагы  да  даулы  мақапа  «Социализм»  туралы  соз  қылады  :  «Ммсаліл, 

Гүлганмахмүтгың  «Социализм»  деген  мақаласын  алайык.  Ол  мақаласыида

Ичі іп  социализм  туралы  түсінік  бермейді  (мақаланың  социапизм  туралы  жагы

жарпяланбай  қалған)  оқу,  мәдениет,  ғылым,  техника  жайлы,  қазақ  халқыным

ілгері дамуы, мәдениетті ел болуы туралы сөз етеді.

Сүлтанмахмүт  дүниедегі  гылым-білімді  екі  жікке  айырыгг  үғады  :  бі[>і

дсне  азығы, екіншісі  -  ар азығы, дене азығы - әділдік деп біледі.  Қазір Ьуропада 

депс  азыгы  әбден  жетілді,  ар  азығы  әлі  жетіле  алмай  отыр.  Сол  ар  азыгы 

жсті амегендіктен  дене  азығы,  адамды  бақытты  етеді  деген  қүралдар  адамдьі 

Зақытсыз  етуге жүмсалып жатыр.  Осыдан  Жан-Жак Руссо, Лев  Голстой  секілді

данышнандар «Мәдениетті жер жүтса, е демеймін», -  деп отыр.

Ал,  ар  азығы  ер  жеткенде дене  азығы  адамды  бакытгы  етуге  жүмсала/ды, 

ідам  жеңіл  күн  көретін  болады.  Адамиың  ақыл-оймеи,  күш-қуаіы-меи 

/касалган  күралдар  -  дене  азығы  адам  қоғамын  гүлдендіруге,  адамды  бақы і гы

етуге жүмсалады», 1 дейді ақын.

Яғни,  Сүлтанмахмүт  ғылыми-техниканы  екі  түрлі  жолмсп  пайдалап>ча 

Зола гынын,  капиталистік жолмен,  социалистік жолмен  пайдалануга  болатыныи 

іңітірды. Алдыңгы жолды даттады, кейінгі жолды дәріптеді, арман  еггі.

Сонан  соң,  Сүлтанмахмүт  мақаласында  Еуропаның  қазір  біз  үсганып  жүргеи 

оіс/  өнсріие,  ғьтлым-техникасына  қазақ  халқы  жете  ала  ма?  Жете  алса,  қапша 

уақытга  жетеді?  -  деп  сұрақ  қояды.  Оган  өзі  :  қазақ  халқы  Еуропаның  оку 

‘Зисріне,  ғылым-техникасына жетеді, жеткенде  көп  емес,  аз жылда, берісі  15-20,

лрысы 30-40 жылда жетеді деп жауап береді.

Себебі,  қазір  революция  болды.  Қазақ  жастарыпыц  жаппай  окуына  жол

зшылды.  Олар  енді  жабыла  жүмылып  оқиды,  үйрснеді.  Еурогшның  қазіргі  оқ)-

эпсрді,  гылым-техниканы  жасауда  корген  қиыишылығын,  іздсну,  адасуыи

:<о])мейді.  Оның  піскеи  астай  даяр  түрған  оқу-білімін,  ғылым-тсхиикасын  тсз

үйреиіп алады, -  дейді.

Осылай 

Сұлтанмахмұт 

«Социализм» 

деген 

мақаласында 

өзіне

үлгшылдықты,  алашорданы  емес,  революцияны,  әділеттік  қоғамды  медеу  е п і,

казақ  халқын  рсволюцияға,  әділеттік  қогамға,  Еуропаның  оқу-оперін,  гылым-

гехникасыи тез үйренуге шақырады».

Енді,  осы  «Социализм»  мақаласы  туралы  біздің  де  айгарымыз  бар.

Бірііниідеи,  макала  түсініп  оқыган  адамға  көп  нэрсені  аңғаргқандай.  Мүнда

отарлау  саясатын  да,  қазақ  халқының  білім,  ғылымға  деген  қызықпаушылыгы

да,  социализм  мәселесі  де,  қазақтардың  ар  азығының  таишылыі ы  туралы  да

мосслелер айтылган.

Екіншіден,  тарауяарда толып  жүргеи  «қате  иікірлер»  жайыпда.  Әлдс  ос;л

сөзді  айтқан  зерттеуші  өзіише мыиаларды  «қате  пікірлерге»  жагқі>ізды  ма сксн?

жазушының

35

:са;:ақтың 

алдыида  «адам  боламын»  деп  ұшып  тұра  келгснде,  желкелеи 

ж ы с ы і і

, 

ортаға лақіыратыи Николай  гұсыиың чииовниктері  жоқ.  Солай  болгаи соц тегіс

жүмыла  іске  кіріссек,  20-30  жылда  Еуропаның  білгенін  біліп,  Еуропа  қатарына 

қосылып, кете алуымызға тарихтан жапондар мысал бола алса керек.

Мұнан  58  жыл  бұрын  1860  жылдағы жапоидар  жайыиың  осы  кұпп  бЬдің 

.са^актың  жайынаи  неменесі  артық  еді?  Қайта  ол  кездегі  жапоидардың  ссуасы 

Золса  да  атадаи  баласына  мирас  болып  көшіп  огыратын  даймнос  (губернатор) 

іпогуидеріндей  (наместник)  кесел  біздің  қазақга  аз.  Жапондар  осындай  халіиеи 

35-40  жылда  ержетіп  Еуропа халіне  кірді.  1895  жылыгіда  Қытайды  шалқасыиаи 

чүсірді.  1904  жылда  «бөрікпен  үрып  жығамын»  деген  Руссияны  шалқасыиам 

гусірді.  Әрине,  жапондар  осы  халіне  Еуропаның  пісулі  астай  далр  онсріи 

ллумеп  жылдам  жетті.  Біздің  де  солай  жылдам  жетуіміз  үшін  тегіс  жүмыла

уирепуге  кірісуіміз  керек.  Солай  болған  соң  мектеп,  медресе,  газет,  журнал, 

:сітан'тарыныц  көбейіп,  Еуропадагы  адам  баласыныц  ауыр  күн  корісіпсн 

қугылып,  бақьпты  болуына  себеп  болатын  ғылымдарды  үйретс  беруі  керок. 

Осыдан зсртгеуші қате пікірді қай жерінен тапты екен? Екінші мысал мыпадай  : 

Сүлтаіімахмұттың  оз  созімен  айтқанда  :  «Мысалды  алыстаи  іздемей-ақ,  кешегі 

Николай  тұсындағы  чиновниктердің  өзімізге  не  қылғанын  ескс  түсірссңдср 

жетеді.  Арқаларымызда  қамшы.іарының  табы  олі  де  тұрған  иіығар.  Қазақгы 

хоргенде  жыланды  көргендей  құшырланып  ұратын,  яки  ұргысы  келстіп 

оа>.тқылы  гіриставтар, 

маңдайындагысы  жалмауыздың  жалгыз 

коііндсй 

жарқырап,  «тақсыр»  деп  құлдық  ұрыи  тұрғанда  да  қан  ішер  түсін  бүзып,  бір 

минут  қазақ  бетіне  қарамайтын  төрелер,  қазақтың  мың  игі  жақсысыиыц 

мой.іына бүриіағын салып  айтқан  мың ауыз  сөзінен  жалғыз араққор тілмаштыц 

ійтканын  шыи  коріп,  соған  қарап  үкім  қылатын  экімдердің  слесі  әлі  көз 

алдымыздан  неге  кете  қойсын.  Осының  бәрін  қазақ «соған  лайық  жазыгым  бар 

дсп»  кенгсн жоқ,  «конбесек бізді  қырып тастайтын  қолдарында қару, онсрі  бар» 

ден  конді.  Міие,  көршіміз  Русь  жұртыида  бізден  гөрі  өнердің  ер  жіггкендігінсп 

іаіиан  пайдамыз.  Русьтың  не  қыл  дегеніие 

к ө і і і п  

тұру  болаіыи».  Осыдаи 

чс|лтеуші  қате пікірді қай жерінен тапты екен?

Кслссі  мысал  :  «Мінс  ғажап!  Өмірін  дамылсыз  жұмыста  өткізгеи  99  яки

999  кісі  нсге  олгенше  тамаққа  жари  алмай  кетеді  де,  дәиеңе  істемсй  жүргеи 

бірсуіне  мыңдап,  миллиондап  пайда  келеді.  Бұл  туралы  төменде  социализм

мэселесіие  кірген  уақытга жазармын  немесе  соңғы  мысал  :  «Ар  азыгынсыз  күр 

эмсрдің  осуімен  басқалардың  бақьпты  бола  алмағаны  сскілді,  кслешекте  қазак 

іа  бақы пы   бола  алмайды.  Ілгері  кеткен  жүр'гтардың  тарихыныц  қатссін  спді 

•.•п ерілейін  деп  түрған  жұрттар  істесе,  коре-біле  отқа  түскендік  болады.  Тарих 

гы.п.імыиың пайдасы да алдыңғының қатесін  кейінгінің істемеуіндс»  [42].

Осылардаи  зерттеуші  қате  пікірлерді  қай  жерлерінен  тагггы  екен.  Жалпы 

оіздіц  «Социализм»  мақаласына  көз  қарасымыз  осыидай.  Ь

  макаланыц 

мацызы  қазақ  халқы  үшін  элі  күнге  дейіи  жоғалмаған  деген  пікірді  де  осыгаи

баііланысты айта кеткіміз келеді.

С.  1 ораиғыровтың  келесі  мақаласы  1913  жылы  «Лйқап»  журналыпыц  12

:анында  жарияланған  «Қазақ  ішінде  оқу,  оқыту  жолы  қалай?»  деп  аталатын 

шыгармасы.  Мүнда  автор  өзінің  бала  оқытудан  жинагаи  мол  тәжірибесіис

36

чгүГісне  отырып,  сол  кездегі  мұғалімдердің  алдынан  кездссетш  коптеген

.<сдсргілер)-е  токгалады.  Мысалы,  екі-үш  ауылдың  балаларын  бір 

жерге  жинап 

оқытудың 

қиыншылығы.  Екіншіден,  20-30  баланы  топ-топка  боліп 

окытудын 

.іуьютпалығы.  Үшіншіден,  ата-аналардың  балаларды  жаст-арына,  алғырлыгыпа 

қарай бөлуге қарсылық көрсетіп, орынды-орынсыз талаптар коюы.

Міне,  осының барлығы  да  балаларға  сапалы  білім  беруге  кедергі  болгаи. 

Авгор  мақаласында  осы  проблемаларды  халыққа,  оқырмаидарга  нақгы 

\іысалдар 

арқылы  түсінікті  түрде  жеткізе  отырып,  оларға  «осы  жүкті

женілдету» жагын қарастыру керектігін естеріне салады.

С.  'Горайғыровтың  келесі  бір  мақалалар  тобы  өнер,  олең,  одебист 

мосслесіне  арпалады.  Соладың  ішіндегі  мәнді  де  көлемдісі  «Қазак  гіліндегі 

элен  кітаіггары  жайынан»  деп  аталатын  мақаласы.  Бұл  мақала  да  сол  1913 

/кь.лы  «Айқап»  журналының  бірнеше  санында  жарияланған.  Жанры  жағынан 

осы  мақаланы әдеби  сын  мақала қагарына жатқызуға болар  еді.  Ал,  мазмүнына 

.сслетін болсақ онда автор алдымен ескі әдебиет нүсқалары хақында сөз етеді.

Онда  :  «Белгілі мұнан бес-он жыл бұрын хат біледі-міс дегеи  қазақтардыц 

:<олдан-қолға  түсірмей,  кұлқынын  қүртып,  қүмартып  оқитын  кітаптары  : 

«Зарқүм»,  «Сал-сал»,  «Алпамыс»  тагы  солар  секілді  «қырды-жойды», 

чқиратты»,  «жеті  бас»,  «айдаһар»,  «пері»,  «жалмауыз  ксмпір»,  «дэу»  дсгендсй 

уиіы-қиыры  жоқ  түпсіз  өтірік,  қисынсыз  хиқаятгар  еді.  Міне,  бүгаи  қазак 

оітласылары  көздерін  жұмып,  нанып,  мейірлері  қанып,  кеңкілдей  гүсігі,  бас 

іііүлгысып, 

мүлгісіп  отырғаны  еді»  -   дей  келе  жаңа  әдебиеттін  коріне 

Застауына  байланысты  сол  қазақгар  бүрынғы  «Зарқүмдарын»  қүмга  коміи, 

;<Сал-салдарын»  суга  лақгырып,  пері  қыздарын  аспанга  ұшырын,  ақырындаи 

.*скі  достарына  хош  айтыса  бастады.  Сонан  бері  қарай  беттсрі  бермсп

гғпеттеуде», 1  деп қуаныш білдіреді  [43].

Сөй ге түра жазушы жаңа дегеннің өзінің көбінесе коңілге  қона бермсйтіи 

луранды  дүниелер  екеніне  де  былай  деп  баға  беруден  жасқанбады  :  «Бст  бсрі 

қарап,  қол  оң жайылғаниан бері қарай жыл сайын бестеп, ондап  «жас ніс» жаца 

талап рисалар  (кітапша) да туып тұрды.  Бірақ,  бұпарды 

'іуды

 деп  қүр тугаиына 

ғаиа  сүйінбесе (екеу-үшеуін былай қойғанда) «осы қарағым ер жетіп, срнім аққа 

тиср-ау»  деп  үмітке  кіріп  түшіркенерлік  біреуі  жоқ,  «қой  бүты,  қозы  саиы»

дегсндей  қүраган, сұраган бірдеңелер».

Бүдан  эрі  мақала  авторы  осы  жаңа дүниелердің  коишілігінһі тіл  жағынаи

мүкістеніп.  кейде  мүдіріп,  кейде  шолжаңдап,  жығылып-сүріиіп  жүргсиін 

эцпмеге арқау етіп, жеке-жеке мысалдар келтіреді:

Қолыңа ал  каламынды,

Қайғырып  хая мұстапқал заманынды.

Намуне әр нәрседеи көшіргіш ал,

Яза бер, ойың алган кәламіңді.

Осьшдай  не  тіл,  ие  мазмүн,  ие  ұйқас  жоқ  шатпақгарга  қарсы  :  «Басқаларга 

қараі-анда,  пайгамбардың  жүрегінен  кұйылғаи  қүрандай,  соқыр  кісі  сыбдырынап 

іаиырлық аққүла ашықтүратын» Абайдың өлеңдерін көдцепеңтартадг>і.

37

Сұлтанмахмұт  осыларды  айта  отырып,  «Мұның  аты,  тіліміздіц  орньш 

2

ИШШ  калуға бейімделіп  бара жагу болады», -  деп дабыл  қага  білсді.  Бірақ,  бұл 

жанандары  кейіп  оның  өзіне  таяқ  болып  тиді.  Бскіпі  аңсаган,  жаңамы 

мойыидамаған,  ұлтшылдықты  армандайтын  жазушы  ретінде  талай  сыншыныц

оңай олжасына айналды.

Жазушының  өнер  мен  өлеңге  бағытталыіі  жазылған  тағы  бір  шағып 

макаласы  «Өлец  һәм  айіушылар»  деп  аталады.  Мұида  автор  «заманпын 

лйдауымен  күн  асқан  сайын  қазақшылықтың  шылығы  жылжып,  кетін  бара 

жатканын»  айтып  қана  қоймай  «Кордің  бе,  ең  арты  домбыра-сауық,  тәтті-тэггі 

эпдсрімізгс дсйін  азайып  қара  күңгірт капаға булыққан  заманға  қарай дедектсп 

барамыз»,  -  деп  халықты  «бір  халықтың  эні  кетсе,  әдебиет  жесір  қала/(ы,  сэні 

ісстсе, жапы кетсді.

Қазақты  жансыз  ағаш  қылып,  оі*қа  жаққыларың  келмесе,  энді  сақтаудыи 

камыи  қьшыңдар»,  -  деп  көпшілікті  ойлануға,  әдебиеті  мен  онер,  мәдениетіп

жогалтпауіъ шақырады.

Сойтіп,  С.Торайғыровтың  1913  жылы  «Айқап»  журналыпың  бірпсше 

саныида  жарияланған  мақалаларына  қысқаша  болса  да  тоқтап  өггік.  Ендіп

калгаиы  жазушының  жұртқа  біршама  таиыс  «Ауырмай  есімыеи  жаңылганым» 

л п  ы  шагъш  очеркі.  Бұл  шыгармасында автор өзінің бір әділетсіздік  іскс сріксіз 

хуі>  болғандығын  күйінішгіен  әідгіме  етеді.  Көңілде  көмескілеу  тартқаи  жсрі 

■Золса еске түсірейік...

Ғалия  күйеуінен  жасгай  қалып,  алгы  жыл  бойы  ешбір  көлдеиен  созге 

ермей  балаларын  тәрбиелеумен  күнін  өткізеді.  Содан  алдаиыпгы  алты  жасар 

үлы  қызылшадан  өледі  де туыстары  «енді  бізге  қарайлайтыи  нәреесі  қшімады, 

оір  күні  орнын  сипап  қалармыз,  қызға  алданып  отырмас»  дейді  де  оны  қайьш 

лічіс«,інын  інісі  саңырау  Жақыпқа  атастырады.  Міне,  жазушы  осы  кейіпксріііің 

іагдыры  арқылы  эйел  тендігі  мэселесін  шығармасына  арқау  қылып,  баскаларга

-эбақ  болсыи,  мұндай  өрескелдік  еиді  қайталанбасын  деген  игі  ниетпеп 

жа п андыгы байқалады.

С. 

Торайғыровтың  бай  мұраларының  бірі  -  оның  хаттары.  Хаггарыиыц 

саны  аз  [6]  әрі  қысқа  болуына  қарамастан  мазмұны  бай,  халық  қамын  ойлаган 

дуішелер.  Бұған  оның  «Айқап»  басқармасына  хат»,  «Елден.Усть-Камсиогорск 

усздеи»  хатгарын  жатқызуға  болады.  Алғашқысында  казақты  білімге,  оиы 

таратушы  мұгөлім,  оқытушыларға  құрмет  көрсетпейтінін,  мүның  озі  бүл 

халықтың  надандығын  байқататынын  жазса,  екінші  хатында  эйел  теңдігі 

мэселесініц  қазақтардың  арасыпда  да  оң  көрініс  таба  бастағандыгыи  нақтм 

мысалдар арқылы үлгі ретіиде жариялағаи.

Ақыи,  жазушы,  публицист  С.  Торайғыров  жөнінде  зерттсушілер  гіікірі

жүктеу/скачать 10,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: