При Казахской Национальной Академии Искусств им. Т

129
                  
                                  
Аманкелді МҰҚАН
М.О. Әуезов атындағы Әдебиет 
және өнер институты
Театр және кино бөлімінің 
меңгерушісі, өнертану
кандидаты,доцент
mukaman@mail.ru
Гүлфайруз ДАЛБАҒАЙ
Құрманғазы атындағы
Қазақ ұлттық
консерваториясының 
оқытушысы, аспаптанушы
gufa-aman@mail.ru
МУЗЫКАЛЫҚ ТЕАТРҒА МАМАН ДАЙЫНДАУДЫҢ
КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ
Осыдан  дәл  80  жыл  бұрын  М.О.Әуезов  «Қазақстан  мемлекеттік 
театрының жеті жылғы және алдағы міндеттері» атты жазған мақаласында «… 
бізде жастар-балалар театры жоқ. Бізде жеке опера, оперетта, музыка комедия 
театры я болмаса ұсақ түрлер театры да жоқ. … Бірақ түбінде осы күштерінің
ішінде опера, ән-күй труппасын бөліп шығарып, жас зрительдер театрын бөліп
шығарып,  өзінен сондай жеткіншектер тудырып,  өсіріп шығуы қажет»[1]-
деген  болатын.  М.Әуезов  ойына  қосарымыз,  бүгінде  тізбелене  айтылған 
театрлардың  бәрі  бар.  Жалпы  қазақ  театр  өнерін  өркендету  ісіне  үлкен 
жауапкершілікпен 
келген, 
қарқынды 
жұмыстар 
нәтижесінде  бүгін 
республикамызда  таза  40-тан  аса  драма  театрларынан  бөлек  10  музыкалы-
драма  (Астана  қаласы  Қ.Қуанышбаев  атындағы,  Павлодар  облыстық 
Ж.Аймауытов  атындағы,  Солтүстік  Қазақстан  обл.  С.Мұқанов  атындағы, 
Ш.Құсайынов атындағы Ақмола облыстық, Шығыс Қазақстан облыстық Абай 
атындағы,  Қызылорда  обл.  Н.Бекежанов  атындағы,  Маңғыстау  облыстық 
Н.Жантөрин  атындағы,  Оңтүстік  Қазақстан  облысы  Жетісай  аудандық 
Қ.Жандарбеков  атындағы,  Түркістан  қалалық,  Қ.Қожамьяров  атындағы 
республикалық Ұйғыр музыкалы комедия), 1 оперетта (Қарағанды Музыкалық 
комедия), 3 опера және балет (Алматы, Астана, Шымкент) театрлары бар. Сол 
кездегі  қазақ  музыкалық  театрының  көркемдік  келбетін  айқындайтын 
тұстардағы  М.Әуезовтің  кәсіби  маман  ретінде  білдірген  ойы  орнықты 
болғанымен,  ғұламаның  қазақ  театры  туралы  кейбір  ой-тұжырымдары  толық 

130
жүзеге  асқан  жоқ.  Ол  идеялары  орындалған  жағдайда  қазақ  театрының 
картасы  қосымша  жанрлармен  толығып,  мазмұнын  байытып,  көрермендерін 
молайта түсер еді.
Бұл  театрлардың  бүгінгі  таңда  алғашқы  үшеуінде  ғана  атына  заты  сай 
келетін  штаттық  бірліктер:  оркестр,  би,  хор  цехтары,  ән  сыныптары  т.б. 
қажеттіліктермен  азды-көпті  қамтылып,  жұмыс  істеп  жатыр.  Қалған 
театрларда  аты  бар  болса  да  затына  сай  емес  труппа  жасақталған,  жартылай 
жасақталмаған. Мұндайөнер ұжымдары қайтіп жұмыс істемек, өзінің ұстанған 
бағытына қалай сай болмақ? 
Музыкалы  театрдың  репертуарына  арналған  пьесалар  бізде  бүгін  жоқ, 
жазылмайды да. Оны ойлап бас қатырып жатқан да ешкім жоқ. Айдың күннің 
амаында  «суға  кеткен  тал  қармаған»  заман  келіп  әркім  өз  білгенін,  әлінің 
келгенін,  дәрменінің  жеткенін  жасауда.  Жалғыз  көңілге  медеу  боларлық 
жәйт,Астанадағы    Қ.Қуанышбаев  атындағы  театры  жасалып  жатқан 
жұмыстарын  жағымды  мысал  ретінде  атап  өтуіміз  керек.  Репертуардағы 
«Үйлену» «Ханума» т.б. музыкалы спектакльдеріне арнайы музыка жаздырып, 
оркестрді ойнатып, өзге де спектакльдерге музыкалық реңк беріп жатыр. Бұл 
материалдық  мүмкіндігі  облыстық  театрларға  қарағанда  мол  астаналық 
театрдың жасаған оңды қадамы.  
Басқа театрлар сахнасында сол 70-80 жыл бұрынғы жазылған 2000-ші рет 
қойылатын  саусақпен  санарлық  «Айман  -  Шолпан»,  «Қыз  Жібек»  т.б.  Әрине 
классика  жақсы,  дегенмен,  биыл  туылғанына  115  жыл  толған,  Мұхтар 
Омарханұлы Әуезов тіріліп келіп, өзі кезінде әрбір кірпішін аялы алақанымен 
қалап,  аяғынан  тұрғызып  кеткен  қазақ  театрының  бүгінгі  хал-жайына  көз 
салар  болса  біз,  қазақ  театр  қайраткерлері  кірерге  жердің  жарығын  таппай 
қалар  едік.  Сол  кезде  өздері  жасап  кеткен  қазақ  театрының  іші-сырты,  залы, 
сахнасы,  жарығы  жұтынып,  жылтырап  тұрғанымен,  мазмұндық  жұтаңдығын 
бір қарағаннан-ақ байқар еді.     
Алғаш  пайда  болған  қазақ  драма  театрының  алғашқы  қойылымдары  –
спектакль көрсеткен кештің екінші бөлігінде ерекше қыза түскен. Ол бөлікте 
театр  өнерпаздарының  орындауындағы  концерттік  нөмірлер  болатын. 
Алғашқы  қазақ  көрермендері  арасында  ерекше  сұранысқа  ие  болған,  бұл 
форма қарапайым халықтың бойына театр мәдениетінің дәнін егуде үлкен рөл 
атқарды.  Қазақ  театрының  табиғаты  ән-күй,  музыкасыз  жұтаң  боларына  бар-
шаның  көзін  жеткізді.  Кейін  отызыншы  жылдары  облыс  орталықтарында 
дүниеге  келген  театрлардың  басым  бөлігі  музыкамен  тығыз  байланыста, 
музыкалық драма, музыкалық комедия театры болып тарихтан белгілі. Бірақ, 
қазақ  сахна  өнері  үшін  дәстүрге  айналған,  бұл  тенденция  арада  көп  уақыт 
өтпей  өзгеріске  ұшырап,  бірте-бірте  қазақ  театрлары  орыс  драма 
театрларының  үлгісінде  таза  драмалық  театрларға  айналды.  50-жылдар 
ортасына қарай әр түрлі жағдайлармен музыкалық компоненттерінен (оркестр, 
әншілері,  бишілер  т.б.)  ажырап,  біздің  қазақ  театрларының  картасында  екі 
түрлі  –  опера  және  таза  драма  жанры  қалды.  Қойылымдары  аралас-құралас 

131
жүретін  облыстық  музыкалық  театрлар  өмір  сүруі  тоқтатылып  барша 
республика  бойынша  драмаға  ауыстырыла  бастады.  Осындай  көріністі  біз 
Ғ.Мүсіреповтің  1951  жылы  Қарағанды  облыстық  қазақ  музыкалы  театрының 
жаңа  қойылымы  жайлы  «Абай»  – Қарағанды  қазақ  драма  театрының  жаңа 
табысы»  атты  мақаласынан  оқимыз.  Ол:  «Абайға»  байланысты  Қарағанды 
театрының  алдағы  күндеріне  көз  салуға  болады.  Театр  бұл  күнге  дейін  екі 
жақтап,  бір  арнаға  табынып  тап  баса  алмай  келді.  «Қыз  Жібек»,  «Тарғын», 
«Жалбыр», 
«Айман-Шолпан» 
сияқты 
жарым-опера, 
музыкалы 
спектакльдермен  қатар,  «Еңлік-Кебек»,  «Қозы-Көрпеш»,  «Ақан  Сері», 
«Қобланды»,  «Бір  семья»,  «Миллионер»  тағы  басқа  таза  драмаларды  қойды. 
Оркестрі  әлсіз,  дауыстары  тозыңқыраған,  «дауысты  қоюшы»  –  шын  маман 
жоқ.  Оның  үстіне  артистер  коллективі  белгілі  бір  жанрда  ысыла  алмай,  әлі 
күнге  әр  жанрға жүгірінді болып  келеді.  Бұдан  60  жыл  бұрын қазақ  әдебиеті 
мен  театрының  белгілі  қайраткері  Ғабит  Махмұтұлының  Қарағанды  театры 
туралы  айтқан  сөзін  бүгінде бар  қазақ  музыкалық  театрына  қарата  айтар еді. 
Біздіңше, енді мұны тоқтатып, драмалық жанрға берік табандағандары дұрыс 
сияқты.  Театр  коллективінің  негізгі  күші  драмалық  жақта.  Драма  жағына 
тұрақтап,  іздену  бетін  осы  жағына  қарай  тереңдете  берсе,  Қарағанды  қазақ 
драма  театрының болашағы  нығая беретіні байқалады»  [2,  203 б.]  –  деген ой 
айтады.  Байқасақ,  театрдың  жұмыстары  толыққанды  жанр  үрдісінен  шыға 
алмауы, қазақ өнерінің жанашыры болған Ғ.Мүсіреповтің қаламынан осындай 
пікірлердің  жазылуына  себеп  болып  аяғы  бұл  өнер  ұжымының  қайта  таза 
драмалық  театр  түрінде  құрылуына  алып  келді.  Салыстырмалы  түрде 
қарастырсақ,  дәл  сол  30-шы  жылдары  қазақ  облыстық  музыкалық 
театрларымен бірге  дүниеге  келген  орыс,  неміс,  кәріс  театрларына қарағанда 
өзімізге  табиғаты  анағұрлым  жақын  Қазақстандағы  ұйғыр  халқының  театры 
(қазіргі  Қ.Қожамьяров  атындағы  Ұйғыр  музыкалық  комедия  театры)  өзінің 
статусынан  айырылмай,  күні  бүгінге  дейін  құрамындағы  музыкалық  театрға 
тән компоненттерін сақтап жұмыс істеп келеді. 
Бүгінде, арада 60 жыл өткенде муыкалы драма театрында сол мәселе, сол 
бас ауыртар жетіспеушіліктер. Елбасы Қазақстанның алдына қойған алғашқы 
отыз  дамыған  елдің  қатарына  кіру  туралы  стратегиялық  жобасына  біз  осы 
қарқынымызбен келесі жүзжылдықта да жете алмаспыз.   
 Бұл  қайта  құрулар  мен  қысқартулар  кезінде  республикада  қазақ  тіліне 
жан-жақтан  шабуыл  жасалынып,  жаппай  орыстандыру  саясаты  басталған 
кезде  болып,  қазақ  ұлттық  театрларын  музыкалық  кейпінен  ажыратқан 
процестің  жалғасы  болғандығын  көреміз.  Болмаса  халқымыздың  ұлттық 
болмысын  салт-дәстүрімен  үйлесімді  етіп  беруге  өте  қолайлы,  табиғаты, 
жалпы халықтың эстетикалық деңгейі мен талғамына барынша жауап беретін 

132
музыкалық  театрдың  қазақ  сахна  өнерінің  дамуы  мен  өркен  жаюына  тигізер 
ықпалы  орасан  зор  болатын.  Алайда,  халқымыздың  ұлттық  тілі  мен  діліне, 
салт-санасы мен рухани әлеміне бір ізділікпен жасалынған шабуыл «озық орыс 
мәдениетіне қарай алға» ұранымен жүргізілгендіктен, ұлттық бояу мен өзіндік 
ерекшеліктерімен сан құбылатын нәзік материяларға мән берілмей, төңкеріске 
дейінгі  ескіліктің  қалдық  мұрасы  ретінде  қолданыс  шеңберінен  шығарылды. 
Оған 
халқымыздың 
талантты  композиторларының 
бірегейі  Мұқан 
Төлебаевтың төмендегі ойы дәлел бола алады.
М.Әуезовтің  «дала  мен қала»  театрына  байланысты  айтып, бірақ, жүзеге 
аспай қалған кейбір ойлары арада біраз уақыт өткеннен кейін талантты қазақ 
композиторы,  сол  кездегі  Қазақстан  Композиторлар  одағының  төрағасы 
М.Төлебаев  1958  жылғы  Мәскеудегі  екінші  декада  алдында  «Советская 
музыка»  журналында  жарияланған  «Мысли  о  казахской  музыке»  атты 
мақаласында өзекті мәселе ретінде көтереді. Ол қазақ музыкасының ағымдағы 
кезеңдегі  хал  ахуалына  тоқтала  келе,  республикадағы  музыкалық  театрдың, 
өнердің дамуына кедергі болып келе жатқан бірнеше басты мәселелерді қадап 
айтады.  Солардың  ішінде  негізгілер  қатарына  «қазақ  музыкасының  ұлттық 
формасына»  баса  назар  аударады.  Осы  жерде  автордың  күні  бүгінге  дейін 
өзектілігін жоғалта қоймаған бағалы пікірін естігендей боласың. Бұл пікірлер 
біздің  зерттеу  обьектіміз  болған  музыкалық  театр  мәселесіне  тікелей  қатысы 
болғандықтан  үзіндіні  толығырақ  келтірмекпіз.  Ол:  «Некоторые  товарищи 
недоучитывают  всей  трудности  процесса,  происходящего  в  сознании 
национального художника и слушателя, которым приходится непосредственно 
от  безыскусственной  народной  песни  подняться  к  восприятию  сложных 
оперных или симфонических форм. Это слишком резкий переход! Его может 
осилить  не  каждый  композитор  и  не  каждый  слушатель.  Поэтому,  стремясь 
всегда к «творческому максимуму», к овладению самыми сложными жанрами, 
—  надо  попутно  искать  и  какие-то  промежуточные,  переходные  формы 
национального  искусства  (бөлектеу біздікі  –  М.А).  Я  знаю,  что  в  ряде 
республик,  например,  в  Узбекистане,  существуют  музыкально  —
драматические  театры,  на  сценах  которых  идут  «музыкальные  пьеса», 
основанные  на  простейших  песенных  формах,  любимых  массовым 
слушателем.  У  нас,  в  Казахстане,  такого  театра  нет.  А  жаль!  Жизнь 
показывает,  что  музыкальная  пьеса,  особенно  лирическая  или  бытовая 
комедия, – один из наиболее популярных и доходчивых жанров. Музыкально-
драматический  театр  –  хорошая  школа  для  национального  композитора, 
стремящего ввести народную песню «в светлую горницу» профессионального 
искусства.  В  этой  школе  он  практически  учится  «первичному»  обобщению 
народно  песенных  элементов  в  широко  доступной,  демократической  сфере 

133
театрального действия. Музыкально-драматический театр – отличная школа 
для  национального  слушателя,  которому  порой  кажутся  непривычными 
европейские  формы  концертного  музицирования  (бөлектеу біздікі  –  М.А.) [3, 
44-45  бб.]  дейді.  Арада жиырма  бес  жылға жуық уақыт өткенде,  қазақ
композиторлық мектебі  мен  көпшілік көрермендері үшін  де  түйінді мәселе
болған  осы  сала  – ұлттық материалға негізделген музыкалық театрдың
жарқырай жанып барып жалп етіп өшіп қалуын назарда ұстаса керек. Ел есін
жия бастаған кезде,  осындай пікірдің ашық айтылуына себеп қазақ
композиторлық мектебіндегі тоқырау  мен  ұлттық  театр  репертуарындағы
көңілсіз жәйлер,  көрермендердің операға деген суынуының анық көрініс
берген кезі болатын.
Шынында  да,  өткен  жылдың  мамыр  айында  Ташкент  қаласына  барған 
сапарымызда біз көрген Өзбекстан мемлекеттік Мұқыми атындағы музыкалық 
драма театрының репертуары мен оның залына тола жиналған халыққа қарай 
отырып  ойға  қалдық.  Бұл  театрдың  көрермен  құрамы  қалалықтар,  қала 
қонақтары  және  негізінен  театрға  арнайы  автобустармен  келген  астана 
маңындағы  елді  мекендерде  орналасқан  қалың  бұқара  –  көпшілік.  Мұндай 
қазақ  көрермендерінің  контингентін  біз  әлдеқашан,  сонау  музыкалы  театр 
операға түбегейлі бет бұрған кезде-ақ жоғалтып алдық. Көрерменді жоғарыда 
М.Төлебаев  атап  кеткен  қарапайым  тұрмыстық,  лирикалық  жанрда  берілетін 
музыкалық драма мен музыкалық комедия спектакльдеріне келіп көру еркінен 
айыру,  оларды  дайындық  баспалдағынсыз  драмадан  бірден  операға  апарып 
отырғызу  толығымен  жаңа  жанрды  қабылдауға  дағдыланбаған  қарапайым 
көрерменді  музыкалық  театрды  айналып  өтуге  алып  келген  секілді.  Бұл 
саланы дамытуға кезінде жеткілікті назар аудармай, қазақ көрермендері үшін 
мұндай  театрды  таңдау  еркі  берілген  жоқ.  Қазақ  опера,  драма  театрларының 
репертуарына  ауық-ауық  қойылған,  облыстарға  гастрольдік  сапарларға  деп 
арнайы  дайындайтын  У.Гаджибековтің  «Аршын  мал  алан»,  Т.Исмагиловтың 
«Башмағым»,  Цагарелидің  «Ханума»  секілді  т.б.  туысқан  татар-башқұрт, 
әзірбайжан,  грузин  халықтарының  музыкалық  комедиялары  шынында  да 
қарапайым  халықтың  сүйіп  тамашалайтын  туындылары  болғаны,  көптеген 
әлем  тілдеріне  аударылып  қойылғаны  белгілі.  Бізде  осы  күнге  дейін  бар 
бірақ,толыққанды  музыкалық  театр  болып  бұл  саласының  дамымауы,  жер-
жерде толыққанды жұмыс істемеуі себеп. Бұл «Айман-Шолпан», «Беу қыздар-
ай», «Айсұлу» секілді  санаулы комедиялық пьеса, комедиялық операларынан 
басқа  ауызға  іліп  аларлықтай  комедиялық  ұлт  репертуарының  қалыптасуына 
алып  келді.  Жоғарыдағы  келтірілген  көптеген  тілдерге  аударылып  қойылған 
туысқан  халықтардың  көркем  туындыларының  жолы  бізге  бұйырған  жоқ. 
Музыка  мен  ауыз  әдебиетіне  ерекше  бай  қазақ  халқы өзінің  төл  мәдениетін 
халық қабылдауына жақын демократиялық жанр – музыкалық пьеса жасауды 
дамыта  алған  жоқ.  Қандай  жанрды  алмайық  қазақтың  ұлттық  бояу-бедері 
қанық,  өзге  халықтар  сахнасына  қоярлық  туындыларға  тапшылықтың  әлі 
күнге дейін сезілуі, осындай көзқарастың салқыны болуы заңдылық.

134
Бүгінде Құрманғазы атындағы  Қазақ ұлттық консерваториясы таза опера 
театрына  маман  дайындайды.  Оны  бітірген  мамандардың  драма  театрына 
баруы өте сирек, жоқ десе де болады. Ал олардың жас әнші актер мамандарын 
дайындау  әрекеті  бір  жақты,  таза  әншілерді  дайындаумен  ғана  шектелуде. 
Бұрынғыша  консерваторияның  жанында  бұдан  қырық  жыл  бұрын  танымал 
өнер  қайраткері  Құрманбек  Жандарбеков  негізін  қалап,  талай  өнерпаздың 
сахнадағы  тұсауын  алғаш  кескен,  шеберлікке  шыңдаған  Опера  студиясы 
өтпелі  кезеңнің  қиындығына  шыдас  бермей  консерватория  әкімшілігі 
тарапынан жабылып қалған болатын. Содан бері арада өткен жиырма жылдай 
уақыт  аралығында  опера  театрына  қажетті  әнші  мамандарымен  бірге  шебер 
актер  дайындайтын  негізгі  опера  студиясының  бүгінде  аты  бар  да  заты  жоқ. 
Бұл қашанға дейін жалғаса берері белгісіз. Жас орындаушылар бүгінде театрға 
болашақ  әнші-актерүшін  өтілуі  міндетті  болатын  сабақ,  негізгі  мамандыққа 
қажетті пән – актерлік шеберлік тәжірибесін толық сезінбей шығуда.   
Тіпті 
қазір 
республикамыздың 
музыкалық 
театры 
тарапынан 
консерватория әкімшілігіне бұрынғы Опера студиясы орнына өздерінің кәсіби 
театр сахынасында студенттердің дипломдық спектакльдерін толық форматта 
көрсетуге  бар  мүмкіндік  берутуралы  тамаша  ұсыныс  түссе  де,  олар  сылтау 
айтудан әріге бара алмай отыр. 
Қалған  музыклық  театрлар  қалай  күн  көрмек?  Шүкір  «халық  іші  өнер 
кеніші»  дегендей  таланттар  бар  әліде  бар.  Бірақ,  қазіргі  музыкалық  драма 
театрының  актерлері  эстрада  жүрген  орындаушылардың  материалдық  
тұрғыда  тайталаса  алмасы  анық.  Талантты  жастың  көбі  ауырдың  үстімен, 
жеңілдің астымен жүруге бейімделіп «жарқ-жұрқ еткен дүниеге» ауып барады. 
Бірақ,  түбінде  бұл  музыкалық  театрлардың  қазақ  халқымыз  рухани  мұрасын 
сақтау  жолында  маңызы  зор  екендігін  есекеріп,  өнер  ұжымының  статусын 
сақтап, музыкалық болып сақтап қалдыру біз үшін өте маңызды мәселелердің 
бірі. Сондықтанда:
–
Музыкалық  театрдың  ұлттық,  заманауи  тақырыптарды 
көтерер  репертуарын жасауға жан-жақты көңіл бөлінуі тиіс;
–
Республикадағы  санаулы  арнайы  өнер  оқу  орындары 
саны 
көп 
театрларымызды 
кәсіби 
дайындықтан 
өткен 
мамандармен толыққанды қамтамасыз етудің тетіктері мен тиімді 
жолдарын ұсыну керек;
–
Кәсіби музыкалық театр мен оқу бітіруші жас мамандар 
арасын  тығыз  байланыстыру  үшін  дипломдық  спектакльдерді 
театр сахнасында қою, ойнау секілді бірін екіншісінен ажыратуға 
болмайтын,  теориялық  білімді  практикалық  жұмыспен  тығыз 
байланыстырудың  екі  жаққа  да  пайдалы  тұсы  мол  екендігін 
ескеріп оңтайлы ұйымдастыру шараларды қарастыру қажет;
–
Облыстардағы 
Музыкалық 
театрдың 
штаттық 
кестесіндегі  тиісті  мамандарға  деп  белгіленген  қажетті 
бірліктердіқамтамасыз 
ету 
үшін 
астаналық 
театрлардың 
тәжірибесін облыстық театрларға да енгізуді қолға алу қажет.

135
Пайдаланылған әдебиеттер
1. М.О.Әуезов «Әдебиет майданы» журналы. - 1933 ж. 13 қаңтар
2. Қазақ театртану ғылымы (қалыптасу кезеңі) – Алматы: Әдебиет 
Әлемі, — 2012. – 376 б.
3. Тулебаев М. Мысли о казахской музыке. //Советская музыка 1958 
№ 2,

136
ТУРДАЛИЕВА 
Бақытжан  Кәкиқызы
«Сахнатілі»  кафедрасының
Профессоры, Т.Жүргенов
атындағы ҚҰӨА 
(Алматы қ.,Қазақстан)
bakitzhan_66@mail.ru
САХНА ТІЛІ – АКТЕРЛІК ӨНЕРДІҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ
  Қазақстанның жаһандық  кеңістікке    тәуелсіз  тұлға  ретінде  кіруі  сахна 
өнерінің  мәселелерін  дамытудың  ғылыми  - әдістерін  зерттеуге    алып  келді.
Қазақ  театрының  сахнасындағы  тіл  мәселесі  актерлік  шеберлікпен  қатар 
алынып үнемі театр қайраткерлерінің басты назарында ұсталып отырған. Егер 
театр  өнеріне  қатысты  жазылған  ғылыми  зерттеулерді  мұқият  қарасақ  үнемі 
тіл  мәселесі  қызу  айтыс  тудырғанын  байқаймыз.  Көрнекті  театр  сыншылары 
Қ.Қуандықов,  Б.Құндақбаев,  Ә.Сығай  әйгілі  режиссерлер  А.Тоқпанов, 
Б.Омаров, Р.Сейтметов т.б. театрға қатысты өзекті мәселелерді көтерген кезде 
актерлерді тілді игеру жайын да қоса қамтып отырған. А.Тоқпанов: «Актердің 
бірінші құралы дауыс. Үн құбылысы арқылы неше түрлі жан толқынын сезіну 
қасиеттерін білдіреді. Екінші құралы – психологиялық әсері, әрекеті. Үшінші 
құралы  –  пластикалық  әсері»  [15,  62]  -деп  алдыңғы  кезекке  актердің  тілін 
қойған.    Осыдан-ақ  сахнадан  толыққанды  бейне  жасаудың  бір  жағы    үнемі 
тілмен байланысып жататынын аңғарамыз.   
Қазақ  театрының  даму  жолдарына  көз  жүгіртсек    қазақтың  актерлік 
өнері–ертеден  келе  жатқан  халық  шығармашылығынан  сусындап,  тұтас  бір 
өнерге  айналған  тіл  өнерінен  бастау  алады.  Кез-келген  театр  жүйесінде 
сахналық  тіл  –  кейіпкердің  сахналық  қойылым  барысындағы,  мақсаты  мен 
мүддесін көрерменге жеткізудің басты құралы болып саналады. Сахнадан таза 
сөйлеу, әуезді сөйлеу ерекше ілім санатына жатады. 
 Тіл  мәдениетін  дамытуға сахна тілі пәнінің тигізер орны айрықша зор. 
Бұл  пәннің  басты  мақсаты  - әрбір  сөздің  мағынасын  жете  түсініп,  табиғатын 
ашу.  Аталмыш пән актер мамандығында оқитын студенттер үшін  ғана емес, 
жалпы  көпшілікпен  жұмыс  жасайтын  мамандардың  барлығына  да  аса қажет. 
Сөзбен жұмыс жасаудың өзіндік тәсілдерін меңгермейінше үлкен нәтижелерге 
қол  жеткізу  мүмкін  емес.  Әсіресе  театр  актерлері  мен  теледидар    саласында 
жұмыс  жасайтын  мамандар  өз  тыңдаушыларына  сөз  арқылы  эстетикалық   
әсер ететінін естен шығармаулары керек.  Олар сахна тілімен жұмыс жасаудың  
белгілі  бір  жүйелерін  жақсы  меңгергенде  ғана,  көп  жетістіктерге  қол 
жеткізетіндері  даусыз.  Бұған  қатысты  Ресей  оқытушылары  А.Н.Петрова, 
И.П.Козлянинова,  Э.М.Чарели,  И.Промтованың  және  Т.Жүргенов  атындағы 
Қазақ  ұлттық  өнер  академиясының  профессор    ұстаздары  Р.М.Қаныбаева, 
Д.Т.Тұранқұлова,  М.С.Омарбаева,  М.Н.Әбзелбаевтың  оқу  әдістемелік 

137
нұсқаулары  мен  оқулықтарында  кеңінен  қамтып  жазылған.  Қыш  ұстасы  
батпақты  неғұлым    көп  илеп,  иін    қандырып,  отқа  күйдіріп,  әшекейлі  оюлар 
салып,  сымбатына  көз  тойғысыз  көркем  де  қымбатты  зат  жасаса,    болашақ 
әртістерді    тәрбиелеу,    олардың  сахналық  тілін  ұстарту    еңбегі  де  осындай 
зергерлікті,  қажырлы  еңбекті  талап  етеді.  Әр  бір  дыбыс,  әр  бір  буын,  фраза 
анық болып, айтайын деген ой көрерменге анық жетуі тиіс.
Қазақ  жастарын  ана  тілінің  кәусар  бұлағымен  сусындатып  жүрген  қас 
шебер,  қадірлі  ұстаз  профессор  Д.Т.Тұранқұлқызының  «Жан  мен  тәннің  бір 
арнаға  тоғысу  сәтін  үйлестіру  –  бұл  аса  қиын  үрдіс.  Көп  жағдайда  сөйлеген 
сөзге  қимыл, қимылға  сөз қиюласпай  жатады.  Себебі, сөзден  мінез,  мінезден 
кейіпкер  бейнесі  сомдалады.  Сондықтан,  сахна  тілі  кейбір  заңдылықтарға 
бағынады.  Яғни,  дикция,  дем,  дауыс,  екпін,  әуен,  ырғақ  басты  рөль 
атқаратынын естен шығармаған жөн», [4,8] - деген тұжырымының мәні зор. 
Қазіргі  студенттер  мәтін  оқудың  негізгі  ерекшеліктерін  меңгермеген.  Олар 
тілдің  орфоэпиялық  заңдылықтарын  жетік  білмегендіктен  сөздерді  бұзып, 
әдемі  әуезінен айырып жібереді. Кейбір фонетикалық жағдайда дыбыстардың 
әлсіреп көмескіленуі соның нәтижесінде олардың дыбысталуының өзгеруі, не 
мүлдем  түсіп  қалуын  ескере  бермейді.  «Қаракөз»  деп  жазылса,  «Қарагөз» 
болып оқылатынын ескермейді. Сол сияқты: қара ала – қарала, қайта – қайта, 
қайта – ғайта, алты ай – алтай, айта алмады – айталмады, қайын ене – қайнене 
т.б.  сөздерін  жазылуы  бойынша  оқып  кетеді.  Сөз  тіркестерін  үзіп  – үзіп 
айтқандықтан  айтылған  дыбыс  та,  сөз  де,  фраза  да,  негізгі  ой    да  жетпей 
қалады.  Мәтінмен  жұмыс  кезінде  автордың  айтайын  деген  ойын,  жанрын, 
стилін, сөз жүйесін табуды үйрету барысында актердің қиялын, ойын, сезімін 
оятуға  тырысып  өзіндік  трактовка  жасауға  бейімдейміз.  Сөзбен  қимылдың 
үйлесуін  қадағалай  келе  неге,  неліктен,  не  үшін  деген  сұрақтардың  жауабын 
қарастырамыз. Сол ізденіс сәттерін  тапқаннан кейін, дауыстың жоғарғы және 
төменгі  регистрларын    пайдалана  отырып,  айшықты  дауыс  ырғағымен    сөз 
астарының  қоймасын  ашып,  жұмыс  істеуге  болады.  Белгілі  режиссер,  көп 
жылдар бойы актерлерлі тәрбиелеуде талмай, қажырлы еңбек етіп келе жатқан 
профессор  М.Байсеркеұлы:  «Сөз  астары  –  Жанартау  іспеттес  құбылыс 
оқпанынан  жалын  атып,  от  бораған  Жанартаудың  көрінісін  елестетіңізші! 
Шартарапқа  шоқ  шашып,  өзегінен    от  – өзен  аққан  құдіреті  қандай!    Бет 
қаратпайтын  қызуы,  болат  балқытатын  қуаты  жер  қойнауын  жарып  шықпай 
ма?  Сөз  астары  да  сондай  –  сөз  қыртысын  жарып,  атқылайды.  Сөз  тау 
болғанда, астары от ошағы. Ошағында от маздаса, қызуы мол болады», [2, 256] 
-  деп  сахнада  сөз  астарын  ашып  сөйлеу    керектігін  дәлелдеді.  Шынында  да 
автордың  айтайын  деген  негізгі  ойын  тауып,  мақсатқа  бағындырып,  әрекет 
арқауы арқылы астарлы сөздің   қоймасын ашпаса актердің жұмысы көрінбей 
қалады.  «Мен  театрға  сөз  астарын  тыңдау  үшін  келемін»  [1,84]  -  деп  
К.С.Станиславский айтқандай,  көрермен де сөз астарын тыңдау үшін келетіні 
сөзсіз. Яғни,  сахналық  сөздің  қыр-сырының  барлығы  актер  шеберлігінің 
элементтеріне  саяды.  Актер  шеберлігін  шыңдауда  сахна  тілінің  алатын  орны 
ерекше.  Ой  мен  сезім  жүрген  жерде  әрдайым  талап-тілек,  ынта-ықылас  қатар 
жүреді. Талап-тілексіз, ынта-ықылассыз сөз де өз мәресіне жетпей қызығынан 
ада  қалып  мәнсіз  болады.  Қанша  білім  алып,  шеберлікті    шыңдаған  сайын  

138
сахналық  тілдің  терең  мәніне  зейін  салып  бойлаған  сайын,  оның  қатпар  -
қатпар қойнауына кіре бересің.  
Шебер  сөйлеу,  сөздің  жүйесін  тауып  айту,  астарлап  сөйлеудің  небір 
құпия  сырларын  жетік  меңгерген  ата  буын  актерлеріміздің  шеберлігі  ұлттық 
театрдың  дамуына  да  өзіндік  із  қалдырды.  Тіпті  белгілі  драматургіміз 
Ғ.Мүсірепов: «Біз сөзді, тілді Серағаң секілді, Қаллеки секілді, Елағаң секілді 
ағалардан  үйреніп  өстік»  [5,19]-  деді.  Ол  өзінің  драматургиялық 
шығармаларын  маржандай  тізілген  кейіпкерлер  сөзін  сол  өнер  шеберлерінің 
сөз  саптауына,   олардың  сахналық  тілін ескеріп жазды.  Ал,  А.Әшімов: «Мен 
үлкен-үлкен  актерлерді  көріп  өстім.  Анау  Қалағаң,  Елағаң,  Серағаңдардың 
сөйлеу  мәнерлері  қандай  еді,  шіркін!  Олар  сөйлегенде  аузымызды  ашып 
қалатынбыз. Содан кейін біздің халықтың өзінің сөйлеу дәстүрі бар емес  пе? 
Актер,  әсіресе  қазақ  актері  соны  ескеру  керек.  Өкінішке  қарай,  қазір  дұрыс 
сөйлей алмайтын, сөз астарын аша алмайтын актерлер көбейіп келеді. Соларға 
қарап  отырып ішім ашиды. Сөздің қадірін кетіріп алсақ, сахнаның да  қадірін 
кетіріп  алмаймыз  ба?»  [6,197]-  деп  сахна  тілінің  театр  өнерімен  бөлінбейтін 
бірлікте  екендігін  аңғартып  өткен.  Екіншіден:  алғашқы  актерлеріміздің  әу 
бастан  –  ақ  сөздің  мән  -  мағынасына,  дикция  –  тіл  тазалығына  баса  назар 
аударып қазақ тілінің қаймағын сахнадан бұзбай айтқанын байқау қиын емес.
Алайда,    ана  тіліміздің  бүкіл  қыр-сырын  жетік  меңгерген  ата  буын 
актерлеріміз  өздерінің  соңынан  ерген  жас  актерлерді    режиссерге 
жалтақтатпай-ақ  өздері  тәрбиеледі.    Олар  театрды  ана  тіліміздің  алтын 
құндағы,  құтты  мекені  деп  ұқты.  Сондықтан  да  сынға  ұшырап  жатқан  жас 
актерлер  бар    ықылас  ниеттерімен    сол  ұстаздардан  сахнада  жүріп  үйренді. 
Кейін  өз  шәкірттеріне  соны    сіңіре  білді.  Сөйтіп    ата  буын  актерлер  салған 
әдемі дәстүр өз көшін бұзбай бүгіні күнге дейін жетті. 
Сахна тілінің білгір маманы, профессор Д.Тұранқұлова: «Сахна тілінің 
басты мақсаты – рөлді орындау барысында сөйлеуге  машықтану, әрбір сөздің 
мәнін  жете  түсіну,  оның  табиғатын  тануға  баулу  керек»  [9,8]  -  деп,  бекер 
айтпаған.    Театр  өнерінің  қайнар  көзі  –  сахналық  тіл.  Демек,  кәсіби  актердің 
сөйлеген сөзін көрерменге айтар ойын анық жеткізетін, оның тілін ұштайтын, 
негізгі құрал –дикция.
«Дикция»  деген  сөз  латын  тілінен  аударғанда  «айту»,  «айтылу»  деген 
ұғымды білдіреді. Сахнада артистің аузынан шыққан үнге қойылатын ең басты 
талап  –  дыбыстың  күміс  қоңыраудай  сыңғырлап  таза  да,  анық  шығуы. 
Дыбыстау мүшелеріне жататын: ерін, тіс, таңдай, иек, тіл, көмей. Сондықтан да 
актерлер дикциясын жөндемейінше сахнада өнер көрсете алмасы анық. Автор 
шығармасының  идеясын,  көркемдік  маңызын  көрермендерге  жеткізу  де 
дикцияға  байланысты.  К.С.Станиславский  «Әріптің  жанын  сезінбеген  адам, 
сөздің де жанын сезіне алмайды, сондай-ақ сөйлем мен ойдың да жан дүниесін 
сезінбек  емес»  [1,  71]-деп  әріптің,  сөздің,  сөйлемнің  өзіне  тән  жан-дүниесі 
болатынын, ал  актердің басты  мақсаты –  солардың  құпиясын  ашып,  жұбағын 
шешу. Сөзбен сөйлемнің сабақтастығы, әуендік байланысы, үндік желісі өзара 
тұтастықта  болады.  Әр  әріптің  көмейге,  таңдайға,  тілге,  тіске,  ерін  мен 
кеңсірікке  апаратын  қуыс  жолы–акустикасын,  оның  дыбыс  шығаратын 
табиғатын  ерінбей  зерттеген  ғалымдар,  актер  дикциясының  дұрыс  болуы 

139
күнделікті 
жаттығумен 
тығыз 
байланыстылығын 
дәлелдеп 
берген. 
К.С.Станиславский  дауыс  пен  тілді  қатар  қойған.  Асқақ  дауыс  пен  айшықты 
үнге  қол  жеткізу  үшін  актерден    дауысты  дұрыс  қоюды  талап  етті.  Дұрыс 
қойылған деммен, дұрыс қойылған дауыс қашан да табыстың бастамасы.      
Сахна  тілін  дамыту  –  күнделікті  репетиция  кезінде  ғана  емес,  өмірде  
кездесетін  жағдайларға  байланысты  адам  өз  ойы  мен  пікірін  тұжырымдау, 
ойды  сөзбен  бейнелеудің,  сөйлем  арқылы  түсінікті  түрде  жеткізудің 
амалдарын игеруі тиіс. Қазақ тілінде күнделікті сөйлемеген актер, екі сағаттық 
спектакль  кезінде  ойын  аша  алмайды.  Жаттанды  сөзді  сыдыртып  айтып 
шыққанымен де, пьесаның идеясын  ашуға күші жетпейді. Сондықтан да ойды 
көрерменге жеткізудің алғашқы әліппесі ол болашақ актерлердің ауыз әдебиеті 
үлгілерімен    оның  ішінде  мақал-мәтелдерді  оқудан  басталуы  керек. Өйткені 
оларды  оқығанда  оның  көркемдік  ерекшеліктеріне,  мазмұнының  тереңдігіне 
бойлап,  астарын  ашып,  сөзді  ойға  отырғызуға  көп  көмегін  тигізеді.  Мақал-
мәтел халық өміріндегі түрлі-түрлі мен қоғамда, өмірде болған  оқиғаларды әрі 
қысқа,  әрі  тұжырымды  тілмен  айтылмақ  ойды  ажарлап,  айқындап  бір  екі 
сөзбен түйіндеп жеткізеді. Мақалға тән ерекшелік онда аз сөз бен көп мағына 
беріледі.  Ақыл,  өсиет,  өнеге  айтылады,  тілі  орамды,  өткір  келеді.  Онда 
дәлелдеу мен қорытынды пікір қатар жүріп отырады. Сондықтан да  халқымыз  
«... сөздің көркі мақал» деп бекер айтпаған. 
Мақал-мәтелдің  рухани  өмірімізде  алатын  орны  ерекше.  Оның  көркемдік 
қасиеттері мен  бүгінгі кездегі қолданысы туралы М.Әуезовтың айтқанын еске 
алсақ:  «Қанатты  сөздің  қадірін  кім  көрінген  біле  білмейді.  Оқырмандарымыз 
түгіл  әдебиетшілер  арасында  «баланың  балалығында  әкенің  даналығы  бар» 
деген  сияқты  мәнді  сөзді  осы  да  мақал  ма?  -  деп  сауал  қоятындар  табылып 
қалады» – деген екен. 
Халық мақалының тақырыбы әр алуан. Сондықтан қай тақырып болмасын 
жастарға  ақыл  кеңесін  насихаттап,  адамгершілікке,  білімге,  кішіпейілділікке, 
татулыққа баулуда үлкен тәрбиелік мәні зор!...
Ал  тіл  ұстарту  үшін  пайдаланатын  мақал-мәтелдерді  оқығанда    ойдың 
нақтылығы,  мағынасының  анықтығы,  мақсатын    анықтап  аламыз  сонан  соң 
қисынды талдау жасап әр бір айтылатын сөздегі ойды, сөздің астарын ашамыз. 
Алдыменен  негізгі  сөзді  тауып,  оған  екпін  түсіріп,  мақсатқа  бағындырып, 
екпінді өзгерту  арқылы мағынасын жеткізуге әрекет жасау қажет. Айталық:
Қатты жерге қақ тұрар,
Қайратты ерге бақ тұрар.

жүктеу/скачать 21,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: