ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ СТИЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ –

68 
 
пед.ғ.к., профессор 
 
Қазақстан  Республикасында  болып  жатқан  саяси-әлеуметтік,  экономикалық 
өзгерістер  білім  беру  жүйесін  өзгеше  құруды  талап  етуде.  Өйткені,  қазіргі  өркениетке 
жеткізетін құрал – тек қана білім. Білімді ұрпақ қана қоғамның болашақ иесі бола алады.  
Елбасы 
Н.Ә.Назарбаевтың 
Қазақстан-2050» 
стратегиясы 
қалыптасқан 
мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты»  атты  Қазақстан  халқына  Жолдауында  айтылғандай: 
«Жаңа  технологиялық  толқын  жалына  жармасып,  теңдессіз  инновациялар  жасау 
барлық елдің қолынан келе бермейді. Біз осыны жете түсінуге тиіспіз. Сондықтан 
біз өте шынайы, барынша прагматикалық стратегия құрғанымыз жөн. Біз шығыны 
көп  емес  зерттеулер  мен  әзірлемелерге  ден  қоюға  тиіспіз».  Олай  болса,  алға  қойған 
мақсаттарды  орындау  үшін  еліміздегі  ақылды,  ойлы,  дарынды  жастарымызды 
шығармашылық потенциалын жан-жақты өсіру қажеттілігі туындайды [1]. 
Әрбір  адам  бала  кезден  өмірде  үлкен  жетістікке  жетуді  армандайды.  Көпшілігі 
ерте кезден бастап белгілі  бір іс-әрекетке қабілеттілік байқатады (сурет салады, белгілі 
бір  музыкалық  құралда  ойнайды,  мүсін  жасайды).  Бірақ  бұл  қабілеттілікті 
қалыптастырып,  жүйелі  дамытып  отырмаса,  ол  қасиет  жас  өскен  сайын  бірте-бірте 
жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт-бағдар бере алмайды. 
Дарынды  балаларды  оқыту  үшін  В.В.Давыдов,  Л.С.Занковтың  дамыта  оқыту, 
И.Я.Лернер,  М.И.Махмутовтың  проблемалық  оқыту,  Н.П.Блонский,  Н.М.Шахмаевтың 
даралап оқыту, т.б. зерттеулерінің маңызы зор. 
Дарынды  балалар  мәселесі  бойынша  Қазақстанда  Ж.О.Умбетова  [2], 
Г.С.Байтурееваның  [3]  зерттеулері  орындалған.  Бұл  ғалымдардың  зерттеулерінде 
оқушылардың  математикалық  қабілеттерін  айқындау  мен  дамытудың  әдістемелік 
аспектісін  көрсеткен.  Ал,  Л.М.  Нарықбаеваның    [4]  ғылыми  зерттеу  жұмысы  дарынды 
балалармен  жұмыс  істеуге  болашақ  мұғалімдердің  дайындығын  қалыптастыру 
мәселесіне  арнады.  Г.Ж.Ақылбекова  [5]  өз  зерттеуін  ерекше  дарынды  балалардың 
қабілетін  дамытуға  арнаған.  О.Жумадиллаева  [6]  мектепке  дейінгі  балалардың 
дарындылығы  мен  шығармашылық  қабілетін  дамытуға,  У.Б.Жексенбаева  [7]  Қазақстан 
Республикасында  дарынды  балалармен  жұмыс  істеу  жүйесін  басқарудың  ғылыми-
педагогикалық негіздеріне арнаған. 
Дарындылық 
мәселесін 
зерттеушілердің 
еңбектері 
көп 
болғанымен, 
дарындылықтың мән-мағынасы жөнінде олар ортақ пікірге келе қойған жоқ. Сондықтан 
біз  баланың  дарындылығы  деп  оны  өз  құрдастарымен  салыстырғанда  бірдей  жағдайда 
білімді  игеру  деңгейінің  жоғарылығы  мен  аса  ерекше  байқалатын  шығармашылық 
қабілетінің байқалуы деп түсінеміз. 
Дарындылық шығармашылықпен тығыз байланысты. 
Адамның дарындылығы жөніндегі  идеялар, оның ішкі қабілеттілігі туралы ойлар 
сонау  ертедегі  грек  философтарының  еңбектерінде,  қайта  өрлеу  дәуірі    ғалымдарының 
және  алдыңғы  қатарлы  әр  елдің  озық  ойлы  педагогтрының  еңбектерінде  кездеседі. 
Мыңдаған  жылдар  бойы  қоғамдық  санада  дарындылық  туралы  ойлар  қалыптасқан. 
Дарынды,  ақылды  адам  деп  -  әрқашанда  ерекше  жетістіктерге  жетуге  қабілетті,  қиын 
жағдайларда  дұрыс,  тиімді  шешім  таба  алатын,  жаңа  бір  нәрсені  ойлап  табатын,  бір 
сөзбен айтқанда жаңа білімді тез қабылдайтын және басқалардан ерекшеленетін адамды 
айтады. 
Ертедегі  философиялық  еңбектерде  «дарындылық»  ұғымына  қарағанда 
«дангышпан»  ұғымы  жиі  қолданылған.  (латын  сөзі  –  «genius»  -  жан).  Антика 
мәдениетінде  «данышпан»  деп  –  жай  адам  мен  мәңгілік  құдірет  арасындағы 
таңқаларлықты айтқан [17]. 
«Данышпан» және «данышпандылық» ұғымдарымен қатар философияда «талант» 
ұғымы  да  қолданыла  бастаған.  Ең  алғаш  талант  ақша  бірлігі  және  өлшем  бірлік  болып 

69 
 
есептелді.  Кейінірек  талант  деп  қабілеттіліктің  дамуының  жоғары  деңгейі  айтылса, 
данышпандылық  деп  таланттың  көрінуінің  жоғары  деңгейі  ааталған.  Олай  болса, 
дарындылық  ұғымы  таланттылық,  данышпандылық,  қабілеттілік,  шығармашылық 
ұғымдарымен байланысты болып айқындалады.  
Таланттылық  пен  данышпандылық  туралы  құнды  пікірлер  ерте  грек 
философтарының  еңбектерінде  көптеп  кездеседі.  Бірақ  адам  психикасы  танымдық 
құбылыстың  ішіндегі  танып  білуге,  ұғынуға  қиын  мәселелердің  бірі  болғандықтан, 
жекелеген  адамдардың  табиғи  ерекшеліктері  мен  оларда  табиғи  қабілеттің  болуы 
құдіреті  күшті  құдайдың  жарылқағаны  деп  есептеген.  Платонның  пікірінше,  ақынның 
туындылары  өзінің  өнерлігі  мен  білімінен  емес,  құдайдың  құдіретінен,  оның 
белгілеуінен. 
Сонымен,  ғылыми  шығармашылықты  қарастыру  оның  терең  өзіндік  табиғатын 
көрсетеді,  онда  зерттеушінің  кәсіпкерлігі  мен  таланты,  адамгершілік  қасиеттері,  ішкі 
түйсігі мен кездейсоқтық үлкен рөл атқарады; 
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты – шығармашылық жұмыста өзінің 
қабілетін  іске  асыруға  дайындығын,  зерттеушілік  мәдениетін,  ғылыми  стилін 
қалыптастыру. 
Ғылыми-стиль – 
стильдіңғылымсаласындақолданылатынбіртүрі. 
Ғылыми-
стильгенақтылық, 
логикалық
, 
мазмұн
 дәлелділігіқажет, 
сөйлемдегісөздердің
 қалыптыорны, 
тіл
 нормасықатаңсақталады. 
Ғылыми-
стильдегіеңбектерге 
монография
, 
оқулық
, 
мақала
, 
ғылымиесеп
, 
диссертация
, 
реферат
, 
ба
яндама
,
тезистер
, 
патенттер
, т.б. жатады [8]. 
Ғылыми  стиль —  ғылыми  шығармалардың  тілі  мен  жазылу  түрін  анықтайтын 
басты  фактор.  Ғылыми  стильдің  мақсаты  —  заттар  мен  құбылыстардың  жалпы 
ерекшелігін ашып, мәлімет беру. 
Ғылым  ылғи  алга  басьга  дамып,  отыратыны  белгілі.  Ғылымның  дамуымен  бірге 
жаңа  ұғымдар  туып  отырады.  Оны  белгілейтін  жаңа  сөз  —  неологизмдер  —  туады. 
Ғылымның  белгілі  бір  саласында  қолдану  нәтижесінде  пайда  болған  неологизмдердің 
өмірінің  ұзақ,  қысқа  болуы  ғылымның  сол  саласының  өмірде  алатын  орнына, 
практикалық  мәніне  байланысты.  Бұл  стильдің  негізгі  ерекшелігі  —  мұнда  ой  күр-дёлі 
баяндалып, анықтама,  дәлелдеме және формулаларға негізделуінде.  Сонымен  бірге, 
әрбір  ғылым  саласының  өзінің  ерекшелігіне  қарай баяндау  тәсілінде кейбір 
өзгешеліктері болады. 
Ғылыми тілде сқйлей алатын дарынды баланың өзгешелігі неде? Оқушы пікірінің 
ерекшелігі  мен  дербестігінде,  сұрақты  әр  қырынан  қарастыруында.  Бұл  қабілеттер 
оқушының  жоғары  деңгейін  көрсетіп  тұр,  бірақ  бұл  қабілеттерді  мектепте  дамытуға 
жағдай  жасалмаған.  Баланың  дарындылығын  байқағанда  не  істеу  керек?  Бала 
дарындылығының  өзіндік  қырларын  білген  педагог  оны  оқыту  үрдісінде  тиімді 
пайдалануына  болады.  Қазір  ғылыми  әдебиеттерде  әлемде  дарынды  балалардың 
диогностикасы туралы түрлі мағлұматтар бар. Бала дарындылығының негізгі белгілерін 
Ү.Б.Жексенбаева өз еңбектерінде былай көрсеткен:  
- арнайы психометриялық тест;  
-  баланы  бақылаудың  түрлі  тәсілдері  (оқу  және  оқудан  тыс  әрекеттерінде, 
зертханалық жағдайларды)  
- арнайы бағдарлама аясында сынақ сабақтарын өткізу;  
- педагог тарапынан оқушының іс-әрекеті мен мінез-құлқын эксперттік бағалау;  
- әр түрлі зияткерлік жарыстар, байқаулар, олимпиадалар т.б. өткізу;  
- оқушы шығармасының туындыларын эксперттік бағалау;  
- арнай психодиогностикалық тренинг;  
Дарындылық - жеке тұлғаның өте күрделі, көп аспектілі қыры. Сондықтан оларға 
тән  ортақ  көрсеткіштерді  белгілеу  мүмкін  емес.  Әйтседе,  Ү.Б.Жексенбаева  өз 

70 
 
еңбекетерінде  дарындылықтың  бірнеше  көрсеткіштерін  берген:  психомоторлық, 
интеллекутуалдық,  академиялық,  шығармашылық  және  әлеуметтік  дарындылық 
[7,12б].  
Педагогика  ғылымы  мақсатында  ғылыми  терминдермен  стилдік  ерекшеліктері 
ажыратылады.  Ал  мақсатқа  жету  –  оқу  бағдарламасын  тереңдетіп  оқыту  және 
оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады. 
Баланың  дарындылығын  анықтап,  олармен  жұмыс  жасау  үшін  төмендегідей 
шаралар жүргізу қажет деп есептейміз: 
-  дарынды  оқушыны  таңдаған  кезде  оқушының  жеке  құжаттарын,  мінездемесін, 
сынып журналын зерттеу; 
-  оқушының  сабақтағы,  сабақтан  тыс  кездегі  іс-әрекетіне  бақылау  жасап,  талдау 
жүргізу; 
-  әр  түрлі  әдістерді  пайдаланып  оқушы  білімін  тексеретін  жұмыстарды 
ұйымдастырып, баланың білім деңгейін анықтау керек. 
Кез-келген  мұғалім  осындай  жұмыстарды  жүйелі  жасап  және  жан-жақты  талдау 
жұмыстарын  жүргізе  алса  ғана,  оқушылардың  дарындылығын,  қабілет  мүмкіндіктерін 
айқындай  алады.  Дарындылықты,  оқушының  креативті  белсенділігін  айқындау  процесі 
көпжақты. 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 
1.
 
Назарбаев  Н.Ә.  «Қазақстан-2050»  стратегиясы  қалыптасқан  мемлекеттің 
жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 2013.  
2.
 
Умбетова Ж.О. Қазақстанда дараныды балалар мәселесі. – Алматы, 2003. – 
420 с. 
3.
 
Байтуреева Г.С. Дарынды балалар туралы. – Алматы, 2002. – 222 б.  
4.
 
Нарықбаева  Л.М.  Дарынды  балалармен  жұмыс  істеуге  болашақ 
мұғалімдердің дайындығын қалыптастыру. – Алматы, 2002.   
5.
 
Ақылбекова  Г.Ж.  Ерекше  дарынды  балалардың  қабілетін  дамыту.  – 
Алматы, 2006.  
6.
 
Жумадиллаева  О.  Мектепке  дейінгі  балалардың  дарындылығы  мен 
шығармашылық қабілетін дамыту. – Алматы, 2000.  
7.
 
Жексенбаева У.Б. Қазақстан Республикасында дарынды балалармен жұмыс 
істеу жүйесін басқарудыдың ғылыми-педагогикалық негіздері. 13.00.01. Пед.ғ.к., дисс. - 
Алматы, 2003. 
8.
 
Қазақ энциклопедиясы. – Алматы, 1996. 
 
БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ 
ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ 
 
ЖҰМАНБЕКОВА А.Д. 
Абай  атындағы  Қазақ  Ұлттық  Педагогикалық  унмверситетінің  «5В10100  – 
Мектепке дейінгі білім беру педагогикасы» мамандығының 4 курс студенті 
Ғылыми жетекшісі: СУРАНШИЕВА М.К., аға оқытушы 
 
Бастауыш  мектепте  оқыту  процесінде  дидактикалық  ойындар  әрі  оқу,  әрі  ойын 
қызметін  қатар  атқарумен  ерекше  орын  алады.  Ойын  –  балалар  әрекетінің  бір  түрі. 
Оқушыларды  оқыту  және  оқулеу  мақсатындағы  қарым-қатынастың  әдісі  мен 
құралы.Ойын әрекеті естің, ойлау мен қиялға, барлық таным процесіне әсерін тигізеді. 
Ойын  балалар  үшін  оқу  да,  еңбек  те.  Ойын  айналадағы  дүниені  танудың  тәсілі. 
Ойын  балаларға  өмірде  кездесетін  қиыншылықтарды  жеңудің  жолын  үйретіп  қана 
қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады дегенді айтуда ғалымдар. 

71 
 
Ойын – бала  әрекетінің  негізгі  бір  түрі. Ойын  арқылы  адам  баласының  белгілі  
бір    буыны    қоғамдық    тәжірибені    меңгереді,    өзінің    психикалық    ерекшеліктерін  
қалыптастырады. Бала  ойынында  да  қоғамдық,  ұжымдық  сипат  болады. Мәселен  кез  
келген  бала  еш  уақытта  жалғыз  ойнамайды,  қатар  құрбыларымен  бірлесіп  ойнайды,  
ойын  арқылы  бір-бірімен  өзара  қарым-қатынас  жасайды. Ал  мұның  өзі  оның  дамуы  
үшін  рекше  маңызды  фактор  екендігі  түсінікті. 
Ойын    арқылы    бала    өз    қажетін    қалай    қанағаттандыра    алатынын,    қандай  
қабілеті    бар    екенін    байқап    көреді.  Кейбір    шетел    психологтары    ойынды    көбінесе  
санасыз  инстинктерге  балайды. Мәселен:  

 
олардың бірі – жануар төлі мен  адам  баласының  ойынының  арасындағы  
айырмашылықты  жоққа  шығарса (К.Гросс);  

 
екіншілері  ойын  баланың  артық  энергиясын  сыртқы  шығаратын  тәсіл  
дейді (Г.Спенсер);  

 
ал  үшінші  біреулері  - ойынды  жай  рақат  табудың  бір  көзі (К.Бюлер) 
деп    қарайды    да,    оның    негізгі    мотиві    көрсетілмейді,    мұндағы    қоғамдық  
факторлардың  рөлін  еске  алмайды. 
Орыс  марксисі  Г.В.Плеханов  өз  еңбектерінде  ойын  жөніндегі    идеалистік 
теорияларды  сынап,  бала  ойынының  үлкендер  еңбегімен  байланысын,  оның  маңызы  
тарихи-әлеуметтік  сипат  алатынын  дұрыс  көрсетті. 
Баланың    жасы    өсуімен    қатар,    ойнайтын    ойынының    мазмұны    да    өзгеріп  
отыратыны    белгілі.  Мәселен,  бір    жастағы      бөбектердің    ойыны    манипуляциялық  
(сыртынан    ұстап    көріп,    тарсылдату    деген    мағынада)    сипатта    болса,    балалар  
бақшасындағы    балалар    сюжеттік    ойындар    мен    айналысады.  Бала    ойын    үстінде  
дүниетанудағы    өз    мүмкіншілігін    сезінумен    қатар,  айналасындағы    адамдар    мен  
олардың  әрекетіне  көңіл  аударады,  заттың  ішкі  мазмұнын  білгісі  келеді. Балалардың  
қиялын,  ойлауын,  сөйлеуін  дамыту  үшін  түрлі  ережелермен  ойнайтын  ойындардың 
да  үлкен    дидактикалық    мәні    бар.  Сондықтан    оқушілер    мен    ата-аналар    бұл  
ойындарды    белгілі    талапқа    сәйкес    ұштастырып    отырулары    қажет.  Балалардың  
ойынына  үлкендер  тарапынан  жетекшілік  болмайынша,  олардың  әрекеттік  мазмұны  
өзінің    негізгі    мақсатына    жете    қоймайды.  Мәселен,    бала    әкесіне    еліктеп,    түрлі  
заттарды    шегелеуді    үлкен    дәреже    көреді.  Баланың    осы    тілегін    қолдау    керек. 
Осындай  ойын   арқылы  бала еңбек  дағдысына  үйрене  бастайды.Бұл  өзінше  «ойын» 
болып  саналғанымен,  баланың  барлық  күш – жігерін,  зейінін  өзіне  аударып  отыр. 
Балалар    ойынына    үнемі    дұрыс    басшылық    етіп    отыру  –  ой  -  өрісінің,    өмір  
тәжірибесінің    жан-жақты    қалыптасуына    байланысты    жүргізілетін    жұмыстардың  
басты  бір  бөлігі.  
Ең  алдымен   баланың  ойын  ойнауына  не  себеп  болады?  
Қандай  түрткі  бар? соны  түсіну  керек.  
Бүгінгі  күнге  дейін  баланың  не  себепті  ойнайтындығына  нақты  жауап  жоқ. 
Мысалы:    Өткен    ғасырдың    оқымыстыларының    бірі  –    Шиллердің    айтуы    бойынша  
бала    ұзақ    уақыт    өозғалмай,    еш    нәрсемен    айналыспай    отырса,  бойында    күш-қуат  
жиналады. Сол  жұмсалмай  қалған  күш-қуат ойнауға  итермелейді. Бірақ  бұл  пікірге  
де  бірнеше  педагог-психологтар  қарсы  болды. Өйткені  тек  қана  жұмсалмай  қалған  
күш-қуаты  бар  балалар  ғана  емес,  ауырып  отырған  баланың  өзіне  жақсы  ойыншық  
әкеліп    берсең,    ойнай    береді.  Сондықтан    жұмсалмай    қалған    күш-қуат    ойынға  
итермелейтін  негізгі  мотив  емес. Соны  еске  алып,  Австралияның  атақты  психологы  
Бюллер   жұмсалмай  қалған  күш-қуат  теориясын  жоққа  шығарады да, баланың  ойнау  
себебін  рақаттану,  қуаныш  сезіміне бөлену  себептерімен  байланыстырады. Егер  бала  
ойыннан  рақат  сезімге  бөленбесе,  екінші  қайталап  ойнағысы  келмейді.  
Ойын  мектеп  жасына  дейінгі балалардың іс-әрекетінің  негізгі түрі  болғанымен 
іс-әрекеттің  басқа түрлерін   жоққа   шығармайды. 3-4   жастан   бастап  сәби   өзіне - өзі   

72 
 
қызмет  ету   еңбегімен  танысады.  Ол  беті – қолын  жууды,  киінуді,  ойнап  болған  соң  
қуыршақтарды   жинап  орнына   қоюды   үйренеді. 5-6  жастан   балалардың   міндетіне    
бөлмелердегі    өсімдіктерді    күту,    үлкендерге      қолқабыс    ету      т.б  осы    сияқты    іс  
қосылады.  Балалар      бақшасында    сәбилер      асханада,    хайуанаттар  бұрышында,  ойын   
бөлмесінде   қызметші   болу  міндетін  ықыласпен   атқарады. 
Бастауыш      сынып    оқушылары      ойындарының        басты        ерекшелігі  –  оның 
ұжымдық      сипатта    болатындығы.  Әрине,  7-8    жасар      балалардың    ойын  ұжымы  
тұрақсыз    болады.  Өйткені    бұлар    ұжымдық        өмір    сүруге      әлде    де    жөнді  
дағдыланбаған, мұндай  ұжымның  құрамы   екі – үш   баладан аспайды. Ал,  3-4 сынып  
оқушыларының  ойындарында   ұжжымдық  сипат    жақсы  жетіледі.Мәселен,  ойында  
топ-топ      болып      ойнау,    ойын    ережелерін    сақтау,    жолдастарын  ың    алдында  
жауапкершілігін    сезіне      бастау,  өзін    ұстай    білу    сияқты    ұжымдық      ойындардың  
негізгі  белгілерін  олар  жақсы  түсінеді. 
Мазмұнды-бейнелі  ойында  балалар  ойын  мазмұнын  түсінікті   етіп  жүргізуге   
тырысады,    оған    қажетті    құрал-жабдықтарды  табуға    талпынады,    оларды    дайындау 
үшін  еңбектенеді,  ал  еңбек  ұжымдық  іс-әрекетке  біріктіреді және шығармашылық  іс-
әрекетке  бағдарлайды,  балалардың    өзара    қарым-қатынасын  реттеп,  олардың  бойында 
белсенділік  сапаларды    қалыптастырады.  Бала    алған    рөлдеріне    кейіпкердің    киімін  
киіп, қимылын, дауыс  ырғағын   мәнерлі  жеткізуге  тырысады, көркемдік  сабақтардан 
(ән  –  саз,  бейнелу    өнері    сабақтары)  алған  білімдерін      пайдаланады,  қуыршақты  
ұйықтату  үшін  бесік    жырын  айтып  әлдилейді,  бейнелеу  өнері      сабақтарында  жасаған 
ыдыс,    үй  жиһаздарын,    қағаздан    құрастырған    заттарды    ойын    құралы    ретінде  
пайдаланады.  
Мазмұнды – бейнелі  ойынның  ерекшелігі:  оны  балалардың  өздері  жасауында,  
ал    ойын    қызметі    айқын    өнерпаздың    және      шығармашылық    сипатта    болады.  Бұл  
ойындар  қысқа  да,  ұзақ  та  болуы  мүмкін. 
Құрылыс  ойынында  бала сызық   бойына  әдемі  үй  құрылысын   жасап,  оның  
бояуларының    бір-бірімен    келісімді    болуын    қадағалайды.    Құрылыс    материалдарын  
пішіні, түсі бойынша симметриялы  орналастырып,  оларды  көлемі  (кең, тар), биіктігі 
(биік,    аласа)    бойынша    салыстырады.  Ойын    барысында    шығармашылық    танытып,  
жаңа    мазмұн    ойластырып,    белсенділік    көрсетеді.  Өзінің    және    жолдастарының  
тұрғызған  құрылыстарының  сапасына  баға  береді.  
Дидактикалық    ойындар    барысында    есту,    көру,    сезіну,    қабылдау    сияқты  
процестері    дамып,    балалар    музыкалық    ойыншықтар    мен    әртүрлі    саздық  
аспаптардың    дыбыс    шығару    ерекшелігін    ажыратуға,    заттарды    пішініне,    түсіне,  
көлеміне    қарай    іріктеуге,    әртүрлі    қимылдарды    орындауға    үйренеді.  Ауызша  
ойналатын    дидактикалық    ойындарда      сұрақ,    өтініш,    келісімді      білдіретін    дауыс  
ырғақтарына    еліктеу      қабілеттері    жетіледі.  Ертегі    немесе    әңгіменің    мазмұны  
бойынша    бөлек  –  бөлек    суреттерді    пайдаланғанда    оларды    белгілі    бір    тәртіппен  
жинау  үшін  байқағыштық  пен  тапқырлық  көрсетеді. 
Қазіргі  таңда  оқыту  процесінде  бастауыш  сынып  оқушыларының  оқу-танымдық 
іс-әрекетін белсендірудің тиімді жолдары мынандай: 

 
Танымдық дидактикалық ойындар. 

 
Сұрақ-жауап, тапқырлар клубы, викторина, қызықты математика. 

 
Пәндік олимпиада апталығы. 

 
Көрнекіліктер. 

 
Ғылымның, өнердің, мәдениеттің жаңалықтары өтетін сабақтар. 

 
Қызықты газет, журналдар, әдеби кітаптар оқуға жағдай туғызу. 

 
Педагогикалық технологиялар. 

 
Оқыту әдістерінің үш міндеті бар. 

 
Дидактикалық міндет. 

73 
 

 
Танымдық қабілетін арттыру. 

 
Оқудың тиімділігін арттыру. 
Оқушылардың  танымдық  қызығушылығын  қалыптастыруда  жүргізілетін  жеке 
жұмыстар әр пән бойынша жүргізіледі. Домбыра үйрету арқылы музыка үйрету, әртүрлі 
қызықты әңгіме оқу арқылы оқуға қызығушылығын ояту. Бастауыш сынып оқушылары 
ғылыми  зерттеулерді  іс-тәжірибелерді  қолдана  отырып,  міндеттерді  шешуге  сүйенеді. 
Сондай-ақ  оқушының  танымы  тек  таным  қызметінде  ғана  емес,  сонымен  бірге  еңбек 
ойын әрекетінде, әдеби және қоғамдық қызметтерде орын алады. 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 
1.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. – Астана, 2007. – 336 б. 
2.  Выготский Л.С. Проблемы развития психики //Сборник соч. – М.: Педагогика, 
1983. – т. 3. 
3.    Богоявленский Д.Н. Приемы умственной деятельности и их формирование у 
школьников. //Вопросы психологии, 1969. - №2. 
4.  Бұлақбаева  М.К.  Жоғары  білім  беру  жүйесіндегі  шығармашылық  әлеует 
/Монография. – Алматы, 2010. - 248 б. 
 
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И МЕТОДИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ИЗУЧЕНИЯ 
ПРОБЛЕМЫ ДЕТСКИХ СТРАХОВ 
 
ЗАКАРИНА А. 
студент 4 курса специальности «Дошкольное воспитание и обучение» 
Карагандинского государственного университета им.академика Е.А.Букетова, 
г.Караганда 
   Научный руководитель:МИХАЛЬКОВА О.А. 
к.п.н., доцент кафедры дошкольной и психолого-педагогической подготовки  
Карагандинского государственного университета им.академика Е.А.Букетова, 
г.Караганда 
 
В современном мире практически у каждого из людей есть различные страхи. Эти 
эмоциональные проявления являются неотъемлемой частью нашей жизни. Большинство 
страхов обусловлены возрастными особенностями и имеют временный характер. Страх 
является наиболее опасной из всех эмоций.  
Исследования,  посвященные  страху,  создают  многочисленные  основания  для 
дальнейшего понимания этой эмоции. Проблема страхов у детей дошкольного возраста 
очень актуальна в настоящее время. И будучи ещё в детском саду, дети должны пройти 
все тесты тревожности и преодолеть барьер страха в своём сознании.  
Актуальность  исследования  проблемы  определяется  еще  и  тем,  что с  возрастом  у 
детей  меняются  мотивы  поведения,  отношение  к  окружающему  миру,  взрослым, 
сверстникам.  И  от  того,  смогут  ли  родители  и  педагоги  уловить  эти  перемены,  понять 
изменения,  происходящие  с  ребенком,  и  в  соответствии  с  этим  изменить  свои 
отношения, будут зависеть те положительные эмоции, которые является основой нервно-
психического здоровья ребенка. К сожалению, в большинстве случаев страхи возникают 
по вине самих родителей, и долг взрослых - предупредить возможность их проявления и 
оградить детей от страхов, вызванных семейными неурядицами, душевной черствостью 
или, наоборот, чрезмерной опекой, или же просто родительской невнимательностью.  
Страх  —  психическое  состояние,  возникающее  на  основе  инстинкта 
самосохранения  как  реакция  на  действительную  или  воображаемую  опасность.  Страх 
имеет много причин как субъективного (мотивация, эмоционально-волевая устойчивость 
и др.), так и объективного порядка (особенности ситуации, сложность задач, помехи и т. 
д.). С. проявляется как у отдельных лиц, так и у групп, больших масс. Степень, формы 

74 
 
его  проявления  разнообразны,  но  это  —  область  прежде  всего  индивидуальной 
психологии.  Существуют  различные  формы  страха:  испуг,  боязнь,  аффективный  страх 
—  самый  сильный.  Страх,  возникающий  из-за  серьезного  эмоционального 
неблагополучия,  может  иметь  крайние  формы  выражения  (ужас,  эмоциональный  шок, 
потрясение),  затяжное,  труднопреодолимое  течение,  полное  отсутствие  контроля  со 
стороны  сознания,  неблагоприятное  воздействие  на  формирование  характера,  на 
отношения с окружающими и приспособление к внешнему миру [1, с.8].  
Учёный К. Изард объясняет различие терминов «страх» и «тревога» таким образом: 
тревога — это комбинация некоторых эмоций, а страх — лишь одна из них. Российский 
психолог  А.  И.  Захаров  считает,  что  страх  —  это  одна  из  фундаментальных  эмоций 
человека, возникающая в ответ на действие угрожающего стимула [2, с.6]. 
Известный  физиолог  И.  П.  Павлов  считал  страх  проявлением  естественного 
рефлекса,  пассивно-оборонительной  реакцией  с  лёгким  торможением  коры  больших 
полушарий.  Страх  основан  на  инстинкте  самосохранения,  имеет  защитный  характер  и 
сопровождается  определёнными  изменениями  нервной  высшей  деятельности, 
отражается  на  частоте  пульса  и  дыхания,  показателях  артериального  давления, 
выделении желудочного сока. В самом общем виде эмоция страха возникает в ответ на 
действие  угрожающего  стимула.  Существует  2  угрозы,  имеющие  универсальный  и 
одновременно  фатальный  в  своём  исходе  характер.  Это  смерть  и  крах  жизненных 
ценностей,  противостоящие  таким  понятиям,  как  жизнь,  здоровье,  самоутверждение, 
личное  и  социальное  благополучие.  Но  и  помимо  крайних  выражений  страх  всегда 
подразумевает  переживание  какой-либо  реальной  и  воображаемой  опасности.[3,  с.  99]. 
А.И.Захаров отмечает, что страх может развиваться у человека в любом возрасте: у детей 
от  1  года  до  3  лет  нередки  ночные  страхи,  на  2-ом  году  жизни,  наиболее  часто 
проявляется  страх  неожиданных  звуков,  страх  одиночества,  страх  боли  (и  связанный  с 
этим  страх  медицинских  работников).  В  3-5  лет  для  детей  характерны  страхи 
одиночества,  темноты  и  замкнутого  пространства.  От  5  —7  лет  ведущим  становится 
страх  смерти.  От  7  до  11  лет  дети  больше  всего  боятся  «быть  не  тем,  о  ком  хорошо 
говорят,  кого  уважают,  ценят  и  понимают»  Каждому  ребенку  присущи  определенные 
страхи. Однако, если их очень много, то можно говорить о проявлениях тревожности в 
характере  ребенка.  До  настоящего  времени  еще  не  выработано  определенной  точки 
зрения  на  причины  возникновения  тревожности  [4,  с.56].  Захаров  А.И.  предлагает 
следующую типологию страхов:конкретные страхи – эмоции, возникающие в ситуации, 
когда  опасность  связывается  с  конкретными  предметами,  существами  или  явлениями 
окружающей  действительности;  символические  страхи  –  переживание  состояния  или 
ситуации  угрозы  безотносительно  к  предмету;  угрозу  представляют  неопределенности 
или  фантазии;  устойчивые  страхи  –  это  страхи,  с  которыми  не  может  справиться  ни 
ребёнок,  ни  взрослый,  которые  приводят  к  появлению  нежелательных  черт  характера. 
Детские  страхи,  если  к  ним  правильно  относиться,  понимать  причины  их  появления 
чаще  всего  исчезают  бесследно.  Если  же  они  болезненно  заострены  или  сохраняются 
длительное  время,  то  это  служит  признаком  неблагополучия,  говорит  о  физической  и 
нервной  слабости  ребёнка,  неправильном  поведении  родителей,  конфликтных 
отношений в семье. Для того чтобы воздействовать на ребёнка, помочь избавиться ему 
от  страхов,  родителям  необходимо  также  знать,  что  такое  страх,  какую  функцию  он 
выполняет,  как  возникает  и  развивается,  чего  больше  всего  боятся  дети  и  почему.  К 
числу  внешних  страхов,  можно  отнести  страхи,  которые  возникают  у  излишне 
тревожных  родителей.  Разговоры  при  ребёнке  о  смерти,  болезнях,  пожарах,  убийствах 
отражаются  на  его  психике,  калечат  её.  Всё  это  даёт  основание  говорить  об  условно  - 
рефлекторном  характере  страха,  даже,  если  ребёнок  пугается  (вздрагивает)  при 
внезапном стуке или шуме, т.к. последний когда - то сопровождался крайне неприятным 
переживанием.  Подобное  сочетание  запечатлелось  в  памяти  в  виде  определённого 

75 
 
эмоционального  следа  и  теперь  непроизвольно  ассоциируется  с  любым  внезапным 
звуковым воздействием. [5, с. 52]  
Причинами  страха  могут  быть  события,  условия  или  ситуации,  являющиеся 
началом опасности. Причиной страха может быть присутствие чего-то, что обеспечивает 
безопасность.  Страх  может  иметь  своим  предметом  какого-либо  человека  или  объект. 
Иногда  страх  не  связан  ни  с  чем  конкретным,  такие  страхи  переживаются,  как 
беспредметные.  Страх  может  вызываться  страданием,  это  связано  с  тем,  что  в  детстве 
сформировались связи между этими чувствами.[6, с. 12]  
Откуда берутся страхи?Причина первая и наиболее понятная – конкретный случай, 
который  напугал  ребенка  (укусила  собака,  застрял  в  лифте).  Такие  страхи  легче  всего 
поддаются  коррекции.  Но  не  у  всех  детей  покусанных  собакой  развивается  стойкий, 
заметный  окружающим  страх.  Во  многом  это  зависит  от  особенностей  характера 
малыша  (тревожность, мнительность, пессимизм, неуверенность в себе, зависимость от 
других  людей  и  т.д.)  А  эти  черты  характера  могут  возникнуть,  если  родители  сами 
запугивают ребенка: «Не будешь спать – заберет Баба-Яга!» По большей части, мы сами 
учим наших детей бояться. Какое-то неосторожное слово может навсегда отложиться в 
памяти ребенка и привести к непоправимым последствиям, когда малыш будет бояться 
уже на бессознательном уровне. Причиной детских страхов могут быть многочисленные 
запреты со стороны родителей и воспитателей, а так же гнев и угрозы взрослых в адрес 
ребенка. Так самые распространенные - это внушенные страхи. Их источник - взрослые, 
окружающие малыша (родители, бабушки, воспитатели), которые непроизвольно, иногда 
слишком  эмоционально,  предупреждают  ребенка  об  опасности,  часто  даже  не  обратив 
внимания на то, что его напугало больше: сама ситуация или реакция на нее взрослого. В 
результате ребенок воспринимает только вторую часть фраз: «Не ходи – упадешь», «Не 
бери  –  обожжешься»,  «Не  гладь  –  укусит».  Ребенку  пока  еще  не  ясно,  чем  ему  это 
грозит, но он уже ясно чувствует тревогу, и естественно, что  у него возникает реакция 
страха,  который  может  закрепиться  и  распространиться  на  исходные  ситуации.  Такие 
страхи  могут  зафиксироваться  на  всю  жизнь.  Конечно,  когда  ребенок  вырастет,  страх 
притупится, но не исчезнет! Детская фантазия, одна из наиболее частых причин страха. 
Ребенок  существо  эмоциональное.  Нередко  он  сам  придумывает  себе  предмет  страха. 
Разве  многие  из  нас  не  боялись  в  детстве  темноты?  А  почему?  Не  потому  ли,  что  в 
темноте  перед  нашим  взором  оживали  монстры  и  призраки,  а  из  каждого  угла  на  нас 
набрасывались  чудища?  Но  каждый  ребенок  по-разному  реагирует  на  такие  фантазии. 
Кто-то  сразу  забудет  и  успокоится.  А  у  кого-то  это  может  привести  к  непоправимым 
последствиям. Существуют внутрисемейные конфликты. Очень часто ребенок чувствует 
вину  за  конфликты  родителей  и  боится  оказаться  их  причиной.  Очень  часто  причиной 
страха  у  ребенка  может  быть  взаимоотношения  со  сверстниками.  Если  детский 
коллектив не принимает ребенка, обижает его, и малыш не хочет идти в садик, вполне 
вероятно,  что  он  боится  быть  униженным.  Так  же  причиной  может  быть 
распространение  страхов  среди  детей.  Например,  более  сильный  ребенок  может 
запугивать малыша разными историями. Причина последняя – наличие более серьезного 
расстройства – невроза, которое должны диагностировать и лечить медики. Проявлением 
невроза  можно  считать,  те  страхи,  которые не  считаются  нормой для  данного  возраста 
ребенка  или  очень  сильное  проявление  страхов,  которые  входят  в  понятие  нормы. 
Детский невроз страха может быть наследственным заболеванием, передающимся всем 
членам  одной  семьи.  В  данном  случае  имеется  в  виду  наследование  типа  нервной 
системы  и  ее  особенностей.  Некоторые  дети  склонны  к  различным  нервным 
расстройствам, т.е. они более ранимы, более эмоциональны, такие дети часто плачут,  у 
них  часто  случаются  истерики.  Поэтому  появление  какой-то  критической  ситуации 
выбивает их из колеи еще больше. Например, люди с иммунодефицитом часто болеют, к 
ним «пристают» все инфекции. А дети с расшатанной психикой и неврозами, получают 

76 
 
вдобавок еще и страхи. 
Последствия детских страхов могут быть самыми разными: тревожность, агрессия, 
капризность,  проблемы  в  общении  со  сверстниками,  зажатость,  комплексы,  неврозы  и 
другие  серьезные  проблемы.  Поэтому  особенно  важно  помочь  ребенку,  вовремя 
преодолеть  страхи.  Помощь  специалиста  нужна  в  том  случае,  если  страх  ребенка 
доходит до патологии. Но если родители видят, что страх не причиняет ребенку особого 
беспокойства, можно попробовать справиться своими силами.  
Существует много методов для выявления и устранения страхов у детей.  
Коррекция  представляет  собой  особую  форму  психолого-педагогической 
деятельности,  направленной  на  создание  наиболее  благоприятных  условий  для 
оптимизации  психического  развития  личности  ребенка,  оказание  ему  специальной 
психологической помощи.  
В  настоящее  время  термин  "психологическая  коррекция"  достаточно  широко  и 
активно  используется  в  практике  работы,  как  школы,  так  и  дошкольных  учреждений, 
семьи.  Предметом  коррекции  чаще  всего  выступают  умственное  развитие, 
эмоционально-личностная  сфера,  невротические  состояния  и  неврозы  ребенка, 
межличностные  взаимодействия.  Различными  могут  быть  формы  организации 
коррекционной 
работы 
- 
лекционно-просветительная, 
консультативно-
рекомендационная, собственно коррекционная (групповая, индивидуальная) [5, с.166]. 
Особенно  широко  в  коррекционной  работе  используется  ведущая  деятельность 
детей.  В  дошкольном  возрасте  -  это  игра  в  различных  ее  разновидностях  (сюжетная, 
дидактическая,  подвижная,  игра-драматизация,  режиссерская).  Ее  успешно  применяют 
как для коррекции личности ребенка, его взаимоотношений с окружающими, так и для 
коррекции  познавательных,  эмоциональных,  волевых  процессов  общения.  Игра 
безоговорочно  признана  универсальной  формой  коррекции  в  дошкольном  периоде. 
Опора на игровые, значимые для дошкольника мотивы в коррекционных занятиях делает 
их особо привлекательными и способствует успеху в коррекции. 
Важное  место  в  коррекционной  работе  отводится  художественной  деятельности. 
Основные направления коррекционных воздействий средствами искусства: увлекающие 
занятия;  самораскрытие  в  творчестве.  Широко  применяются  в  коррекционной  работе  с 
дошкольниками и занятия физической культурой. В конце дошкольного возраста в этих 
целях могут быть использованы и зарождающиеся новые виды деятельности - учебная и 
трудовая.  Для  начала  нужно  поговорить  с  ребенком.  Лучше  делать  это  в  спокойной 
обстановке,  посадив  малыша  на  колени,  или  сесть  просто  рядышком  друг  с  другом. 
Беседа  важное  условие  для  избавления  от  страхов.  Начать  спрашивать  о  страхах  по 
предлагаемому  списку  имеет  смысл  у  детей  не  раньше  3  лет,  вопросы  должны  быть 
доступными  для  понимания  для  малыша.  Беседу  следует  вести  неторопливо  и 
обстоятельно,  перечисляя  страхи  и  ожидая  ответа  «да»  -  «нет»  или  «боюсь»  -  «не 
боюсь». Повторять вопрос о том, боится или не боится ребенок, следует только время от 
времени.  Тем  самым  можно  избежать  непроизвольного  внушения  страхов.  Во  время 
беседы взрослый должен подбадривать и хвалить ребенка, а так же не стоит зачитывать 
список с листочка. Реакция родителей на наличие страха должна быть спокойной. Нельзя 
оставаться  равнодушным,  но  и  сильное  беспокойство,  отрицательный  эмоциональный 
фон могут привести к усилению проблемы. Попробуйте обсудить с ребенком его страх, 
пусть он расскажет о том, что чувствует и опишет сам страх. Чем больше ребенок будет 
говорить  о  страхе,  тем  быстрее  он  сможет  от  него  избавиться.  Можно  попробовать 
переубедить  ребенка,  но  не  стоит  уменьшать  страх,  не  придавать  ему  значения,  или 
наоборот  говорить  малышу  о  том,  что  все  это  глупости,  что  ранит  кроху  еще  больше. 
Поделитесь  с  ребенком  своим  опытом,  расскажите  о  том,  чего  вы  боялись  в  детстве  и 
почему,  и  обязательно  о  том,  как  вы  перестали  бояться.  Очень  хороший  метод  -  это 
сочинить  вместе  с  ребенком  сказку  или  рассказ  на  тему  его  страха.  Конец  истории 

77 
 
должен  быть  обязательно  о  том,  как  герой  побеждает  страх.  Нарисовать  страх  -  это 
самый распространенный и действенный метод борьбы с ним. А после того как ребенок 
нарисует,  сжечь  бумажку  с  рисунком,  и  обязательно  объяснить  малышу,  что  страха 
больше  не  существует,  что  вы  его  сожгли,  и  он  больше  никогда  не  побеспокоит  его. 
Пепел  от  сожженной  бумажки  нужно  развеять,  или  выкинуть,  делать  все  это  вместе  с 
ребенком, не забывая все время хвалить его, говорить какой он смелый и большой, какой 
молодец, что смог победить страх. Для борьбы со страхами можно также использовать 
игру  или  инсценировки.  Это  лучше  делать  в  группе  детей.  Поэтому  родители 
самостоятельно  не  могут  воспользоваться  этим  методом  и  должны  действовать 
совместно  со  специалистом-психологом,  проводящим  групповую  терапию.  Обычно 
каждому ребенку предлагается придумать рассказ на тему его страха. У детей с неврозом 
страха,  как  правило,  бывает  в  таких  историях  негативное  окончание.  Задача  психолога 
проиграть  сюжеты  рассказов  в  группе.  А  родители  могут  закрепить  достигнутые 
результаты дома, повторив задание вместе с ребенком. Но не стоит заставлять детей, это 
может  спровоцировать  еще  больший  страх.  Общение  ребенка  со  сверстниками,  у 
которых тоже есть страхи, само по себе является отличным методом коррекции невроза 
страха.  Малыш  будет  ощущать  моральную  поддержку,  новые  знакомства  помогут  ему 
отвлечься  от  своих  мыслей.  Все  виды  коррекции  стоит  применять  в  комплексе  и 
подходят  они  для  любых  видов  страха.  В  серьезных  случаях,  когда  вы  чувствуете,  что 
страх  сильно  беспокоит  вашего  ребенка,  лучше  не  заниматься  «самолечением»,  а 
обратиться  к  психологу.  Нельзя  оставлять  без  внимания  жалобы  малыша,  а  нужно 
относиться к ним с пониманием, каким бы беспочвенным вам не казался его страх. 
Не  стоит  заниматься  «закаливанием»,  т.е.  если  ребенок  боится  темноты  и  спать 
один, не запирайте его в комнате «чтобы привыкал». Вы еще больше напугаете ребенка, 
но  это  самое  маленькое,  что  может  произойти.  Последствия  таких  «закаливаний» 
печальны:  неврозы,  заикания,  отклонения  в  развитии.  Если  вы  все  же  хотите 
попробовать  этот  метод,  поставьте  себя  на  место  малыша.  Если  вы,  скажем,  боитесь 
мышей, засуньте руку в аквариум или клетку с ними, с большим количеством. Пройдет 
ли у вас страх? К сожалению, не все родители понимают, сколь хрупка психика ребенка. 
Никогда  не  кричите  на  ребенка.  Все  что  угодно,  можно  объяснить  спокойно!  Не  стоит 
относиться к страхам детей, как к капризам, тем более нельзя ругать и наказывать детей 
за “трусость”. Ведь страх, как уже говорилось, опасная эмоция человека. 
Таким образом, можно сделать следующие выводы: 
1.
 
Страх играет немаловажную роль в жизни ребёнка, с одной стороны, он может 
уберечь  от  необдуманных  и  рискованных  поступков.  С  другой  –  положительные  и 
устойчивые  страхи  препятствуют  развитию  личности  ребёнка,  сковывают  творческую 
энергию, способствуют формированию неуверенности и повышенной тревожности. 
2.
 
Страхи  неизбежно  сопровождают  развитие  ребенка  и  появление  различных 
эмоциональных нарушений, психологических проблем связано с рядом неблагоприятных 
событий, произошедших в детстве. 
3.
 
Профилактика страхов состоит, прежде всего, в воспитании таких качеств, как 
оптимизм,  уверенность  в  себе,  самостоятельность.  Ребенок  должен  знать  то,  что  ему 
положено  знать  по  возрасту,  о  реальных  опасностях  и  угрозах,  и  относиться  к  этому 
адекватно.  
4.
 
Коррекция страхов осуществляется посредством игротерапии, сказкотерапии, 
арттерапии,  куклотерапии,  индивидуально-групповых  занятий,  улучшения  детско-
родительских отношений. 
5.
 
Рисование  используют  в  коррекционных  целях.  Рисуя,  ребенок  дает  выход 
своим чувствам и  переживаниям, желаниям и мечтам, перестраивает свои отношения в 
различных  ситуациях  и  безболезненно  соприкасается  с  некоторыми  пугающими, 
неприятными и травмирующими образами. 

78 
 
Список литературы: 
1.
 
Семиотика  страха.  Сборник  статей.  –  М.:  Русский  институт:  Европа,  2005.- 
456с. 
2.
 
Жигарькова  О.  Время  тревожных  детей  //  Психологическая  газета.-  2001.- 
№11.- с.6-7. 
3.
 
Захаров А.И. Дневные и ночные страхи у детей. – СПб.: Речь, 2005. – 320с. 
4.
 
Попов  О.Н.  Психология.  Курс  лекций  -  Абакан:  Хакасский  государственный 
университет, 1999. – 147с. 
5.
 
Захаров  А.И.  Как  предупредить  отклонения  в  поведении  ребёнка:  Книга  для 
воспитателей детского сада и родителей. 2-е изд., доп. - М.: Просвещение, 2013.- 192 с. 
6.
 
Захаров  А.И.  Как  помочь  нашим  детям  избавиться  от  страха.  –  СПб.: 
Гиппократ, 2012. – 128с. 
 

жүктеу/скачать 2,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: