Транспорт в XXI веке: состояние и перспективы
жүктеу/скачать 8,29 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Самсакова Р.А.
- Шыныбекова А.С.
References: 1.
Clive Oxenden, Christina Latham-Koenig. Paul Seligson, New English File, Elementary/Pre-Intermediate Student‘s Book, Oxford University Press, 2004 2.
Elementary/Pre-Intermediate Work Book, Oxford University Press, 2004 3.
www.oup.com/elt/englishfile/ Elementary/|Pre-Intermediate
Габдеева Г.Т. – старший преподаватель Казахская академия транспорта и коммуникаций им. М.Тынышпаева (г. Алматы, Казахстан) Самсакова Р.А. – старший преподаватель Казахская академия транспорта и коммуникаций им. М.Тынышпаева (г. Алматы, Казахстан) Амренов С.Б. – преподаватель Казахская академия транспорта и коммуникаций им. М.Тынышпаева (г. Алматы, Казахстан) АНГЛИЙСКИЙ АРТИКЛЬ В КЛИШИРОВАННЫХ ФРАЗАХ Наличие артикля в предложении всегда свидетельствует о наличии в нем имени существительного или субстантивного словосочетания, и это, несомненно, послужило причиной того что изучение артикля связывается со словом, с лексическим значением существительного, с исчисляемостью и неисчисляемостью, с категорией числа.
МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ _____________________________________________________________________________
348
Артикль - служебное слово, но среди служебных слов артикль занимает особое место.
Отличительной чертой артиклей является то, что это слова местоименного происхождения: определенный артикль восходит к древнеанглийскому местоимению со значением «тот», а неопределенный – к слову с местоименным значением не развился из ―one‖ , если бы у него не было значения неопределенного местоимения- простого качественного значения для этого было еще недостаточно, даже исконные значения артиклей отвлеченны: ведь местоимение – самое общее слово. В артиклях грамматическое значение еще больше, чем в предлогах и союзах, преобладает над лексическим. Английский артикль является более независимым от имени существительного, что и расширяет возможности его функционального использования: артикль все более оказывается выразителем значений, связанных не со словом, как таковым, а с выражением категорий синтаксиса. Часто
в конструкциях типа V+N
используется глагол
широкого значения+существительное, например, to have a smoke to take a look обозначая однократные или краткие действия. В современных грамматиках английского языка утвердилась концепция трех артиклей. В то же время некоторые лингвисты выражают несогласие с тем, что якобы можно говорить о «нулевом» артикле. Артикль – это служебное слово. Поскольку мы признаем правомерным существование нулевых показателей в морфологии, представляется вполне правомерным говорить об отсутствии служебного слова как о нулевом показателе оппозиция категории синтаксиса. Какова же семантика оппозиций, образуемых тремя моделями с артиклями в современном английском языке? Ключ к пониманию сущности этой грамматической категории мы видим в системе указательных местоимений: эти местоимения объединяются в один разряд, так как выражаемые ими значения сходны со значениями артиклей. Они могут уподобить предмет чему-то, отождествить его с чем-то – thesame, указать на него – that или как-то охарактеризовать, модифицировать его – sucha. Конечно, артикли нельзя отождествлять с указательными местоимениями: ведь последние выступают в синтаксической структуре предложения как отдельные его члены, в то время как артикли – слова служебные. Для понимания сущности артикля важно отчленить категорию, выражаемую артиклями, от категории числа, хотя они и связаны между собой теснейшим образом. Во-первых, в английском языке с категорией числа связан только неопределенный артикль, что свидетельствует о том, что сущность оппозиции, выражаемой артиклями как таковыми, заключается не в количественных значениях. К тому же для выражения противопоставления единственное – множественное число вполне достаточно морфологической оппозиции двух словоформ dog – dogs cat – cats неопределенный артикль adog, acat не изменяет характеристики слова по линии категории числа. С возникновением в английском языке неопределенного артикля и в грамматическом строе появилась возможность выразить это противопоставление общего и единичного: неопределенный артикль выражает выделенность, вычленимость МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ _____________________________________________________________________________
349
единичного, особенного из общего. Например: tables –atable. Но общее при этом может быть не только дискретным множеством, а следовательно, неопределенный артикль не всегда характеризует слово по линии единственного числа:tables = atable + atable…; houses = ahouse + ahouse… Таким образом, вся система существительных с определенным артиклем противопоставлена в английском языке системе существительных без определенного артикля, образуя категорию, выражаемую собственно артиклями. Определенный же артикль, как уже отмечалось, выражает тождество данной субстанции, он может отождествлять с уже известным, но он лишен внутренней противоречивости и динамичности. Сравним, например: Martin, who had never seen Dare, to whom the name was only a name, was aware of the Shadow (a Saxton). В первом случае (thename) имеется в виду уже упомянутое в тексте имя Dare; во – втором – не само имя, по которому можно идентифицировать человека, а определенная интерпретация, разъяснение того, как этот предмет можно классифицировать, определить. Характерно также, что определенный артикль органически связан с существительными собирательного значения, обозначающими совокупность людей, объединенных социальными, политическими, профессиональными, семейными и иными связями. Как известно, существительные эти лишены морфологических форм категории числа. Указанная особенность их семантики раскрывается только синтагматические, то есть согласованием по смыслу с формой множественного числа глагола – сказуемого: the family are …; The House was clearly divided by the opposingtiers of benches. The Government were seated on his left and the opposition on his right.(G. Aldridge). The Press are anxious for your opinion upon certain questions Mr. Jackson. Поскольку определенный артикль в системе языка связан с выражением сущности самого предмета и с указанием на каким он есть, модель с этим артиклем не выражает никакого субъективного отношения говорящего к предмету, не классифицирует его. Ведь и при анафорическом употреблении этого артикля, которое относится уже к функционированию артикля в динамике речи, имеет место лишь отождествление с уже известным. The road followed a river. Across the river were mountains (E. Hemingway). В этом случае артикли употреблены в сверхфразовом единстве, но и здесь они относятся к уровню наблюдения, а не представления. Традиционное деление существительных на исчисляемые и неисчисляемые в целом соответствует этим двум уровням, хотя, как уже неоднократно отмечалось в литературе, четкой классификации существительных на эти две группы провести не удается. Сравним, например, существительные, называющие явления, физические процессы, а также то, что воздействует на наши органы чувств: тишина, шум, свет и т.п. Границы нечетки, а невозможность четкого разделения двух указанных оппозиций свидетельствует об их единстве, например:
the book is … a novel
the book are … novel
МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ _____________________________________________________________________________
350
silence a silence noise a noise
light a light
Таким образом, вся система существительных с определенным артиклем противопоставлена в английском языке системе существительных без определенного артикля, образуя категорию, выражаемую собственно артиклями. Но система неопределенности, как было показано выше, также бинарная, так как выражение понятия отдельного дихотомично. Определенный артикль сигнализирует читателю «вспомни» или «соотнеси» с уже сказанным в данном контексте с известным из опыта: неопределенный же артикль предупреждает «пойми», «вообрази», «домысли». Как уже указывалось, в современном английском языке артикль менее чем в других языках связан с самим именем, поэтому он вовлекается в выражение более широких значений, как например, многократности действий. Однако и при этом специфика определенного и неопределенного артиклей полностью сохраняется. В следующем примере в сочетании с неопределенным артиклем выражено обычное, регулярное повторяющееся, многократное, общее и,
следовательно, лишенное всего индивидуального, частного и конкретного: в сочетании же с определенным артиклем – наоборот, конкретнее, единственное, неповторимое. Many an evening had they run thus to catch a last bus or train. And now they were running the last time to catch the train that would take Celia out his life forever (P. Abrahams). Вместе с тем, в сфере практического использования языка в качестве иностранного невозможно представить пользователя языка, не являющегося естественным носителем данного языка, подвергающего подобному анализу каждое из высказываний. В данном случае говорящий не порождает речь, а воспроизводит лишь готовые высказывания, закрепленные узусом в иноязычной речи. В связи с этим иммеханически воспроизводятся речевые выражения, используемые в типичных речевых и бытовых контекстах: in the morning – утром in the evening – вечером the day after tomorrow – послезавтра That`s a boy! – Умница! Have a nice day! – Удачногодня! Haveaniceweekend! – Счастливого отдыха в выходные! Gohome! – Иди домой! Anybodyhome? – Кто-нибудь есть дома? В особую систему следует выделить терминологические словосочетания, разнооформленные члены которого раскрывают то или иное сложное понятие. Примерами таких словосочетаний могут служить ниже следующие: 1.
settlement in the form of bank transfer – расчетвформебанковскогоперевода 2.
rates on the world money market – ставкамировогоденежногорынка 3.
notice of
the readiness of the
goods for
loading – извещениеоготовноститоваракпогрузке 4.
Transfer from the
buyer`s to
the seller`s account – переводсосчетапокупателянасчетпродавца МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ _____________________________________________________________________________
351
5.
Introduction of the stock exchange – допускценныхбумагнафондовуюбиржу 6.
Deflate the economy – дефилировать экономику 7.
Shortage by the piece – поштучнаянедостача 8.
Contribution in the form of money – вкладвденежнойформе 9.
Diversification of the economy – диверсификацияэкономики 10.
Contract for the supply of products – контрактнапоставкупродукции 11.
Contribution in the form of commodities – вкладвтоварнойформе 12.
Security in the form bonds – обеспечение в виде облигаций 13.
Liquidation of a debt – ликвидациядолга 14.
Limitedpartnershipwithasharecapital – акционерное товарищество с ограниченной ответственностью 15.
A current bank account – счетвбанке 16.
17.
Closing down of an enterprise – ликвидацияпредприятия 18.
Transfer to an account – перечислениенасчет 19.
Payment by a letter of credit – платежпоаккредитиву 20.
Settlement of an account – покрытиесчета 21.
Addendum to a contract – дополнение к контракту 22.
Holder of a letter of credit – владелецаккредитива 23.
Registration of trademark – регистрация товарного знака 24.
Return of a contribution – возвратвклада 25.
Debts of an enterprise – задолженность предприятия 26.
Period of validity of an agreement – срокдействиясоглашения 27.
Payment on clearing basis – платежбезналичный 28.
Extension of an agreement – продлениесоглашения 29.
Terms and conditions of a contract – условияконтракта 30.
Right of legal entity – право юридического лица 31.
Purchase through a brokers – покупкачерезпосредника 32.
Security for a debt – обеспечениедолга. В рамке этой статьи мы попытались лишь в общих чертах изложить подход к изучению сложной категории артикля на материале современного английского языка.
Литература 1. С. Г. Ахметова. Некоторые вопросы преподавания грамматики английского языка. Алма-ата, Мектеп, 1997 г. 2. И. Крамский. К проблеме артикля. В. Я. № 4, 1963 г. 3. О. И. Москальская. Грамматика немецкого языка. М, 1956 г. 4. Б. А. Сребренников. Общие вопросы теории артикля. М, 1949. 5. W. Collinson. Indication. Language, Monographs, 1937. 6. С. Ахметова. Некоторые вопросы преподавания грамматики английского языка. Алма-ата, 1977. 7. Г. Н. Воронцова. Об артикле в английском языке. ИЯ в высшей школе. Выпуск 3, М. 1964 г.
МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ _____________________________________________________________________________
352
Шыныбекова А.С. – ф.ғ.к., М.Тынышбаев атындағы Қазақ кӛлік және коммуникациялар Академиясы (Алматы қ., Казахстан) Шыныбекова А.С. – Райымбек батыр атындағы № 50 «Қазғарыш» мектеп- лицейінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі КОММУНИКАНТТАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ СӚЙЛЕУ СТРАТЕГИЯСЫ Сӛйлесімнің прагматикалық мағынасы коммуниканттардың қарым-қатынас үрдісінде ашылады. Прагмалингвистика – тілді қолданушы мен қабылдаушысына қатысты зерттейтін тіл білімінің саласы. Прагматикалық теорияның зерттеу нысанына ӛзек болатын мәселелердің ауқымы кең – ол әрі мәтін, әрі дискурс, сӛйлеу актісі және тілдік бірліктер мен сӛздер де болуы мүмкін. Прагмалингвистика фонемадан сӛйлемге дейін тілдік деңгейлердің барлық бірліктерін қарастыра алады. Ғалым Қ.Есенова: «прагматикаміндеті дегеніміз – тікелей адресатқа ықпал етуге бағытталған тілдік қатынас коммуникациясын қолдану заңдылықтарын реттеу, осы арқылы адамды иландыру болып табылады. Мәтіннің прагматикалық әлеуеті онда қамтылатын сӛздердің санына емес, семантикалық аясының кеңдігіне, фразеологизмдер мен метафоралық қолданыстардың түрленуге, трансформациялануға бейімділігіне және экспрессивтік мәнінің жоғарылығына тікелей тәуелді», – деп кӛрсетеді. [1,6]. Прагматика сӛйлесімнің мазмұнын, сӛйлесім авторының коммуникативтік мақсатқа сай тілдік құралдарды таңдау мәнін, сондай-ақ, тыңдаушының айтылған ой мен тіл арқылы берілген бағаны дұрыс түсінуін анықтайтын нақты қатысым жағдаятын зерттейді. Прагматиканың нақты белгіленген шекарасы жоқ, оған сӛйлеуші субъект пен адресаттың ара қатынасынан туындайтын мәселелер кіреді. Қатысымның қалыптасуы сӛйлеу әрекеті арқылы жүзеге асады. Қарым-қатынас пен сӛйлеу әрекеті – прагматиканың ажырамас бӛлігі. Прагматикалық сӛйлеу әрекетінің негізінде адамдардың бір-біріне тілдік бірліктер арқылыықпал ету, әсер ету, әрекетке итеру ұғымдары жатыр. Бұл ұғымдар қатысымға қатысушы коммуниканттардың мақсатынан туындайды. Демек, сӛйлеу әрекетін тудыратынсӛйлеуші мақсаты екені анық. Прагматиканы коммуникациядан, сонымен байланысты тіл, сӛйлеу бірліктерінің жұмсалымы – функционалды қызметінен бӛлуге, ажыратуға болмайды. Прагматика мақсатты әрекетті белгілесе, қарым-қатынаста адамның бір-біріне әсер етуін, ықпал етуін, әрекетке итеруін кӛздейді. Демек сӛйлеу мақсаты мен оны жүзеге асырушы тіл бірліктерінің қызметі арасында ӛзара байланыс бар. Сӛйлеушінің ӛз мақсатына қарай сӛздерді дұрыс пайдалануы оның субъективті факторлармен: біліммен, тәжірибемен, эстетикалық талғаммен, таным белсенділігімен, тыңдаушының сӛзді қабылдауын ескерумен байланысты. Ӛйткені тыңдаушымен үндестік таба білу қатысымда шешуші роль атқарады. Тыңдаушының қабылдауына қарай сӛйлеуші ӛзін сарапқа салып, сӛзін ӛзгертеді[2,206]. Кӛркем мәтінді зерттеуде прагматикалық мазмұны бар шағын компоненттерді, ең кіші прагматикалық мағынасы бар механизмді тауып, олардың жалпы семантикалық-прагматикалық құрылымға кіруін қарастыру қажет.Соңғы онжылдықта әлемді танудың «оқиғалы-мезгілдік сипаттамасы» (Н.Д.Арутюнова) және тілдік әрекетке байланысты антроӛзектік, адам және оның ниеті (интенциясы) арқылы тілді зерттеу, прагматикалық тілді түсіну теориясы (Т.А.ван. Дейк) негізгі мәселеге ие болып отыр. Прагматикалық шарттарға коммунитивтік мақсат, комуникативтік қызмет, мәтіннің кімге бағытталғаны, адресатқа ықпал ету тактикасы мен стратегиясы, іс-әрекет, оқиғадағы кейіпкердің эмоционалдық жағдайы мен қатысы жатады. Кез-келген сӛйлеу МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ _____________________________________________________________________________
353
стратегиясының ақырғы мақсаты адресат әлеміне «түзету жүргізу» болыптабылады. Коммуникант сӛйлемі, жауабы мен контрұсынысымен бірге ӛзінің түпкі мақсатына жету үшін және сол ойын жалпыландыру үшін жағдаятты (мәселе, тақырып, жағдай, образдар және т.б.) ӛзінше талдауын әңгімеге қосады. Мақсатқа жетудің бірнеше тәсілдері бар. Бұл мәселе семантикалық мазмұн ғана емес, сонымен бірге сӛйлеу әрекетінің стилистикалық, прагматикалық, риторикалық аспектілеріне қатысты таңдау қажеттілігін туындатады. Бұл жерде ең бірінші кезекте семантикалық аспекті қарастырылады. Қатынас (сӛйлеу стратегиясы) жоспарыныңтворчестволық жүзегеасырылуының әр түрлі тәсілдері болады. Олар жағдаятқа байланысты бірігуі мүмкін немесе олардың ең тиімді деп қарастырылатын және қабылданатын біреуіжетекші ретінде қолданылады, ал қалғандары қажет болса қолданылады не болмаса мүлдем қолданылмайды. Сонымен, сөйлеу стратегиясын сӛйлеушінің (Ван дейктің сӛзімен айтқанда «ауқымды мақсатын») жалпы коммуникативтік міндетін шешуге бағытталған сӛйлеу әрекетінің жиынтығыретінде түсіну керек болса, сөйлеу тактикасы – стратегияны жүзеге асыруғаықпал ететін бірнемесе бірнеше әрекеттер болып табылады. Коммуникативтік мақсат саны тек сӛйлеу стратегиясын ғана емес, кез-келген сӛйлеу актісін де сипаттайды, бұл – сӛйлесімді прагматикалық тұрғыдан талдаудың ең негізгі ӛлшемдерінің бірі. Алайда, сӛйлесімді стратегиялық бағыт тұрғысынан да қарастыруға болады. Жоғарыда айтып ӛткеніміздей, когнитивтік лингвистика тұрғысынан қарағанда, стратегия – сӛйлеушінің ӛзінің серіктесін «кӛндіру» бағытында іске асырылатын сӛйлесімдік ықпал етудің кешенді жоспары болып табылады. Адресаттың әлем туралы кӛзқарасын, оның концептуалдық танымын ӛзгертуге бағыталған «күштеп ықпал ету» болып табылады. Стратегия сӛйлесімдік ықпал ету, нақты айтсақ, сол ықпал ету құбылысын түсіндіруге негізделеді. Ең бірінші кезекте серіктесінің біліміне, оның құндылық категорияларыа, кӛңіл-күйі мен ерік-жігеріне әсер етуді түсіндіруде қажет. Стратегия субьектінің тілегі мен ниетіне байланысты уәжді (кӛбінесе уәждерді) алға қояды. Ӛзінің болмысына байланысты сӛйлеу стратегиялары адамның күнделікті әдебінің: жамандықтан сақтану, жақсыны сақтау, жақсыға қол жету сияқты уәждерімен байланысты. Және де осында стратегияның икемділігін, жағдаятты тез арада қабылдауын қамтамасыз етуші сӛйлеу тактикасыныңдинамикалықсипатына назар аудару қажет. Мақсатқа жету диалог барысындабарлық коммуникативтік актінің барысында ӛз мақсатын кӛздей отырып жүзеге асырылады, ережеге сай, сӛйлеу актілерінің дайын бірізді схемасын ғана қолданумен шектелмейді, сонымен бірге алдыңғы репликалардың жағдаятына байланысты ӛзінің сӛздерін диалогтың барысында құрайды. Коммуникативтік стратегия осы айтылған диалогтардың ішкі байланысын түсіндіреді. Сӛйлеуші қатынас бойында тыңдаушының ең ақырында қажетті шешімге келетіндей интеллектуалдық және эмоциялық процестерін қадағалаған жағдайда мақсатына жетеді. Сӛйлеу актісінің мазмұны мен құрылымының қалыптасуына тыңдаушы бірден-бір ықпал етеді. Сӛйлеуші саналы түрде есепке алатын шарттарының ең негізгісі – тыңдаушы болып табылады. Оны Н.Д.Арутюнова «адресат факторы» деп атайды. Себебі«кез келге нсӛйлеу актісі нақты адресатты есепке алады. Қатысым сәттілігінің маңызды шарттарының бірі – адресат пресуппозициясын қанағаттандыру» [3, 358]. Жоғарыда айтылғандай, сӛйлеу әрекетінде қабылдау шешуші буын екені анық, сондықтан да сӛйлеу актісінің қабылдануы күрделі процесс. Тыңдаушының сӛйлесім мазмұнын дұрыс қабылдауы пікірлесімге қатысушылардың сӛйлесу тәжірибесінің ортақ сипатына тікелей байланысты. Адресаттың ролін сӛйлеудің тек әлеуметтік этикет формасы қана белгілемейді. Ол сӛйлеушіні ӛз сӛйлеу әрекетін дұрыс ұйымдастыруға итермелейді. Демек кез- келген ауытқу тыңдаушының қайта сұрауларымен әшкереленуі мүмкін, себебі
МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ _____________________________________________________________________________
354
«сӛйлеудің қабылдануы адресат факторының ықпалымен ӛтеді»[3,358]. Н.Д.Арутюнова адресат факторын оның сӛйлеу актілеріне қатысы тұрғысынан сипаттайды. Ғалым алдымен сӛйлеу актілерінің барлығы дерлік бағытталған ба және сӛйлеу актілерінің әр түріндегі адресат қызметіне кӛңіл аударған. Нақты тыңдаушысы жоқ сӛйлеу актісі ӛзінің коммуникативтік мәнін жоғалтады. Сӛйлеу актілері арқылы тыңдаушыға әсер ету үшін сӛйлеуші белгілі тіл бірліктерін қолданады. Кезкелген перлокутивті қызмет негізінде сӛйлесімнің үш салаға: әрекетке, ойға, эмоцияға бағытталған перлокутивті мақсаты жатыр. Сӛйлеу актілерінің прагматикалық типтерінде (констатив, квеситив, директив, менасив және т.б.) тілдік бірліктермен берілген авторлық интенция перлокуцияны да болжайды. Сӛйлеу әрекетін жоспарлап, оны жүзеге асыру кезінде коммуникант қатысымға қатысушы тыңдаушыныңәлеуметтік сипатын, соның ішінде рольдік сипатын есепке алады. Себебі сӛйлесу барысында адамдар не тыңдаушы не сӛйлеушінің ролін қабылдайды да, әрекетке қатысты ӛз бағаларын береді. Сӛйлеуші де,тыңдаушы да ӛз ниеттерін сӛйлеу қадамы арқылы білдіруі вербальді және әрекет түрінде жүзеге асатыны белгілі. Прагматиканың ықпалы сӛздің коммуникативті қызметіне қарай әр түрлі дәрежеде кӛрінуі мүмкін. Сӛйлеуші субъектімен байланысты жалпылық сипаты жоқ, жеке адамның сӛйлеу дағдысы, немесе бақылаулары мен ой қорытындылары арқылы қалыптасқан жаңа қолданысы бола береді. Дегенмен бұл тыңдаушы пресуппозициясына сәйкес келіп, сӛйлеу жағдаятына қайшы келмеген жағдайда ғана қарым-қатынас орнап, түсіністік қалыптасады. Сӛйлеуші саналы түрде есепке алатын шарттардың ең негізгісі – тыңдаушы болып табылады. Сонымен кең тараған кӛзқарас бойынша прагматика ұғымы адамның тіл бірліктеріне деген қатынасын зерттейтін сала, сондай-ақ, коммуниканттардың қатысым актісінде тілді қолдану шарттарын зерттейтін ғылым. Ал тіл бірліктерін де адам қолданатын болғандықтан, қатысым прагматикасын тіл бірліктерінің ӛзара қарым- қатынасынан іздемеу керек, оны коммуникацияға қатысушы – адамдардың қарым- қатынасынан іздеген жӛн. Себебі прагматиканың орталық категориясы – субъект категориясы, әлеуметтік жағдаят категориясы, яғни, адресат факторы. Сӛйлесімнің прагматикалық мағынасы коммуниканттардың қарым-қатынас үрдісінде ашылады. Прагмалингвистика – тілді қолданушы мен қабылдаушысына қатысты зерттейтін тіл білімінің саласы. Прагматикалық теорияның зерттеу нысанына ӛзек болатын мәселелердің ауқымы кең – ол әрі мәтін, әрі дискурс, сӛйлеу актісі және тілдік бірліктер мен сӛздер де болуы мүмкін. Прагмалингвистика фонемадан сӛйлемге дейін тілдік деңгейлердің барлық бірліктерін қарастыра алады. Прагматика сӛйлесімнің мазмұнын, сӛйлесім авторының коммуникативтік мақсатқа сай тілдік құралдарды таңдау мәнін, сондай-ақ, тыңдаушының айтылған ой мен тіл арқылы берілген бағаны дұрыс түсінуін анықтайтын нақты қатысым жағдаятын зерттейді. Прагматиканың нақты белгіленген шекарасы жоқ, оған сӛйлеуші субъект пен адресаттың ара қатынасынан туындайтын мәселелер кіреді. Қатысымның қалыптасуы сӛйлеу әрекеті арқылы жүзеге асады. Қарым-қатынас пен сӛйлеу әрекеті – прагматиканың ажырамас бӛлігі. Прагматикалық сӛйлеу әрекетінің негізінде адамдардың бір-біріне тілдік бірліктер арқылы ықпал ету, әсер ету, әрекетке итеру ұғымдары жатыр. Бұл ұғымдар қатысымға қатысушы коммуниканттардың мақсатынан туындайды. Демек, сӛйлеу әрекетін тудыратын – сӛйлеуші мақсаты екені анық. Прагматика психология, логика сиқты лингвистикалық емес пәндермен байланысы прагматикалық мәнбірлердің маңызын жан-жақты айқындауда. Сӛйлеуші ӛз ойын әр түрлі тәсілмен негіздейді. Сӛйлеу әрекетіне
МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ _____________________________________________________________________________
355
тән сӛйлеу түрлерін, негіздеу мен сендірудегі айғақты дәлелдеудің сӛйлеу үстіндегі механизміне қатысты береді. Сӛйлеу, сӛйлеу жағдаятына, тыңдаушының сипатына қарай сӛз таңдауға тырысқан халықтың бұл ерекшелігінен прагматикалық аспектінің кӛрінісін байқаймыз. Прагматиканы коммуникациядан, сонымен байланысты тіл, сӛйлеу бірліктерінің жұмсалымы – функционалды қызметінен бӛлуге, ажыратуға болмайды. Прагматика мақсатты әрекетті белгілесе, қарым-қатынаста адамның бір-біріне әсер етуін, ықпал етуін, әрекетке итеруін кӛздейді. Демек сӛйлеу мақсаты мен оны жүзеге асырушы тіл бірліктерінің қызметі арасында ӛзара байланыс бар. Сондықтан прагматикалық аспект – тілдің барлық деңгейіне тән, қолданыс үстінде әр түрлі прагматикалық мәнбірлердің ықпалымен актуалденетін тілдің ажырамас белгісі. Ол тілді қолданушы адам-сӛйлеушінің әлеуметтік-психологиялық қалпын міндетті түрде ескеруді қажет етеді. Прагматиканың ықпалы сӛздің коммуникативті қызметіне қарай әр түрлі дәрежеде кӛрінуі мүмкін. Мұны жалпылық сипаты жоқ, жеке адамның сӛйлеу дағдысы деп, болмаса оның бақылаулары мен ой қортындылары арқылы қалыптасқан жаңа қолданыстары деп те қабылдауға болады. Бірақ бұл аталғандар тыңдаушы пресуппозициясына, сӛйлеу жағдаятына сәйкес келген жағдайда ғана қарым-қатынас орнап, түсіністік қалыптасады. Сӛйлеушінің ӛз мақсатына қарай сӛздерді дұрыс пайдалануы оның субъективті факторлармен: біліммен, тәжірибемен, эстетикалық талғаммен, таным белсенділігімен, тыңдаушының сӛзді қабылдауын ескерумен байланысты. Ӛйткені тыңдаушымен үндестік таба білу қатысымда шешуші роль атқарады. Тыңдаушының қабылдауына қарай сӛйлеуші ӛзін сарапқа салып, сӛзін ӛзгертеді. Жеке тұлғаның белгілі мақсатын жүзеге асыратын бірден-бір әрекет – коммуникативтік стратегия. Ал, коммуникативтік стратегия сӛйлеушінің ойға алғанын жеткізу үшін қолданатын сӛйлеудің формасы мен әдісін таңдаудың жоспары. Себебі стратегия белгілі бір мақсатқа жетудегі әрекеттің барысын ұйымдастырады. Сӛйлеуші ӛз ойын әр түрлі тәсілмен негіздейді.Алдына белгілі бір нақты немесе жалпы мақсат қоя отырып, коммуникант ӛз ойын білдіретін жағдаятқа ойша баға береді. Ол не жайында айтатынын біле отырып, барлық жағдайды ретімен, ӛз мақсатына сай жеткізуге тырысып, қолданатын тілдік құралдардың ерекшеліктерін анықтайды. Тілді адам әрекетіне қосатын сӛйлеу актісінің құрылымына ықпал етуші компоненттен басқа сӛйлесімнің ӛзі,
әлеуметтік ӛзара
әрекеттесудің мазмұны, сӛйлеушілердің пресуппозициялары енетін коммуникативтік жағдаяттары мен коммуникативтік мақсаттары кіреді. Сӛйлеу әрекетіне тактика мен стратегия тән. Олар сӛйлеу актілерінің ӛзара әрекеттесуі арқылы анықталады. Коммуникацияда адресат кӛздейтін негізгі мақсат – коммуникативтік мақсат десек, оған жетудің ӛзіндік жолдары мен әдістері бар екені белгілі. Е.В. Клюевтің оқу құралында коммуникативтік стратегия дегеніміз «сӛйлеушінің коммуникативтік мақсатына жетуі үшін алдын-ала дайындаған, коммуникативтік акт барысында жүзеге асыратын қадамдарының жиынтығы», –делінген [4,18]
Коммуникативтік мақсат – бұл адресаттың сӛйлеушінің мақсаты мен хабарламаның мазмұнын түсіну үшінкоммуникативтік акт бағытталған стратегиялық нәтиже. Ғалым Е.В.Клюев «қажетті салдарды шындыққа айналдыру мүмкіндігі» ретінде қарастырған коммуникативтік перспектива түсінігін де ұсынады.Оның ойынша, «индивид немесе индивид топтарына тән коммуникативтік стратегияның жұмыс жинағы» коммуникативтік біліктілікті құрайды. Коммуникативтік тактиканы Е.В.Клюев: «сӛйлеу ықпалының шынайы процесіндегі нақты қадамдар жиынтығы ретінде» қарастырады да коммуникативтік мақсат жиынтығымен қатынаста болады, – десе, коммуникативтік МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 135-ЛЕТИЮ М. ТЫНЫШПАЕВА ТРАНСПОРТ В XXI ВЕКЕ: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ _____________________________________________________________________________
356
мақсат –«тиісті коммуникативтікмақсатқақарай қозғалыс құралы болатын тактикалық қадамы» деген болатын [4,19] Әрбір коммуникативтік жағдаяттың стратегиясы болады. Стратегияға жағдайды бағдарлау, коммуникацияда табысқа жету үшін ықпал етудің бағытын анықтап, ұйымдастыру жатады. Коммуникативтік стратегия белгілі жағдайда алға қойған мақсатқа жету үшін тілдік құралдарды қолданатын коммуникативтік тактикаларға негізделеді. Сӛйтіп коммуникативтік тактикалар белгілі бір ортаның ерекшеліктеріне байланысты қолданылады. Ӛйткені коммуникативтік тактика – белгіленген стратегияны іс-жүзіне асыратын әдіс. Әрбір тактиканы қолдану себебі, орны, ортасы болғандықтан, коммуникативтік тактиканы орынсыз
қолдану сӛйлеушінің коммуникативтік- прагматикалық мақсатының іс жүзіне асуына кедергі болады. И.Н. Кузнецов қатынас стратегиясының келесі түрлерін бӛліп ажыратады: ашық – жабық сӛйлесу; монологтық – диалогтық; рӛлдік (әлеуметтік рӛліне байланысты) – тұлғалық. Ашық сӛйлесу – ӛзінің кӛзқарасын толықтай бере алу және беру мүмкіндігі және басқалардың кӛзқарастарын ескеруге дайындықта болу. Ал, жабық сӛйлесу – ӛзінің кӛзқарасын, ақпараты бар ӛзінің қатынасын түсінікті етіп бергісікелмеуі немесе бере алмауы. [5,177-178] Тілді адам әрекетіне қосатын сӛйлеу актісінің құрылымына ықпал етуші компоненттен басқа сӛйлесімнің ӛзі, әлеуметтік ӛзара әрекеттесудің мазмұны, сӛйлеушілердің пресуппозициялары енетін коммуникативтік жағдаяттары мен коммуникативтік мақсаттары кіреді. Сӛйлеу әрекетіне тактика мен стратегия тән. Олар сӛйлеу актілерінің ӛзара әрекеттесуі арқылы анықталады. Коммуникацияда адресат кӛздейтін негізгі мақсат – коммуникативтік мақсат десек, оған жетудің ӛзіндік жолдары мен әдістері бар екені белгілі.Әрбір коммуникативтік жағдаяттың стратегиясы болады. «Стратегия может быть направлена на убеждение партнерасовершить или совершать что-либо, на завоевание собственного авторитета, на изменения адресата, на вступление в сотрудничество, на глобальное согласие или отказтак далее. Тактика считается совокупостью коммуникативных приемов, она понимается как выбор и последовательность коммуникативных форм на определенном этапе общения, например, привлечение внимания и поддержания контакта, убеждение и переубеждение, нажим и ослабление нажима, провоцирование, манипулирование, приведение в определенное эмоциональное состояние и т.д. тактики в ходе диалога могут меняться, они подвижны, мобильны»–деп ғалым Цапкина ой түйеді[6,128]. Стратегияға жағдайды бағдарлау, коммуникацияда табысқа жету үшін ықпал етудің бағытын анықтап, ұйымдастыру жатады. Коммуникативтік стратегия белгілі жағдайда алға қойған мақсатқа жету үшін тілдік құралдарды қолданатын коммуникативтік тактикаларға негізделеді. Сӛйтіп коммуникативтік тактикалар белгілі бір ортаның ерекшеліктеріне байланысты қолданылады. Сонымен коммуникативтік тактика – белгіленген стратегияны іс-жүзіне асыратын әдіс. Әрбір тактиканы қолдану себебі, орны, ортасы болғандықтан, коммуникативтік тактиканы орынсыз
қолдану сӛйлеушінің коммуникативтік- прагматикалық мақсатының іс жүзіне асуына кедергі болады.
Әдебиет
жүктеу/скачать 8,29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|