97.ХХ ғасырдың 30-шы жылдарындағы ашаршылық. Көшпелі
Қазақ
қауымы күшті жұт жылдары ғана болмаса, өзінің өткен ұзақ тарихында А-қа
сирек ұшыраған. Тек “ақтабан шұбырынды...” сияқты жаугершілік жылдары, саны -ге дейін
кеміген. Жаңа заманда
Қазақстан
тарихында екі алапат ашаршылық
халық
жадында қатты
сақталған. Олардың алғашқысы — 1921/22 жылы болған ашаршылық Оның басты-басты
екі себебі бар: алғашқысы —
Ресейдегі
Азамат соғысының кесірінен
Қазақ
даласындағы
шаруашылықтардың күйзеліске ұрынуы (қ. Азық-түлік отрядтары, Азық-түлік салғырты),
екіншісі — табиғи апат, қолайсыз ауа райы салдарынан орын алған жұт. Респ-да 1920 және
1923 жылы жүргізілген ауыл шаруашылығы санақтарының және
Қазақстандағы
жерге
орналастыру мөлшерін белгілеген экспедицияны басқарған профессор С.П.Швецовтың
мәліметтері бойынша 1921 жылғы ашаршылықта
Қазақстан
халқы 30%-ке дейін азайған.
Кейбір елді мекендерде нәубет халықтың 100%-ін қамтып, олар түгелдей дерлік босып,
жолда, біразы атамекенінде қырылып қалды. Санақ материалдары 1921 — 1922
шаруашылық жылында Батыс
Қазақстандағы
шаруалар шаруашылықтарының 1920
жылмен салыстырғанда 23,8 процентке қысқарғанын, Ақтөбе, Торғай аймақтарында
шаруашылықтардың үштен бірінің жойылып кеткенін көрсетеді. 1921 жылғы ашаршылық
Батыс
Қазақстан
халқының 31,4 процентін алып кетті. Санақ материалдарының толық
болмауы осы ашаршылық жылдарында қанша адамның қырылғанын нақты айтуға әлі де
мүмкіндік бермей отыр. Екінші ашаршылық 1930 — 33 жылы болды. Оның себебі —
Қазақстанда
жүргізілген сталиндік-голощекиндік реформа, содан туындаған шаруалардың
жекеменшігін тәркілеу мен жою, бас көтертпес ет, астық т.б. ауыл шаруашылығы өнімдері
салықтары
, көшпелі және жартылай көшпелі
Қазақ
шаруаларын жаппай және күшпен
отырықшыландыру науқандары болып табылады. 1926, 1937 және 1939 жылдардағы
санақтар материалдарындағы олқылықтар осы А-тағы адам, басқа шығындар санын дәл
анықтауға кедергі келтіріп, ғалымдар арасында әр түрлі пікірлердің өрістеуіне себеп болды.
Дегенмен, осы А-та
Қазақстандағы
ауыл халқы санының кемуі туралы
Қазақ
АКСР
халық
шаруашылығы есептеу басқармасының әр түрлі жанама есеп-статистикалық құжаттар
(
салық
есебі, мал есебі және т.б.), сондай-ақ 1937 жылғы Бүкілодақтық
халық
санағының
алғашқы мәліметтеріне сүйенген ресми дерегі бар. Осы деректер бойынша
Қазақстанның
ауыл халқы 1930 жылдың 1 маусымынан 1933 жылдың 1 маусымына дейін 3 млн. 379,5 мың
адамға кеміп кеткен. Егер бұл кемуден 1 млн-нан астам босқындарды шығарып тастасақ,
1930 — 33 жылдардағы аштық құрбандарының 2 млн. 200 мың адамнан асып түсетінін
аңғарамыз. 1992 жылы осы мәселені арнайы зерттеген
Қазақстан
Республика Жоғарғы
Кеңесі Төралқасының комиссиясы өзінің қорытындысында былай деп жазды: “Қазақ елі
аштықтан және соған байланысты індеттерден, сондай-ақ табиғи өлім деңгейінің үнемі
жоғары болуынан 2 млн. 200 мың адамнан, яғни барлық
Қазақ
халқының 48 процентінен
айрылды”. Ашаршылықтан
Қазақстанда
қазақтардың үштен бірі ғана қалды.