Транспорт в XXI веке: состояние и перспективы

 

МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ,  

ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА 

ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ 

_____________________________________________________________________________ 

 

 

333 

 

 

Ісқағаздар, ресми құжаттардың тілі дұрыс қалыптасып ендігі бір жүйеге түсуі керек, сонда 

ғана қазақ тілінің қолданыс аясы, ӛрісі кеңейеді. Бұл жұмыстар негізінен қазақ тілін кәсіби 

салалар бойынша оқыту барысында жүзеге асырылады. 

Кәсіби  салада  оқыту  негізінен  сұхбат  түрінде  жүргізіледі,  яғни  студенткурс 

соңындаӛз саласына қатыстысұрақ-жауапты игеруі, сала терминдерін пайдаланып сӛйлей 

білуі,  ӛз  саласына  қатысты  туындаған  мәселелер  бойынша  сұрақтар  қою  және  ӛз 

саласындағы  барлық  құжаттарды  қазақ  тілінде  жүргізе  білуге  үйренеді.  Студент  кәсіби 

сӛйлеу  бағытында  оқытылады  және  оқу,  тыңдау,  сӛйлеу,  жазу  тәсілдерін  толық  игереді, 

оқу-түсіну,  ойын  түсінікті  етіп  жаза  білу,  мәселеге  қатысты  ӛз  ойын  дұрыс  жеткізу  ,  ӛз 

саласына  қатысты  алған  құжатты  дұрыс  түсіне  білу,  ол  туралы  ӛз  ойын  айту, 

сӛйлеубарысында  ӛз  саласына  қатысты  күрделі  сӛзді  қолдануарқылы  ойын  толық 

жеткізубағытында  оқытылады.Оқу  материалына  негізінен  ӛз  мамандығына  байланысты 

мәтіндер  алынады.

Қоғам  дамуының  қазіргі  кезінде  жоғары  оқу  орындарында  оқыту 

үрдісін  жетілдіруде,  болашақ  мамандардың  ізденімпаздығын  қалыптастыруда, 

шығармашылық  ойлау  қабілеттерін  жетілдіруде,  рухани  дүниесін  дамытуда  кәсіби 

лексиканы тілдесім әрекеті арқылы оқытудың маңызы ерекше. 

 Қазақстан  Республикасының  2015  жылға  дейінгі  білім  беруді  дамыту 

тұжырымдамасында:  «Қазіргі  заман  жағдайында  жоғары  білім  беру  жүйесіне  жаңа  сана 

мен қоғамдық мәртебе беру және оны айрықша сала ретінде қабылдау қажет, оның бірінші 

кезектегі  міндеті  –  жоғары  білікті  мамандарды  оздыра  даярлау,  икемділік  пен  білімділік 

болуға  тиісті»,-  деп  атап  кӛрсетілгендей  тек  білікті  маман  ғана  қоғамды  дамытады, 

экономиканы  ӛркендетеді.  Маманның  біліктілігі  мен  кәсіби  деңгейінің  жоғары  болуы 

оқытуды дұрыс ұйымдастыра білумен байланысты. 

 Кәсіби  лексиканы  тілдесім  әрекеті  арқылы  оқыту  үшін  бүгінгі  таңдағы 

мамандыққа  қатысты  оқытуғаарналған  әдістемелік  зерттеулер  мен  еңбектерге  талдау 

жасау қажет. 

 Н.Оралбаева,  Ә.Әблақов  кәсіптік-техникалық  училище  оқушыларына  арналған 

«Қазақ тілі» оқу құралдарында мәтіндерден мамандыққа қатысты терминдер мен сӛздерді 

табуға,  ол  сӛздерден  сӛйлем  құрауға,  мазмұндама  жазғызуға  кӛңіл  бӛлген.  «Қазақ  тілі 

сабағында ешқашанда естен шығаруға болмайтын негізгі мақсат – жастарды еркін, жақсы 

әрі жатық сӛйлеуге, сауатты жазуға, айтайын деген ойды дәл жеткізуге баулу, ана тілінің 

шексіз  мол  мүмкіндіктері  мен  сарқылмас  байлығын  дұрыс  пайдалана  білуге 

дағдыландыру, әдемі әрі әуенді, үйлесімді әрі ұйқасымды сӛйлеудің, жазудың үлкен ӛнер 

екенін кӛңіліне ұялату, ұғындыру» [1, 3]. 

 Қазіргі кезде жаңа инновациялық технологиялармен білім берудің негізгі мақсаты 

–  қоғамның  талаптарына  сай  жеке  тұлғаны  қалыптастыру.  Осы  бағытта  соңғы  жылдары 

қазақ тілін оқыту әдістемесінде оқыту технологияларының жаңа үлгілері, заман талабына 

сай  әдістемелік  амал-тәсілдердің  кӛптеп  қолданылып  жүргенін  білеміз.  Сондықтан  да 

жоғары  оқу  орындарында,  яғни  біздің  арқау  етіп  отырған  техникалық  оқу  орындарында 

кәсіби  қазақ  тілін  оқыту  барысында  студенттерді  болашақ  ӛз  мамандықтарына  сай,  яғни 

болашақ  инженерлерді  қазақша  кәсіби  сӛйлеуге  үйретуде  жүйелілік  пен  сабақтастық, 

бірізділікді қалыптастырудың маңызы ерекше деуге болады. Әрине, мамандыққа қатысты 

тілді меңгеру арнайы алынған бір мәтінді оқыту және аудартумен ғана шектеліп қалмай, 

мәтіндегі тақырыптық сәйкестіктің алынып отырған мамандыққа сай мазмұн түсініктілігін 

қалыптастырып,  мәтінге  лексикалық  және  грамматикалық  материалдардың  сәйкестілігін 

басшылыққа алу керек. 

 

МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ,  

ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА 

ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ 

_____________________________________________________________________________ 

 

 

334 

 

 

 Кәсіби  тілді  меңгертуде  сӛз  тіркестерімен  оңтайландырып  алынған  мамандыққа 

қатысты  мәтіндермен,  кәсіби  терминдермен,  сӛздіктермен  жұмыс  түрлері  жүргізіледі. 

Мамандықтарына  байланысты  шағын  мәтіндер,  сұхбаттар  құрастыруға  болады.  Әр 

тақырыпқа  сай  сӛздік  және  лексикалық  минимум,  сұрақтар  беріледі.Әр  сабақтан  соң 

мазмұнына  сай  сұрақтар  мен  тапсырмалар  беріліп,  қорытындылау  мақсатында  түрлі 

рӛлдік ойындар мен жағдаяттық тапсырмалар беріледі. 

Жалпы  қазақ  тілін  сӛйлесім  әрекеттері  арқылы  оқыту  мәселесі  профессор 

Ф.Ш.Оразбаеваның  «Тілдік  қатынас:  теориясы  және  әдістемесі»  атты  еңбегінен  бастау 

алады.  Ғалым  еңбегінде:  «Тілдік  қатынас  жүзеге  асу  үшін,  айтылған  не  жазылған 

хабардың қабылданып, оған жауап қайтарылуы, яғни істің ортақ атқарылуы басты шарт. 

«Сӛйлесім» осы шартты және ортақ тілдік әрекетті аңғартатын сӛз» дей келіп, «Адам не 

туралы сӛйлейтінін, тіл арқылы нені жеткізетіндігін білгенмен, тілді, сол сияқты сӛйлеуді 

ӛзіне бағындыра алмайды, яғни сӛйлесім әрекеті, адамның сӛйлеу тілі ӛзіне тәуелді емес, 

ол  –  табиғат  берген,  жаратылыстан  туған  күрделі  процесс.  Адам  сӛйлеуді  жетілдіреді, 

дамытады,  соның  заңдылықтарын  қарастырады,  бірақ  сӛйлеу  тілін  ӛзі  жасай  алмайды. 

Осыдан  сӛйлеудің,  тілдің  қоғамдық-әлеуметтік  сипаты  аңғарылады.  Хабардың  қай  түрі 

болса  да  шындыққа  құралу  керек,  сонда  ғана  тілдік  қатысым  ӛз  бетінше  дамиды  және 

сӛйлеу  (информацияны  қабылдау,  оған  жауап  қайтару,  қайта  жауап  алу)  қатысымдық 

құбылыстың  мәнін  ашады,  адамдар  арасындғы  әлеуметтік  кӛпір  бола  алады»,-  деп  ой 

қорытады  да,  сӛйлесім  әрекетінің  бес  түрін  (оқылым,  жазылым,  тыңдалым,  айтылым, 

тілдесім) кӛрсетеді [2, 52]. 

Студенттер  мәтінмен  әртүрлі  жұмыстар  істегенде  (мәтінді  оқу,  мәтінге  ат  қою, 

мәтін бойынша сұрақтар дайындау, диалог құрастыру т.б.) байланыстырып сӛйлей білуге 

үйренеді.  Мәтін  –  қашан  да  тілдік  әрекеттің  нәтижесі  болып  табылады.  Мәтінде  тілдік 

тұлғалардың бәрі орын алады. Сондықтан, мәтін арқылы тілдің фонетикасын, лексикасын, 

грамматикасын меңгерту маңызды болып табылады. 

 Қазақ  тілін  оқыту  бағдарламасы  ЖОО-да  мемлекеттік  тілді  заман  сұранысы  мен 

тапсырысқа  сай,  білім  сапасын  кӛтеріп,  студенттердің  кәсіптік  бағдарлы  дағдыларын 

қалыптастыруға  бағытталған  жаңа  технологияны  қолдана  оқытуға  негізделеді. 

Техникалықмамандықты 

меңгеруге 

қажетті 

лексикалық 

қорды 

тілдік 

қатынастақатысымдық  тұрғыдан  жаңатехнология  арқылы  іске  асырудың  амал-тәсілдерін 

іздестіру.  Мамандыққа  байланысты  мәтіндерді  оқытқан  кезде  тілдік  қатынастың  барлық 

түрлері  қолданылады. Студенттердің  мәтінді  талдау  әрекетімен  бірге  әңгімелесу  арқылы 

сӛйлеу  әрекетіне,  сұрақ-жауап  арқылы  тілдесім  әрекетіне,  мазмұндама  жазғызу  арқылы 

жазу әрекетіне үйрету кӛзделеді. 

 Мамандыққа  байланысты  мәтіндерді  меңгерту  арқылы  студентті  болашақ 

мамандығымен  кеңірек  таныстыруға  мүмкіндік  туады.  Мысалы,  «Тасымалдауды, 

қозғалысты  ұйымдастыру  және  басқару  »  факультетінің  студенттеріне  тӛмендегідей 

тапсырмалар беріледі: 

 

Әдебиет 

 

 1. Н.Оралбаева, Ә.Аблақов. Қазақ тілі. –Алматы, 1989. 

 2. Ф.Ш. Оразбаева. Тілдік қатынас. – Алматы: Сӛздік, 2005. 

 3. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың бағдарламасы. 

 4.  З.С.  Бекжанов.      Теміржол    тану    негіздері.    Алматы.    1995жыл.      320      бет.,                   

С.А. Алиева, Б.М.Молдабекова. Практикалық қазақ тілі. Оқу құралы. - Алматы, 2009 ж., 

6. З.С. Бекжанов. Кӛліктану негіздері. Теміржол кӛлігі. - Алматы, 2005 ж. 

 

МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ,  

ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА 

ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ 

_____________________________________________________________________________ 

 

 

335 

 

 

Қалқабаева    Г.  У.  –  ст.  преподаватель  Казахская  академия  транспорта  и 

коммуникаций им. М.Тынышпаева (г. Алматы, Казахстан) 

 

КОММУНИКАТИВНЫЙ АСПЕКТ КУЛЬТУРЫ РЕЧИ 

 

В  настоящее  время  общение  является  одним  из  основных  факторов 

взаимопонимания между людьми. Несомненно, культурная речь помогает человеку найти 

взаимопонимание  между  людьми,  как  в  производственных  видах  деятельности,  так  и  в 

духовном общении. 

Учение о культуре речи зародилось еще в Древней Греции в рамках риторики как 

учение о достоинствах и недостатках речи. В риторических трудах давались предписания, 

какой  должна  быть  речь  и  чего  нужно  в  ней  избегать.  В  этих  трактатах  содержались 

рекомендации  по  соблюдению  правильности,  ясности,  чистоты,  точности,  логичности  и 

выразительности речи, а так же советы как этого добиться. Еще Аристотель писал: "Речь 

состоит из трех элементов: самого говорящего, предмета, о котором он говорит, и лица, к 

которому  он  обращается  и  которое  есть,  собственно,  конечная  цель  всего".  Таким 

образом,  Аристотель  и  другие  риторы  обращали  внимание  читателей  на  то,  что 

риторических  высот,  искусства  речи  можно  добиться  только  на  базе  владения  основами 

речевого мастерства. 

В  XX  веке  Л.В.  Щерба,  В.И.  Чернышов,  Б.Д.  Томашевский,  Г.О.  Винокур,  В.В. 

Виноградов и их ученики постепенно осмысливали совокупность явлений, обозначаемую 

термином «культура речи»,или «речевая культура». Данный термин вошѐл прочно в науку 

и  жизнь.  Наметилось  и  размежевание  этого  термина,  говорящее  о  признании  новой 

области  знания, задачей  которой  оказывается  изучение  культуры  речи  как  совокупности 

еѐ свойств и особенностей. 

 В  данное  время  мы  рассматриваем  культуру  речи  как  часть  культуры  общения  и 

культуры  в  целом,  потому  что  культура  речи  определяется  уровнем  владения  речью,  ее 

коммуникативными качествами, что, несомненно, сказывается и на коммуникации между 

участниками речевого общения. 

В  начале  прошлого  века  известный  советский  филолог  Г.  О.  Винокур,  автор 

многочисленных работ по культуре речи, подчеркивал: «Для каждой цели свои средства, 

таков должен быть лозунг лингвистически культурного общества». Об этом писал и С. И. 

Ожегов:  «Высокая  культура  речи  —  это  умение  правильно,  точно  и  выразительно 

передать  свои  мысли  средствами  языка.  Правильной  речью  называется  та,  в  которой 

соблюдаются нормы современного литературного языка... Но культура речи заключается 

не только в следовании нормам языка. Она заключается еще и в умении найти не только 

точное  средство  для  выражения  своей  мысли,  но  и  наиболее  доходчивое  (т.  е.  наиболее 

выразительное)  и  наиболее  уместное  (т.  е.  самое  подходящее  для  данного  случая)  и, 

следовательно, стилистически оправданное».  

Нельзя  сказать,  что  дальше  этих  общих  заявлений  дело  в  исследовании 

коммуникативного  аспекта  не  пошло.  Достаточно  широко  в  современной  русистике 

ведутся  исследования  по  стилистике,  особенно  по  лексической  стилистике,  что  находит 

прямое  отражение  в  словарях  в  виде  стилистических  помет,  которые  ясно  указывают,  в 

каких текстах уместны данные слова. Есть и прямые попытки построить теорию культуры 

речи, включив в нее коммуникативный аспект. В работах Б. Н. Головина говорится, что 

для  культуры речи  вообще значим только один  — коммуникативный  — аспект, в плане 

которого следует рассматривать и нормативность. Культура речи определяется как набор 

 

МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ,  

ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА 

ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ 

_____________________________________________________________________________ 

 

 

336 

 

 

коммуникативных  качеств  хорошей  речи.  Эти  качества  выявляются  на  основе 

соотношения  речи  с  отдельными,  как  выражается  Б.  Н.  Головин,  неречевыми 

структурами.  К  неречевым  структурам  отнесены:  язык  как  некоторая  основа, 

производящая  речь;  мышление;  сознание;  действительность;  человек  —  адресат  речи; 

условия  общения.Данный  комплекс  неречевых  структур  требует  от  речи  следующих 

качеств:  правильность  речи  (нормативность),  ее  чистота  (отсутствие  диалектизмов, 

жаргонизмов),  точность,  выразительность,  логичность,  доступность,  образность  и 

уместность.  Мы  не  сомневаемся  в  том,  что  все  эти  качества  действительно  важны  для 

оценки многих конкретных текстов в коммуникативном аспекте. 

Коммуникативный  аспект  культуры  речи  предполагает  умение  выбрать  те 

языковые  средства,  которые  в  определенной  ситуации  общения  способствуют 

достижению поставленных задач коммуникации.

 

Коммуникативный аспект считается одним из главных категорий теории культуры 

речи,  поэтому  важно  знать  основные  коммуникативные  качества  речи  и  учитывать  их  в 

процессе  речевого  взаимодействия.  В  соответствии  с  требованиями  коммуникативного 

аспекта  культуры  речи,  носители  языка  должны  владеть  функциональными 

разновидностями  языка,  а  также  ориентироваться  на  прагматические  условия  общения, 

которые существенно влияют на оптимальныйвыбор и организацию речевых средств.  

Давайте  рассмотрим  некоторые  качества  речи.  Правильность  речи  —  это 

соблюдение  действующих  норм  русского  литературного  языка.  Правильность  речи  - 

качество  речи,  состоящее  в  соответствии  ее  звуковой  (орфографической),  лексической и 

грамматической структуры принятым в языке литературным нормам. Правильность речи 

достигается  благодаря  знанию  норм  литературного  языка  и  их  внимательному 

применению при построении речи.  

Чистота речи - это отсутствие в ней лишних слов, слов-сорняков, слов-паразитов, 

нелитературных слов (жаргонных, диалектных, нецензурных). 

Безусловно, в языке названных слов нет, такими они становятся в речи говорящего 

из-за  частого,  неуместного  их  употребления.  Слова-сорняки,  слова-паразиты  не  несут 

никакой  смысловой  нагрузки,  не  обладают  информативностью.  Они  засоряют  речь 

говорящего,  затрудняют  ее  восприятие,  отвлекают  внимание  от  содержания 

высказывания.  Чистота  речи  достигается  на  основе  знания  человеком  стилистической 

характеристики  употребляемых  слов,  продуманности  речи  и  умения  избегать 

многословия, повторов и слов-сорняков (значит, так сказать, так, таким образом, как бы, 

типа). 

Логичность  речи  -  это  логическая  соотнесенность  высказываний  друг  с  другом. 

Логичность достигается благодаря внимательному отношению к целому тексту, связности 

мыслей и ясному композиционному замыслу текста. Логические ошибки можно устранить 

при прочтении готового письменного текста, в устной речи необходимо хорошо помнить 

сказанное и последовательно развивать мысль. 

Уместность речи - строгое соответствие структуры и стилистических особенностей 

речи  условиям  и  задачам  общения,  содержанию  выражаемой  информации,  избранному 

жанру и стилю изложения, индивидуальным особенностям автора и адресата. Уместность 

речи предполагает умение пользоваться стилистическими ресурсами языка в соответствии 

с обстановкой общения. Выделяют уместность стилевую, контекстуальную, ситуативную 

и  личностно-психологическую.  Уместность  речи  обеспечивается  верным  пониманием 

ситуации и знанием стилистических особенностей слов и устойчивых оборотов речи. 

 

МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ,  

ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА 

ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ 

_____________________________________________________________________________ 

 

 

337 

 

 

Ясность,  понятность  речи  в  большей  степени  зависят  от  правильного 

использования  различных  пластов  лексического  состава  языка:  терминов,  иностранных 

слов,  диалектизмов,  жаргонизмов,  профессионализмов,  историзмов,  архаизмов, 

неологизмов.  Ясность  речи  достигается  ее  правильностью  и  точностью  в  совокупности 

свниманием говорящего к осведомленности и речевым навыкам собеседника, с желанием 

говорящего сделать свою речь удобной для восприятия партнером по общению.  

Таким образом, учитывая широту темы коммуникативные аспекты культуры речи, 

можно  прийти  к  выводу,  что  важно  знать  основные  коммуникативные  качества  речи  и 

учитывать  их  в  процессе  речевого  взаимодействия.  В  соответствии  с  требованиями 

коммуникативного  аспекта  культуры  речи,  носители  языка  должны  владеть 

функциональными  разновидностями  языка,  а  также  ориентироваться  на  прагматические 

условия  общения,  которые  существенно  влияют  на  оптимальный  для  данного  случая 

выбор  и  организацию  речевых  средств.  А  чистота  и  выразительность  как 

коммуникативные качества речи, в свою очередь, служат показателем не только речевой и 

общей  культуры  человека,  но  и  его  вкуса,  чувства  языка,  чувства  меры.Для  точного 

воспроизведения  образа  необходима  выразительная  и  чистаяречь,  благодаря  которой 

воспроизводимая информация пробивается через призму субъективной оценки человека и 

становится неотъемлемой частью его внутреннего мира. 

 

Литература 

 

1.

 

Головин Б.Н. Основы культуры речи. – М.,1998. – С.126-233 

2.

 

Русский язык и культура речи / Под ред. В.И. Максимова. – М.,2002. С. 29. 

3.

 

Русский язык и культура речи / Под ред. В.И. Максимова. – М.,2002. С. 30. 

4.

 

Казарцева О.М. Культура речевого общения. – М., 1999. С. 26. 

5.

 

Введенская  Л.А.  Павлова  Л.Г.  Кашаева  Е.Ю.  Русский  язык  и  культура  речи.  – 

Ростов-н/Д., 2003. – С. 170–172. 

6.

 

Трофимова Г.К. Русский язык и культура речи. – М., 2005. С.21-22. 

7.

 

Дж. Ниренберг, Г. Калеро. Невербальная коммуникация // Психология влияния. 

Хрестоматия. – СПб., 2001. С. 237. 

8.

 

Головин Б.Н. Основы культуры речи. - М., 1988. 

9.

 

Земская  Е.А.  Русская  разговорная  речь:  лингвистический  анализ  и  проблемы 

обучения. - М., 1987. 

 

 

Тайтелеева  А.А.  –  М.Тынышбаев  атындағы  Қазақ  кӛлік  және  коммуникациялар 

Академиясы (Алматы қ., Казахстан) 

Сейдуалиева К.С. – КҚУ, «Әділет» колледжі 

 

АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ТІЛ ҤЙРЕНУШІЛЕРДІҢ  

ТЫҢДАП-ТҤСІНУ ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ 

 

Қазақстан республикасы әлемдік дамыған елдер қатарына кіруге мықтап бел буған 

заманда  білімнің  рӛлі  мен  маңызы  еселеп  артып  отыр.  Мәдениеті  жоғары,  білім  деңгейі 

әлемдік  стандарттарға  сәйкес  ХХІ-ғасыр  адамын  қалыптастыру  міндеті  білім  беру 

саласында  еңбек  ететін  әрбір  халық  ағартушысының  алдына  жаңа  маңызды  мәселелер 

 

МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ,  

ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА 

ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ 

_____________________________________________________________________________ 

 

 

338 

 

 

қойды.  Жалпы  және  жоғары  білім  беретін  оқу  орындарда  шетел  тілдерінің  мазмұны 

анықталып, оған қойылатын талаптар нақтылануда. Шетел тілін ана тілімен қатар оқыту 

арқылы мұғалім тіл үйренушінің тындап-түсіну, сӛйлеу, оқу және жазу іскерліктері 

мен  дағдыларын  жетілдіріп  қана  қоймайды,  оларды  ӛзін  қоршаған  айналасындағы 

адамдармен  қарым-қатынас  мәдениетіне  де  үйретеді.  Тілүйренушілердің  шетел  тілінде 

сӛйлеу қабілеттерін жетілдіру - берілетін бүкіл білім мазмұнының негізгі мақсаттарының 

бірі  болып  табылады.  Шетел  тілі  арқылы  оқушылар  әлемді  таниды,  тілін  оқып  жатқан 

елдің мәдениетімен, ӛмірімен танысады. 

Бұл  тапсырманы  оқыту  процесіне  тек  жаңа  ақпараттық  технологияларды  енгізу 

арқылы ғана орындауға болады. Білім беру жүйесін ақпараттандыру - мемлекеттік білім 

саясатының  негізгі  қағидаларын  жүзеге  асырудың  маңызды  бір  механизмі  және 

стратегиялық  тапсырма  болып  табылады.  Ақпараттық  оқыту  технологиялардың  озық 

үлгілерін  қолдану  арқылы  білім  берудің  ғылыми-  әдістемелік  жүйесін  жаңарту,  оқыту 

әдістері мен тәсілдерінің түрлерін молайту, электронды оқулықтар жасауды ұйымдастыру 

ұлттық  білім  беру  деңгейін  халықаралық  стандартқа  жақындатуға  мүмкіндік  беретіні 

сӛзсіз.  Ағылшын  тілін  терең  меңгертудің  тиімді  жолдарының  бірі  –  ақпараттық 

коммункациялық технологияны пайдалану болып табылады. 

Шетел  тілінде  оқушылар  дұрыс  қарым-қатынас  жасай  алу  үшін,  олар  ауызша 

айтылған  сӛзді  тыңдап  түсінулері  тиіс.  Тындап  түсіну  –  сӛйлеудің  серігі,  сӛйлеу 

экспреесивті формаға жатса, тыңдау импрессивті формаға жатады. Ауызша айтылған сӛзді 

қабылдау мен түсіну ӛте күрделі психикалық әрекет. Тыңдап түсіну қысқа мерзімдік және 

ұзақ мерзімдік еске,  қабылдауға, логикаға, санаға, ажырату және таным механизмдеріне, 

салыстыруға,  жинақтауға  байланысты.  Тыңдап  түсіну  барысында  оқушылардың 

санасында  фонетикалық  және  интонациялык  есту  қабілетін  қалыптастыру  керек,  себебі 

бұл  күрделі  процесс  болғандықтан  жалпыға  ортақ  қиындықтарды  және  арнайы 

қиындықтарды ескеру қажет. Олар: 

•  Сӛйлеуші  қолданылған  кейбір  лексикалық  және  грамматикалық  материал 

оқушыға  таныс  емес  болуы  мүмкін,  бұл  жағдай  оқушыға  тыңдатқан  мәтіннің  мазмұнын 

түсінуді  қиындатады.  Бұл  қиындықты  жеңудің  жолы  -  оқушылардың  пассивтік  және 

потенциалдык сӛздік қорын байыту; 

•  Әр  адамның  дыбыстарды  айту  ерекшеліктері  мен  интонациялык  ерекшеліктері 

болуы заңды құбылыс. Оқушы ӛз мұғалімінің сӛйлеу ерекшеліктеріне дағдыланып алады 

да, басқа адам айтқан сӛзді түсінбеуі мүмкін.  

• Мұғалім әдетте сабақта ӛте баяу, ырғақпен сӛйлейді, мұндағы мақсат оқушылар 

оның айтқан сӛзін түсінсін дегені. Оқушылар осындай баяу сӛзге дағдыланады да, дұрыс 

ырғақта сӛйлеген сӛзді түсінбейді. 

• Мұғалім сабақта шетел тілінде сӛйлегенде, айтқан сӛзін оқушылар түгел түсінсін 

деп  бірнеше  рет  қайталап  айтады.  Оқушылар  осы  қайталауға  үйренеді.  Шынайы  қарым- 

қатынаста  сӛйлеуші  айтқанын  қайталамайды,  сондыктан  мүғалімнің  мақсаты 

оқушылардың тыңдаған мәтіннің мазмұнын бір-ақ рет тыңдағанда түсінуге үйрету. Ал кей 

жағдайларда  оқушылар  мәтіннің  мазмұнын  бір  рет  тындағанда  түсінбесе,  оны 

екінші peт тыңдатуға болады, бірақта бұл жолы мүғалім тындайтын мәтінге қосымша бір 

тапсырма беруіне болады. Мысалы, мәтінді екінші рет тыңдаңдар да, бұл оқиғаның басты 

кейіпкеріне,  оқиға  уақытына,  оқиға  жеріне  және  т.б.  назар  аударыңдар  деген  сияқты 

тапсырмалар; 

• Келесі бір қиындық мынада: егер тыңдаушы сӛйлеушінің бет-әлпетін кӛріп, оның 

сӛйлеу  органдарының  қимыл-қозғалысын  байқап  отырса,  онда  ол  ӛзі  тыңдап  отырған 

 

МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ,  

ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА 

ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ 

_____________________________________________________________________________ 

 

 

339 

 

 

сӛзді жеңіл түсінеді, бірақта мұндай жағдай үнемі бола бермеуі мүмкін (телефон арқылы 

сӛйлесу, радиодан хабар тыңдау т.с.с.).  

Жоғарыда  айтылған  қиындықтарды  жеңудің  алғы  шарты  -  мұғалімнің  сабақта 

техниқалық  құралдарды  кеңінен  пайдалануы.  Мультимедиалык,  электрондық  оқулықтар 

оқушылардың ағылшын тілін үйрену оқу іс-әрекетінің негізгі кӛзі болып табылады. 

 Ағылшын  тілін  оқыту  үдерісінде  ақпараттық  технологиялардың,  әсіресе  қарым-

қатынас  ортасын,  жалпы  тақырып  шеңберінде  әріптестердің  интерактивті  ӛзара  әрекет 

ортасын  құрудағы  маңызы  ерекше.  Ағылшын  тілі  сабақтарында  оқу  материалдары 

иллюстрация,  анимациялық,  дыбысы  бар  объект  түрінде  құрылса,  тілүйренушінің 

монолог,  диалог  түрінде  сӛйлеу  қабілетін  жеңілдеу  қалыптастыруға  болады. 

Видеофильмдер  мен  мультимедиалық  презентациялар  кӛмегімен  сӛйлеудің  шын 

ситуацияларын құра отырып, тіл үйренудің жасанды жолынан шынайы жолына бір қадам 

жақындай  түсеміз.  Шетелде  болмай-ақ  сол  елдің  тілінде  еркін  сӛйлей  алу  қабілетіне  ие 

болу оңай емес. Сондықтан, оқытушының маңызды тапсырмаларының бірі - ағылшын тілі 

сабақтарында жаңа технологиялардың түрлі мүмкіндіктерін кеңінен пайдалану.  

Тӛмендегідей  компьютерлік  оқыту  бағдарламаларын  пайдалануға  болады:  Project 

teaching,  Jigsaw,  Learning  together,  Step  by  step,  Professor  Higgins,  English  Platinum, 

Hangman,  Self  English,  Irregular  verbs,  Albion,  BX  Language  acquisition,  English  Practice, 

Activ  Studio,  Bridge  to  English  және  т.б.  Ақпараттық  білім  беру  технологиялары  ӛз 

кезегінде  қарым-қатынас  тәжірибесін  игеруде,  оқушылардың  лингвомәдениеттік 

құзырлылықтарын  қамтамасыз  етуде  маңызды.  Ғалым  М.Ушакова  ағылшын  тілін  оқыту 

әдістемесін  зерттей  отырып,  компьютерлік  телекоммуникациялар  ағылшын  тілінде  тірі, 

шынайы  қарым-қатынастарды  ұйымдастыруға  мүмкіндік  беретінін  айтады.  Бүл 

телекоммуникацияның  дидактикалық  қасиеті  шынайы  тілдік  орта  кұру  үшін  керемет 

мүмкіндіктер туғызады. 

Ағылшын  тілін  оқытудағы  ақпараттық  бағыт  ақпараттық  тұрғыда  білім  беруді 

мақсат етеді, оның негізгі мақсаттары: лингвистикалық (тілдік және сӛйлеу), тақырыптық, 

әлеуметтік мәдениет, оқу дағдыларын қалыптастыру. Ағылшын тілін оқытуда ақпараттық 

технологияны қолдану тілді үйренудегі белсенділікті қамтамасыз етеді. 

Тіл  үйренушінің  тыңдап-түсіну  қабілетін  қалыптастыру  және  дамытудың  тағы  да 

бір  тәсілі  -  тыңдау  қабілеттерін  дамытуға  арналған  жаттығуларды  пайдалану. 

Оқушылардың  ағылшын  тілі  сабақтарында  тыңдап  түсіну  қабілеттерін  дамытуда  тӛрт 

жаттығулар тобын ұсынуға болады. 

Бірінші  топ  жаттығуларының  мақсаты  -  мәтінді  тындаудың  алдында 

лингвистикалық және психологиялық қиындықтарды алдын ала жою. 

Екінші  топ  жаттығуларының  мақсаты  -  мәтінді  тыңдауға  арналған  жаттығулар. 

Мұнда  оқушылар  мәтінді  тыңдайды,  оның  тақырыбын,  идеясын  анықтайды,  берілген 

кестені  немесе  сызбаны  толтырады,  сұрақтарға  берілген  жауаптардың  мәтін  мазмұнына 

сәйкес немесе сәйкес келмейтінін анықтайды және т.б. 

Үшінші  топ  жаттығуларының  мақсаты  -  мәтін  мазмұнын  толык  түсініп, 

оқушылардың бойында тӛмендегідей іскерліктерді  дамыту: интерпретация, комментарий 

және талдау жасай алу. Мысалы, тындаған мәтіннің тақырыбын талдау, мәтін мазмұнына 

берілген ассоциограмманы толтыру, уақиғаны бағалау, басты кейіпкерді сипаттау, мәтінді 

коммуникация жағдайымен ұштастыра білу және т.б. Үшінші топ жаттығуларын орындау 

барысында  оқушыларға  тірек,  таяныш  сӛздер,  жоспар,  суреттер,  сызбалар  және  т.б. 

ұсынуға болады. 

 

МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ,  

ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА 

ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ 

_____________________________________________________________________________ 

 

 

340 

 

 

Тӛртінші  топ  жаттығуларының  мақсаты  -  оқушыларды  мәтін  мазмұнының  басты 

идеясына  байланысты  ойларын  айтқызу,  пікір-талас  ұйымдастыру,  «дӛңгелек  үстел» 

ұйымдастыру, сахналау, сценарий жазу және т.б. 

Енді тыңдауға арналған мәтіндерге қойылатын талаптарға тоқтала кетсек. Олар: 

•  тыңдауға  арналған  мәтіннің  мазмұнының  тәрбиелік  мәні  болуға  тиіс  және  оның 

мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек; 

• мәтіннің берік логикасы болуы шарт; 

• мәтіннің мазмұнында тыңдаушылар үшін қызықты жаңа мәселе болуы керек; 

• мәтін шындыққа негізделген, жасанды мәтін болмауы тиіс. 

Жоғарыда  айтылған  ойларды  қорытындылай  келе,  оқушылардың  тындап  түсіну 

іскерліктерін  қалыптастырып,  дамыту  кажет.  Егерде  оқушылардың  тыңдап  түсіну 

іскерліктерін дамытпасак, оқушылардың шетел тілінде сӛйлей алуға да үйрете алмаймыз. 

 

Әдебиет 

 

1. Садыков Т.С., Әбілқасымова А.Е. Жоғары мектепте білім берудің дидактикалық 

негіздері. Алматы, 2003. 

2.  Маркова  А.К.  Формирование  мотивации  учения.  Книга  для  учителя.                              

М.: Просвещение, 1990. 

3.  Методика  обучения  иностранным  языкам  в  CLLI.  Модернизация  общего 

образования. Издательств: КАРО, Санкт-Петербург, 2005. 

4. Ғаламтор ақпараттар кӛзі. 

 

 

жүктеу/скачать 8,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: