Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Д
жүктеу/скачать 229,89 Kb.
|
Қазіргі қазақ тліі, құрмалас сөйлемдер жүйесі
Əйтсе де, сөйтсе де, əйткенмен, дегенмен жалғаулықтарының қатысуымен құрылатын қарсылықтық
салалас құрмалас сөйлемдерƏйтсе де, сөйтсе де, əйткенмен анафористік сөйлемдерден пайда бол- ған: олай етсе де > əйтсе де, солай етсе де > сөйтсе де, олай еткенмен > əйткенмен. Анафористік сөйлемдер сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыңқысының үлгісімен жасалған. Шығу тарихы əйтсе де, сөйтсе де, əйткенмен жал- ғаулықтарының салалас құрмалас сөйлемдер жүйесіндегі қызмет ерекше- лігін қалыптастырды. Ол ерекшелік бұл жалғаулықтардың компоненттер арасындағы байланыс сипатына қатысты. Сол сипаты болмаса, аталған жалғаулықтар қатысқан конструкция компоненттерінің қарсылықтық бай- ланысында оқшаулық жоқ. Бірінші компонент бір оқиғаны хабарлайды да, екінші компонент оның кем, олқы жайы туралы хабарлайды. Деев пен Жұмабай Қарсақбайға дейін енді қайтып ешқандай оқиғаға душар болған жоқ, əйткенмен өлердей шаршап келе жатты (Ə. Əбішев). Ол өзінің қалай келіп қалғанын түсінген жоқ, əйткенмен мұнда мəдениетті адамның тұратындығын ол анық таныды (Ш. Айтматов). Азулыда аға болған ерлер көп еді, əйтсе де алмаға ат байлаған аз еді (Доспанбет). Бірінші компонент бір оқиғаны, құбылысты хабарлайды, екінші ком- понент сол оқиға, құбылысты емес, содан туатын нəтиженің болмағанын хабарлайды. Түн ол күні бұлтты, көзге түртсе көрінбейтін қараңғы еді, əйткенмен Ботагөз қайда келе жатқанын шамалайды (С. Мұқанов). Көп уақыт өткен сияқты болды, əйткенмен мағынасыз өткен сағаттарға Камал өкінген жоқ (Х. Есенжанов). Қандас, діндес қауымды аямаған патша əдеті, тілі бөтен бұратананы бір жола тұралатпай кетпесі анық, əйтсе де Оразмұхамет үмітін үзбе- ген (М. Мағауин). Еламан мұның кеш оянған махаббат емес екенін білді, сөйтсе де кей- кезде Ақбаланың жанарынан ықылас сезетін (Ə. Нұрпейісов). Бірінші компонент келешекте болатын немесе болған оқиғаны, құ- былысты хабарлайды да, екінші компонент оның болмай қалғанын немесе нəтижесіз болғанын хабарлап, қарсылықтық қатынас пайда болады. Өз дегенінен еш тайынбайтын тас түйін қалыпқа түсіп алған, сөйтсе де қабырғасын қайыстырған ауыр ой бар қайра-тын сарқып, қажытып жіберді (А. Сейдімбеков). Бірінші компонент болатын бір оқиғаны, құбылысты хабарлайды, екінші компонент соның іске асуына кедергі тосқауыл болатын оқиғаны, жайды хабарлап, қарсылықтық қатынас пайда болады. Өзін-өзі ақтарлық жауаптар да тапқан сияқты, сөйтсе де жауапта- ры жан тыныштандырарлықтай емес (Ш. Айтматов). Тіпті бұл жөнінде ойлағым келмейді, əйтсе де іштегі тыпыршыған бала оны есіне минут сайын салып тұрды (Д. Исабеков). Дегенмен шығу тарихы, процесі əйткенмен, əйтсе де, сөйтсе де жал- ғаулықтарынан бөлек болғанмен, тұлғасы осы топқа ұқсас, соған байланы- сты қызметі, жұмсалуы да солармен бірыңғай11. Ауыл маңында күнелткен бұл текешік көк жасық екен, дегенмен үй иесі- нің көңіліне риза болған қонақтар сойғаның арық деген жоқ (С. Мұқанов). Ауызекі сөзде бұл жалғаулықтың мынандай варианттары бар: десе де, дей тұрғанмен. Варианттар баспадан шыққан еңбектерде көрініп қалады. Жұмысы жолға қойылған зейнетақы қорын сатып алғысы келгендер аз болған жоқ, десе де сатушы казкомерцбанкіге тоқтады («Жалын»). С. Сейфуллин жəне оның қаламдас жолдастарының атылғаны туралы құжаттар белгілі, дей тұрғанмен үкімет 1937-1938 жылдары тұтқын- далғандар туралы ақиқатты 1956 жылға дейін жасырып келгенін айтуға тиіспіз (С. Ілиясұлы). Аталған топқа кірген жалғаулықтардың лебізге талғанып қатысуы көп- теген факторларға байланысты. Бірінші топқа кіретін жалғаулықтар (бірақ, алайда, ал) мен екінші топқа кіретін жалғаулықтардың қарсылықтық салалас сөйлем құруға қатысуында елеулі ерекшелік бар екені көрінеді. Бұл ерекшеліктің алғашқы көрінісін мына еңбектерден байқауға болады. Шабандық басына совхоздың парторгі келіп, есепші Төленмен əң- гімелеседі. Парторг жұмысқа көңілі толмайды. ... келе сала тергеуге алғанымды айып етпе. Əйтеуір осы жұмыстың сен де, мен де бір пұшпағын ұстап жүрміз ғой солай емес пе! Е, солай. Ал өзің неге мұнда қадалып отырсың? Анау оқушы қыздардан кемсің бе? Мен ептеп араласып жүрмін ғой, бірақ... Не бірақ! Мұрныңнан шаншылып жатқан жұмыс көрінбейді ғой. Əл- де бригадирің жібермей ме? (А. Нұрманов). Бекболат Семейде ауруханада жатып Жылтыр дегеннен Мамарбай- дың қызы Ақбілек жайын сұрайды, содан хабар біліп беруін өтінеді. Жыл- тыр: Ақбілек сіздің қалыңдық екен ғой, жалко, жалко дей отырып, біліп берейін. «Бірақ енді оның не керегі бар» – дейді. Бекболат жабырқау тартып Əйтсе де, – деді (Аймауытов Ж. 207 б.). 11 Жалғаулықтың шығу тарихын мына еңбектен қараңыз. Əміров Р. Қазақ тіліндегі жалғаулықтар. – А., 1959. – 24-б. Осы екі мəтінде бірақ, əйтсе де жалғас ой қосу үшін жұмсалған – жалғасы айтылмай тұр, ол оқушыға белгілі. Жалғаулықтарды бірінің орны- на бірін ауыстырып жұмсауға келмейді. Лебіздердің мазмұны оған мұрша бермейді. Бірінші топ жəне екінші топ қарсылықтық жалғаулықтардың арнаулы функциясы бар. жүктеу/скачать 229,89 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|